Tema: Difrakciyon pánjere ham olardin qollaniwi

 
 

---

5 
II. JAQTILLIQ TEZLIGI 
2.1. Jaqtılıq tezligin anıqlaw usılları.
 
Áyyemgi dáwirlerde ilimpazlar jaqtılıq tezligi sheksiz bolıp tabıladı dep isengen. 
Keyinshelik ilimiy jámiyetlerde bul másele boyınsha dodalawlar baslandı. Kepler, 
Dekart hám Fermat áyyemgi ilimpazlardıń pikiri menen razı. Biraq Galiley hám Xuk, 
jaqtılıq tezligi júdá joqarı bolıwına qaramay, ol ele da sheklengen mániske iye 
ekenligine iseniwdi. 
 Jaqtılıq tezligi haqqında sheginiw. Áyyemgi ilimpazlar jaqtılıq máwrit 
tarqaladı dep esaplaǵan (itimal, Empedokl bunnan tısqarı bolıp tabıladı). Bul pikir 
uzaq ásirler Aristoteldiń abırayı menen bekkemlengen edi. Shıǵısda Abu Ali Ibn Sino 
hám Alxazen jaqtılıqtıń tezligi shekli, biraq kútá úlken dep shama menen oylaǵan. 
Jańa dáwir Evropa ilimpazları arasında jaqtılıq tezligin shekli deyiwge tayarlardan 
biri Galiley edi. Onıń «Sáwbetleri» de ush sáwbetles — Sagredo, Simplichio hám 
Salviati jaqtılıq tezligi máselesin talıqlaǵan. Bul máseleni Sagredo kóterip shıǵadı, 
Simplichio onı sheksiz deydi, sebebi biz atıwdıń jalınsın da «waqıt joǵaltpay» 
kóremiz. Dawıs bir az waqıt ótkennen keyin keliwi Satredo ushın dawıs jaqtılıqqa 
salıstırǵanda aste tarqalıwın ańlatadı. Buǵan juwapan bul sáwbette Galiley tárepin 
alıwshı Salviati qolında fonari bolǵan eki gúzetshi menen tájiriybe ótkeziwin usınıs 
etedi. Bunda hár bir gúzetshi sherigi fonariniń jarıqlıǵın kórip óz fonarini jaǵadi. 
Biraq Florensiya akademiyasın ilimpazları ótkerip alıwshı bolǵan bul tájiriybe jaqtılıq 
tezligin shekli ekenligin real ıseniw múmkinshiligin bermeydi. (Eynshteyn hám 
Infeld onıń ushın waqtıniń 1/100 000 tártipte sekundtı aralıǵın belgiley alıw 
kerekligini aytadı). Kepler jaqtılıq máwrit tarqaladı dep esaplaydı; Robert Guk jaqtılıq 
tezligi shekli, biraq ol kútá úlken bolǵanlıǵınan ólshep bolmaydı, dep esaplaydı. 
Dekart hám Ferma jaqtılıq tezligin sheksiz dep esaplaganliǵi ushın olardıń 
geometriyalıq optikalıqtan ótkergen izertlewleri júdá aljasip ketti. Dekart bir tárepten 
jaqtılıq máwrit tarqaladı dep esaplap, ekinshi tárepten onı qurawshılarǵa ajratadi. 
Ferma óziniń búgingi kúnde eń kishi waqıt principi dep atalǵan, ataqlı principin 
ańlatpalaǵanda jaqtılıq tezligi haqqında sóylemeslik ushın «jaqtiliq antipatiyasi» 
haqqında sóylep, hár túrli usıllar isletedi. Ol kirgizgen formal koefficiyent tiykarınan 

