Tema: Avtomatlastirilg’an informatsiya dizimi ha’m onin’ jaratiliw pratsesi

4. Nasekomalardıń geografiyalıq tarqalıq arealları.
Nasekomalardın` biotop shen`berinde ko`ship ju`riwi ma`selesine kelsek, ayırım avtorlar (Beklemishev, 1934) oylawınsha ha`tte barlıq jer u`sti (qurg`aqlıq) toparı omırtqasızlar sutkalıq orınların a`lbette o`zgertedi, biraq nasekomalar ma`selesinde bunday pikir bo`rttirilgen; ayırım tu`rler ha`m topar tu`rleri uzaq mu`ddet dawamında yaki pu`tkil individual tirishiligi dawamında ha`reketsiz qaladı.
Nasekomalardın` yaruslar shegara shen`berinde birgeliktegi ko`shiwin (migratsiya) ju`zimnin` filloksera (Phylloxera vastatrix Planch.) mısalında ko`riw mu`mkin. Onın` Amerika ju`zim sortlarında eki forması ajıratıladı – tamır ha`m japıraq, belgili bir jag`daylarda olar bir-birleri menen almasadı. Pistada (Pistacea terebinthus) jasawshı Forda truvialis Rass o`simlik biyti o`simliktin` japırag`ı arqalı azıqlanıp, ol jerden da`nli o`simlikler tamırına azıqlanıw ushın o`tedi.
Nasekomalardın` ha`mmeden ko`re ko`p ha`reketshen`ligi qag`ıydag`a muwapıq imagolıq fazasında bolıp, bug`an ko`pshilik tu`rlerde qanatları ja`rdem beredi, sonday-aq denesinin` buwınlarg`a bo`liniwi, lichinkalarına qarag`anda bulshıq etlernin` ju`da` quramalılıg`ı ha`m t.b. Ma`yek ha`m quwırshaq fazaları ha`reketsiz, bul fazalarda nasekomalar tınısh halatqa mu`ta`j boladı,
Ju`da` tar areallar a`lbette tek relikt tu`rlerge emes, biraq ko`binese qanday da bir o`zine ta`n ortalıq jag`daylarına o`tken, yaki elege shekem ken` territoriyalarg`a tarqalıp u`lgermegen jas endemiklerge de ta`n. Mısal retinde ha`dden tısqarı tar arealda tarqalg`an Graellsia isabellae Gr. gu`belegin ko`rsetip, ha`zirgi waqıtta ol Pireneya yarım atawı geypara tochka (punkt)larında belgili.
Areallar bir qansha qısqa mu`ddette o`zgeriwi de mu`mkin. Nasekomalar jalpı ko`beyiw da`wirinde (toda payda etiwshi shegirtkeler, iynelikler, ko`pshilik gu`belekler, shıbınlar) bir qansha uzaqqa ko`shiwlerinde tu`rdin` arealları waqtınshalıq ken`eyiwi mu`mkin. Nasekomanin` tu`sken ortalıg`ı keyinirek onın` uzaq waqıt tirishilik za`ru`rliklerin qandıra almasa, olar qırılıp ketedi ha`m areal qaytadan tarayadı. Olar ta`rtipsiz yaki bir qansha waqıttan keyin turaqlı ta`kirarlanıwı mu`mkin, mısalı, Pyrameis cardui L gu`belekleri Amerika kontinentinde- ha`r to`rt jılda, yaki Aziyada Schistocerca gregaria Forck – shegirtkesi ha`r 11-13 jılda ta`kirarlanadı.