---

6 
jaqtılıq tezligi qatnasına teń. Sonday etip, Remerniń kóplegen zamanlasları jaqtılıq 
tezliginiń sheklengenligin tán alıwǵa tayın emes edi. Jaqtılıqtıń astronomiya 
kóleminde júz beretuǵın hádiyselerdiń júzege keliwi ushın juwapker qılıwdı 
sóylemese de boladı. Salıstırmalaw ushın dawıs tezligi de jaqındaǵana, yaǵnıy XX-
asirde ólshegenleri belgilengen. 
Jaqtılıq tezligin ólshewge birinshilerden bolıp Italyan alımı Galileo Galiley 
shaqırıq etdi. Tájiriybe waqtında ol jáne onıń járdemshisi túrli tóbeliklerde bolǵan. 
Galiley lampanı ashtı. Sol waqıtta, járdemshi bul shıranı kórgeninde, ol óziniń 
shırashası menen tap sonday háreketlerdi orınlawı kerek edi. Jaqtılıq Galileyden 
járdemshine hám kerisinshe, onıń janına ótken waqıt sonshalıq qısqa bolǵan, Galiley 
jaqtılıq tezligi júdá joqarı ekenligin ańlap jetti jáne onı oǵada qısqa aralıqta ólshew 
múmkin emes, sebebi jaqtılıq derlik bir demde juredi hám ol jazǵan waqıt tek adamnıń 
reakciyasın kórsetedi. 
Dáslepki jaqtılıq tezligin 1676-jılda Daniyalıq astronom Olaf Ryomer 
astronomık aralıqlardan paydalanıp anıqlaǵan. Teleskop járdeminde Yupiterdiń 
jasalma joldasi tutılıwın gúzetip, ol Jer Yupiterden uzaqlasqanda, hár bir tutılıw 
esaplanǵanınan keyin júz bolıwın anıqladi. Jer Quyashtan arǵı tárepke jıljıp, 
Yupiterden Jer orbitasiniń diametrine teń aralıqta uzaqlasqanda maksimal keshigiw 
22 saattı quraydı. Sol waqıtta Jerdiń anıq diametri málim emes edi, biraq alım onıń 
shamalıq ma`nisin 22 saatqa ajratdi hám saatına shama menen 220. 000 km mániske 
iye boldı. 
Ryomer tárepinen alınǵan nátiyje ilimpazlar arasında isenimsizlikti keltirip 
shıǵardı. Biraq 1849 jılda fransuz fizigi Arman Hippolitus Lui Fizo jaqtılıq tezligin 
aylanıwshı tartıw usılı járdeminde ólshedi. Onıń tájiriybesinde, derek jarıqlıǵı 
aylanatuǵın dóngelek tisleri arasından ótip, aynaǵa jóneltirilgen. Odan aylanıp, ol 
qaytıp keldi. Dóngelek tezligi asdı. Ol málim bir mániske jetkende, aynada 
sáwlelendirilgen nur háreketleniwshi tıs menen keshiktirildi hám gúzetshi sol waqıtta 
hesh nárse kórinbedi. 

---

7 
Tájiriybeler sonı kórsetdi, jaqtılıq tezligi haqıyqattan da derektiń tezligine 
baylanıslı emes, yaǵnıy bunday ájep haqıyqattı túsintirip beretuǵın teoriya zarur. Sol 
dáwirdegi eń jaqsı teoriya "eter" teoriyası edi - jaqtılıq hawada dawıs sıyaqlı 
tarqalatuǵın birdey ortalıq. Keyin jaqtılıq tezligi derek tezligine emes, bálki quraldıń 
ózi - eterdiń ayriqsha qásiyetlerine qaray belgilenedi. 
Eterdi anıqlaw ushın kóplegen tájiriybeler ótkerildi, olardıń eń ataqlıı 
amerikalıq fizikalıq Albert Mishelsonniń tájiriybesi. Qısqası, Jerdiń kosmosda 
háreketleniwi málim. Keyin ol efir arqalı da háreket etedi, dep shama qılıw logikalıq 
jaqtan tuwrı, sebebi eterdiń jerge tolıq baylanısıwı tekǵana menmenliktiń eń joqarı 
dárejesi, bálki qandayda bir zattan kelip shıǵıwı múmkin emes. Eger Jer jaqtılıq 
tarqalatuǵın málim bir ortalıq arqalı háreket qilsa, ol jaǵdayda tezlikler qosılıwı 
haqqında shama qılıw logikalıq jaqtan tuwrı keledi. Yaǵnıy, jaqtılıqtıń tarqalıwı eter 
arqalı ushatúǵin jerdiń háreket baǵdarına baylanıslı bolıwı kerek. Óz tájiriybeleri 
nátiyjesinde Mishelson jerdiń eki tárepinde jaqtılıq tarqalıw tezligi ortasında parq 
tabalmadi. Bul mashqalanı Gollandiyalıq fizikalıq Xendrik Lorenz sheshiwge háreket 
etdi. Onıń shamaına kóre, " efir samali" denege sonday tásir kórsetken, olar kólemin 
háreket baǵdarı boyınsha kemeytirgen. Bul shamaǵa tıykarlanıp, jerde, Mishelson da 
bul Lorentts qısqarıwın basdan keshirgen, nátiyjede Albert Mishelson jaqtılıqnı eki 
jóneliste de birdey tezlikke erisken. Eger Lorenz eter teoriyasınıń ólimin 
keshiktiriwden bir az uzaǵıraq sonda da, biraq ilimpazlar bul teoriya " shalǵıtilǵan" 
dep esaplaǵan. Sonday etip, eter bir qatar " ájayıp" ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek edi, 
sonday-aq salmaqsızlıq hám háreketleniwshi denelerge qarsılıq joq ekenligi. 
Eter tariyxınıń aqırı 1905 jılda hám "Háreketleniwshi denelerdiń 
elektrodinamikasi haqqindaǵi" maqalası baspa etiliwi menen baslandı, sol payıtqa 
deyin júdá kem málim bolǵan
Jaqtılıq tezligin ne anıqlaydı? 
Vakuumdaǵı jaqtılıq tezligi na uyqas jazıwlar sheńberine, na gúzetshiniń 
jaǵdayına baylanıslı emes. 299 792 458 ± 1, 2 m / s ga teń bolǵan turaqlı baha bolıp 
qaladi. Biraq hár qıylı ashıq ǵalaba xabar qurallarında bul tezlik vakuumdaǵı 

---

8 
tezliginen tómen boladı. Hár qanday ashıq ortalıq optikalıq tıǵızlıqqa iye. hám ol 
qanshellilik biyik bolsa, jaqtılıq sonshalıq aste tarqaladı. Mısalı, hawa daǵı jaqtılıq 
tezligi suwdaǵı tezliginen joqarı, taza optikalıq aynada bolsa suwǵa qaraǵanda 
kemrek. 
Eger jaqtılıq kemrek tıǵızraq ortalıqtan tıǵızraqqa ótip ketse, onıń tezligi 
páseyedi hám eger ótiw tıǵızraqtan kemrek tıǵızraq ortalıqqa ótetuǵın bolsa, ol halda 
tezlik, kerisinshe, asadı. Bul ne ushın jaqtılıq nurı eki ortalıq ortasındaǵı shegarada 
iyiwin túsintiredi. 
Reń, tolqın uzınlıǵı hám energiyadan qaramastan, jaqtılıq vakuumda aylanıw 
tezligi turaqlı bolıp qaladı. Bul mákan hám waqtıniń jaylasıwı yamasa baǵdarlarına 
baylanıslı emes. 
Dunyada hesh nárse vakuumdaǵı jaqtılıqtan kóre tezirek háreket ete almaydı. 
Sekundına 299 792 458 metr. Eger ol úlken bólekshe bolsa, ol tek bul tezlikke 
jaqınlasıwı múmkin, biraq oǵan erise almaydı; eger ol massasız bólek bolsa, ol bos 
orında bolıp atırǵan bolsa, ol mudami sol tezlik menen háreketleniwi kerek. 
Eger jaqtılıq suwdan, prizma yamasa basqa quraldan ótip ketse, ol hár qıylı 
reńlerge bólinedi. Qızıl reń kóktiń múyeshinde emes, sol sebepli oq jay sıyaqlı bir zat 
payda boladı. Bunı kórinetuǵın spektrdan sırtda baqlaw múmkin; infraqızıl hám 
ultrafioletoviy nurlar tap sonday háreket qıladı. Eger ortalıqta jaqtılıq tezligi hár qıylı 
tolqın uzınlıqları energiyaleri ushın hár túrlı bolsa, bul múmkin hám vakuumda, hár 
qanday quraldan sırtda, barlıq jaqtılıq birdey sheklengen tezlik penen háreket etedi. 
Jaqtılıq reńlerge ajıratıw tolqın uzınlıǵına qaray jaqtılıqtıń túrli tezlikleri 
sebepli, ortalıq arqalı júz boladı. 
Olar bunı tek XIX-ásirdiń ortalarında, fizikalıq Jeyms Klerk Maksvell jaqtılıqtıń 
rasında ne ekenligin kórsetkeninde: elektromagnit tolqında. Maksvell daslep 
elektrostatikaniń ǵárezsiz hádiyselerin (statikalıq zaryadlar), elektrodinamikani 
(háreketleniwshi zaryadlar hám toklardı), magnetostatikani (turaqlı magnit 
maydanların) hám magnitodinamikani (induktsiya etilgen toklar hám ózgeriwshen 

---

9 
magnit maydanlar) birden-bir, birden-bir platformaga qoydı. Onı basqarıwshı 
teńlemeler - Maksvelldiń teńlemeleri bizge ápiwayı sorawǵa juwaptı esaplaw 
imkaniyatın beredi: elektr yamasa magnit dáreklerinen sırtda bos orında qanday elektr 
hám magnit maydanlar ámeldegi bolıwı múmkin? Zaryadlarsız hám toklarsız hesh 
qanday qarar qabıllaw múmkin emes, biraq Maksvelldiń teńlemeleri bunıń hákisin 
tastıyıqlaydı. 
Jaqtılıq tezligin anıqlaw usılları. 
Jaqtılıq tezligin ólshewdiń astronomık usılı
XVII asirde Yupiter joldasları baqlanǵanda, onıń eń úlken joldasi Yupiter 
sayasına kiriwi hám odan shıǵıwı, yaǵnıy tutılıw dáwiri (7 kúnden artıqlaw) málim 
bolǵan. 
Astronomık baqlawlar Jer Yupiterga bawırlas bolǵanda joldasiniń tutılıwı 
ortasha tákirarlanıw dáwirinen shama menen 11 minut aldın, Yupiterdan jer eń uzaq 
bolǵanda bolsa (2-jaǵday) shama menen 11 minut keyin baslanǵanın kórsetken. 
Daniyalıq alım O. Ryomer 1676 -jılda tutılıwlardaǵı bul waqtın tómendegishe 
esapladı: t = 11 minut + 11 minut = 22 minut. Ryomer bul waqtın jaqtılıqtıń jer 
orbitasini kesip ótiwi ushın ketken waqıt dep túsintirdi, ol Jerdiıń Quyash átirapında 
aylanıw orbitasi diametrin D = 284 000 000 km dep alıp, c = D/t den jaqtılıq tezligin 
anıqladi. O. Ryomer 1676-jılda birinshi bolıp jaqtılıq tezligin anıqlaǵan. Onıń ma`nisi 
shama menen 215 000 000 m/s ge teń bolıp shıqqan. 
Házirgi Jer orbitasiniń diametri 299 200 000 km ekenligi, jaqtılıq bul aralıqtı 16 
min 37 s de basıp ótiwi málim. Bul halda jaqtılıq tezliginiń 3 •108 m/s ga teń bolǵan 
anıq ma`nisi kelip shıǵadı. Eger jaqtılıq tezliginiń Ryomer anıqlaǵan ma`nisi házirgi 
zamandaǵi anıq mánisinen úlken parq qilsada, bul nátiyje sol dáwirde kútá úlken 
jańalıq edi. Ryomer bunıń menen, birinshiden, jaqtılıq sheklengen tezlikke iye 
ekenligin tájiriybede tastıyıqladi. Ekinshiden, jaqtılıq tezligi asa úlken ekenligin 
anıqladi. 

---

10 
1-súwret. Jaqtılıq tezligin ólshewdiń astronomık usılı 
Fizo tájiriybesi. 
Aradan 173 jıl ótkennen keyin - 1849 -jılda fransuz fizigi Fizo tájiriybe jolı 
menen jaqtılıq tezligin anıqlaw ólshew boyınsha tabısqa eristi. Fizo tájiriybesi 
tómendegilerden ibarat. Fizikalıq Parijda derekten 8 633 metr aralıqta ayna ornatdı, 
biraq Ryomerniń esap -kitaplarına kóre, jaqtılıq bul aralıqtı bir sekunddıń júzden 
birinen ótkende ótedi. Soǵan uqsas anıq saatlar sol waqıtta joq edi. Keyin Fizeau 
derekten aynaǵa hám aynadan gúzetshine ótetuǵın jolda aylanatuǵın tishli 
dóngelekten paydalanǵan, tisleri waqtı-waqtı menen nurdi tosip qoyǵan. Eger jaqtılıq 
nurı derekten aynaǵa ótkende hám tıs arasına teris tiyse, fizikalıq dóngelektiń aylanıw 
tezligin eki ese asırdı. Dóngelektiń aylanıw tezliginiń asıwı menen jaqtılıq derlik 
joǵalıp ketiwdi toqtatdi, aylanıw tezligi sekundına 12, 67 aylanıwǵa shekem sol payıt 
nur taǵı sóndi. 
Jaqtılıq dáregi S jolına qoyılǵan linza L1 den ótken nurlar tegis shıyshe plastina 
P den qaytıp, O noqatqa jıynaladı. Sol noqatqa tiyisli dóngelek ornatılıp, nur onıń 
tisleri arasından ótkerilgen (1-súwret). Dóngelekten ótken nur linza L2 járdeminde 
parallel etip jóneltirilgen. Parallel nurlar jolına ap-alıs aralıqqa qoyılǵan linza L3 
nurlardı tegis ayna K ga jıynap beredi. Aynadan qaytqan nurlar kelgen jolı boyınsha 
dóngelek tisleri arasından ótip, shıyshe plastina P hám linza L4 arqalı gúzetshi kózine 
túsedi. 

---

11 
Dóngelek astelew aylantırılǵanda qaytqan nur gúzetshine túsken. Dóngelektiń 
aylanıw tezligi asırilip barılǵan. Málim tezlikke eriskende qaytqan nur gúzetshine 
tuspey qalǵan. Buǵan sebep, dóngelek tisleri arasından ótken nur qaytıp kelgenshe sol 
tisler málim múyeshke burılıp, nur jolin tosip qóyadı. 
Dóngelektiń aylanıwı málim ω múyesh tezlikke eriskende gúzetshine nur kórine 
baslaǵan dóngelek sol tezlik menen aylantırıp turılǵanda, qaytqan nurdıń kórinisi 
dawam etebergen. Buǵan sebep, dóngelektiń 1- hám 2-tisleri arasından ótken nurlar 
qaytıp kelgenshe dóngelektiń 1-tisi ornın 2-tisi, 2-tisi ornın 3-tisi iyelewge ulgergen. 
Nátiyjede qaytqan nur 2- hám 3-tisler arasından ótken. 
Fizo dóngelektiń aylanıw tezligi ω ni ólshep, dóngelektiń radiusı r, tisleri 
arasındaǵı doǵanıń uzınlıǵı s, dóngelektiń aynaǵa shekem bolǵan aralıq l (l=8. 6 km) 
di bilgen halda jaqtılıq tezligi c ni anıqladi. 
Fizo tájiriybesinde jaqtılıq tezligi 313 300 000 m/s ge teń bolıp shıqqan. 
Bunday gúzetiw sonı ańlatadı, jaqtılıq turaqlı túrde tislerge «qaǵilip» ketti hám 
olardıń arasına «sirpaniw» ushın waqıt joq edi. Dóngelektiń aylanıw tezligin, tislerdiń 
sanın hám derekten aynadan eki ese aralıqtı bilip, Fizeau jaqtılıq tezligin esaplap 
shıqtı, nátiyjede ol 315, 000 km / s ge teń edi. 
Fizo tájiriybesinen keyin de ilimpazlar tárepinen jaqtılıq tezligin taǵıda anıqlaw 
ólshewge urındı. Olardan fransuz fizigi L. Fuko (1819-1868) 1862-jılda Fizo 
tájiriybesindegi tisli dóngelek ornına aylanıwshı aynalar ornatıp jaqtılıq tezligin 
anıqladi jáne onıń 298 000 000 m/s ma`nisin aldı. 
Amerikalıq fizikalıq A. Maykelson (1852-1931) 1927-jılda Fuko tájiriybesin 
rawajlanıwtirip, jaqtılıq tezligi ushın 299 796 000 m/s ma`nisin alıwǵa eristi. 
Házirgi waqıttaǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, jaqtılıqtıń vakuum daǵı tezligi 299 792 
458 m/s ga teń. Jaqtılıq tezliginiń bunday anıq ma`nisine tıykarlanıp, 1983-jılda Xalıq 
aralıq ólshew hám táreziler bas assambleyası metrdiń tómendegishe jańa tariypini 

---

12 
qabıl etken: «Metr - jaqtılıq vakuumda 1/299792458 s waqıt intervalında ótken jol 
uzınlıǵına teń». 
Jaqtılıq tezliginiń anıqlanıwı jaqtılıqtıń tábiyatın biliwge járdem berdi. Dunyada 
hesh bir dene jaqtılıqtiń f vakuum daǵı tezliginen úlken tezlik menen háreketlene 
almaydı. 
Kóbinese jaqtılıq tezligin pútinlep, c=3•108 m/s dep alıw múmkin. 
2-súwret. Fizo tájriybesi. 
Eynshteynniń gravitatsion teoriyasiniń ayirim ideyalarin tómendegishe keltiremiz: 
Massiv Deneler átirapinda gravitatsion maydan payda boladi. Maydan bolsa 
maydan kernewlilik vektori hám skalyar shama maydan potensiali menen 
harakterlenedi. Maydan kernewliligi mánisi jaǵinan maydanniń berilgen toshkasinda 
denelerdiń 
tezleniwi 
menen 
sáykes 
túsedi. 
Bul 
jerde g erkin 
túsiw 
tezleniwi x ordinata kósherinda saylanǵan potensialdiń nolinwi betinen maydanniń 
belgili bir noqatina shekem bolǵan araliq. Ekvivalentlik prinsibinen tómendegin 
aytiw múmkin: tartisiw maydaninda keńislik hám waqittiń qásiyetleri inersial emes 
sanaq sistemasindaǵiday boliwi kerek. Solay etip, gravitatsion maydanda tap inersial 
sanaq sistemasindaǵiday waqit bir jinsli emes hám keńislik te izotrop emes hám bir 
jinsli emes eken. Dene gravitatsion tartisiw maydaninda háreketlensin (ol jerde waqit 
bir jinsli emes hám izotrop emes). Ol tuwri siziqli trayektoriya boyinsha 

---

13 
háreketlenbey iymek siziq boyinsha háreketlendi. Oniń formasi maydanniń 
strukturasina baylanisli. Háreket tezligi de ózgeriwsheń shama boladı, sebebi 
kemeniń uzinliǵi hám waqit birligi gravitatsion maydan potensialiniń funktsiyasi 
boladi. Mine usi ideyalarǵa tiykarlanip Eynshteyn relyativistlik gravitatasion 
teoriyani jaratadi. Bul teoriyadan shegaraliq hallarda (kúshsiz maydanlar hám óz-ara 
tásirdegi denelerdiń ásten háreketlerinde) Nyutonniń tartisiw nizami kelip shiǵadi. 
Gravitatsion teoiyaǵa tiykarlanip Eynshteyn úsh effektti aniqladi: 
1. Quyash átirapinda hámme planetalar ellips boyinsha háreket qilmastan jabiq 
bolmaǵan iymeklik boyinsha háreketlener eken. Bunday hár bir iymklikti shama 
menen ellips dep qaraw múmkin, oniń kósheri orbita tekisliginde júdá áste buriladi. 
2. Gravitatsion maydanda jaqtiliq nuri iyiler eken. Jaqtiliq nuri kúshli gravitatsion 
maydanda iyiliwin tájiriybelerde ólshegen. Bul tájiriybede ólshengen nátiyjeler 
gravitatsion teoriyadan paydalanip esaplanǵan nátiyjege sáykes keledi. 
3. Waqit bir jinsli bolmaǵanliǵi sebepli hár qanday periodli jaǵday gravitatsion 
maydanda maydan bolmaǵandaǵiǵa salistirǵanda ásterek ótedi. Demek, gravitatsion 
maydanda saatlardiń júriwi ástelesedi. Bul effekt te tájiriybelerde tastiyiqlanǵan. 
Jaqtılıq shıǵarıw procesin úyreniw sonı kórsetdiki, Jaqtılıqnı elementar dárekleri - 
atomlar, molekulalar hám elektronlar bolıp tabıladı. Eger atom yamasa molekulaǵa 
málim energiya berilse, ol oyangan jaǵdayǵa ótedi hám bunday atom yamasa 
molekula málim chastotalı Jaqtılıq tolqının shıǵarıw qábiletine iye bolıp qaladı. Atom 
yamasa molekulanı oyanıw dárejesine qaray ol hár túrlı chastotalı Jaqtılıq tolqının 
shıǵaradı. Sol sebepli atom hám molekulanıń nur taralıw tarawı infraqızıl, kózge 
kórinetuǵın hám ultrafioletoviy tarawda jatadı. Sonin ushın keń mániste Jaqtılıq 
infraqızıl, kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy nurlar kompleksi bolıp tabıladı. Bul 
nurlanıwlardıń tábiyaatın úyrenetuǵın pánge optikalıqa dep ataladı hám nurlanıwlar 
spektriga optikalıq spektr dep ataladı. Optikalıqanin rawajlanıw processinde Jaqtılıq 
tábiyaatı haqqında eki keri teoriya payda bolǵan. Birinshi teoriyaǵa kóre, Jaqtılıq 
tábiyaatı tolqın xarakterge iye. Bul tarawda birinshi bolıp Robert Guk, Xristian 
Gyuygens, Tóbeas, Arago, Koshi, Frenel sıyaqlı ilimpazlar kóplegen jumıs etdiler. 

---

14 
Keyinirek olardıń jumısları ingliz alımı Maksvell tárepinen islep shigilgan 
elektromagnit teoriyaǵa tiykar boldı hám Jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyası jaratıldı. 
Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq tolqınları kese tolqınlar bolıp, elektr vektorı hám 
Jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi s óz-ara perpendikulyar bolıp tabıladı. Jaqtılıqnıń tolqın 
teoriyası tiykarında Jaqtılıq interferensiyasi, Jaqtılıq difraksiyasi, Jaqtılıqnıń 
qutplanıwı menen baylanısqan barlıq hádiyseler tuwrı tusintiriledi. Jaqtılıqnıń tolqın 
teoriyası menen bir qatarda Jaqtılıqnıń kvant teoriyası da rawajlandi. Bul tarawda I. 
Nyutondıń ideyaları hám jumısları úlken áhmiyetke iye. I. Nyuton ózi kuzatgan 
Jaqtılıq dispersiyasi hám basqa hádiyselerdi túsindiriwde Jaqtılıq júdá kishi bólekler 
— korpuskulalar aǵımınan ibarat degen ideya tiykarında túsintirgen edi. Bul teoriya 
keyinirek jáne de rawajlantırıldı hám ol tiykarda XX asirde Jaqtılıqnıń foton yamasa 
kvant teoriyası jaratıldı. Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq elementar bólekler — fotonlar 
aǵımınan ibarat dep qaraldi, absolyut qopa dene nızamları fotoeffekt, Kompton 
effekti sol teoriya tiykarında túsintirildi. Jaqtılıqnıń foton teoriyası kvant mexanikası 
tiykarında payda boldı. Sol sebepli Jaqtılıqnı foton teoriyası taǵı Jaqtılıqnıń kvant 
teoriyası dep da ataladı. 
Optikanin rawajlaniw tariyxiOptikalıqa, yaǵnıy jaqtiliq haqqındaǵı birinshi 
táliymat, ne ushın adam oz átirapındaǵı zatlardı koredi degen sorawǵa juwap beriwge 
urınıslar nátiyjesinde payda bolǵan (Optikalıqa grekshe soz bolip, «Opticos»- 
koremen degen mánisti ańlatadı). Bul qollanbada bárinen burın jaqtiliq dáreklerine 
qısqasha toxtaliwdi orinli dep oyladiq. «Jaqtılıq – kisiniń eń názik, universal hám 
kúshli sezim organı - kózdiń islewi ushın zárúr bolǵan shárt esaplanadı. Tún kisin bul 
organnan paydalanıwdan juda etip, aktiv turmıstı passiv turmısqa aylantıradı. Jasalma 
jaqtiliqtin roli – insan sanasınań nátiyjeli, sergek islewin toxtatpasliqdan ibarat 
esaplanadi. Jaqtiliq , tiykarin alǵanda, insanin sanalı ómirin uzaytıradı, Jaqtiliqtin ullı 
áhmiyeti de áwele, áne sonda. Túrli denelerden jaqtiliq shıǵıp kozimizge túskende biz 
bul denelerdi koremiz. Birpara denelerdi biz átirapımız jaqtiliq yamasa qarangi 
boliwina qaramastan koreberemiz. Sebebi bul denelerdiń ozleri átirap daǵı ortalıqqa 
nur shashadı. Bunday deneler jaqtiliq dárekleri dep ataladı. Kopchilik denelerdi bolsa 
olardı jaqtiliq dárekleri yoritgandagina koraalamiz. Jaqtiliq dáreklerin ekige, yaǵnıy 
tábiy hám jasalma dereklerge bolish múmkin. Jaqtiliqtin tábiy dáreklerinen biz ushın 

---

15 
eń áhmiyetlisi Quyash bolıp tabıladı, sebebi Quyashdan shıǵıp atırǵan jaqtiliq házirgi 
waqıtta insaniyat ixtiyorida bolgan energetikalıq rezervlardan kopshiliginin bas 
dáregi esaplanadı. Quyashdan shıǵıp atırǵan nur jer júzindegi pútkil tiri 
organizmlerdiń – o`simlik, haywanat hám adamlardıń turmıs dáregi bolıp tabıladı.
Dispersiya- lot dispersio-shashiliw-strukturalıq bólimlerge ajıratiw. 
Interferenciya-latınsha inter-óz-ara hám fer-urılıw aralasiwshi tolqınlar (dawıs, 
jaqtılıq, elektr hám t.b. ) dıń ústpe-úst túsip, bir-birin kúsheytiwi yamasa paseyiwshi. 
Jaqtiliq - insan kózi sezasigan qaytalanǵanlıqlar aralıǵindaǵı elektromagnetik 
tolqınlar 
Jaqtiliq aǵimi -jaqtılıq jedelliginiń kóriw sezimi payda etiw qábiletin esapqa alıwshı 
xarakteristikası 
Óz-ózinen nurlaniw -sırtqı elektromagnit maydannıń tásirisiz jaqtılıq shıǵarılıwı 
hádiysesi.