Tema: Difrakciyon pánjere ham olardin qollaniwi

 
 
 
 
 
 
 
 

---

22 
II.3. 
Difraksion pánjereler hám olardıń ámeliyatda qollanılıwı
 
Diffraktsiya jaqtılıqtıń tuwrı sızıqtan tarqalıwınıń hár qanday iyiliwi dep ataladı, 
sáwlelendiriw hám sınıwı menen baylanıslı emes. Frennel tárepinen diffraktsiya 
naǵısın esaplawdıń sapalı usılı usınıs etilgen. Usıldıń tiykarǵı ideyası Gyuygens-
Frenel principi: Tolqın jetip baratuǵın hár bir noqat kogerent ekilemshi tolqınlardıń 
dáregi bolıp xızmet etedi hám tolqındıń keyingi tarqalıwı ekilemshi tolqınlardıń 
aralasıwı menen belgilenedi. 
Terbelisleri birdey fazalarǵa iye bolǵan noqatlardıń jaylasıwı dep ataladı tolqın 
maydanı. Tolqın iskerlik tarawı da tolqın maydanı bolıp tabıladı. 
Difraksion pánjere birdey keńliktegi hám bir-birinen birdey aralıqta jaylasqan kóp 
sanlı parallel uyalar yamasa nanometirlerdiń kompleksi bolıp tabıladı. Pánjere dáwiri 
(d) qońsılas boslıqlardıń orta noqatları arasındaǵı aralıq yamasa birdey bolǵan 
sanlıqtıń keńligi (a) hám olar arasındaǵı ashıq bolmaǵan boslıq (b) jıyındısı dep 
ataladı: 
d = a + b 

---

23 
Difraksion pánjere-jaqtılıqnı spektrge bóleklew hám tolqın uzınlıǵın ólshew 
ushın isletiletuǵın spektral qurılma. Ashıq hám sáwlelendiriwshi pánjere bar. 
Difraksion pánjere - bul bir-birinen birdey aralıqta jaylasqan tegis yamasa atlar tartıp 
júretuǵın, tegislengen jerde jaylasqan birdey formadaǵı kóp sanlı parallel kompleksi. 
Difraksion pánjerediń islew principin kórip shıǵıń. Aq jaqtılıq nurlarıdıń parallel 
nurları pánjere ústine normal túrde onıń maydanına tusken. Keńligi jaqtılıq tolqın 
uzınlıǵına proporcional bolǵan pánjere jarıqlarında diffraktsiya júz boladı. 
Nátiyjede, Gyuygens-Frennel principine kóre, diffraktsiya pánjerenıń arqasında, 
sanliqtiń hár bir noqatınan jaqtılıq nurları barlıq múmkin bolǵan jónelislerde 
tarqaladı, bul búklem múyeshleri menen baylanıslı bolıwı múmkin. φ jaqtılıq nurları 
(diffraktsiya múyeshleri) túp jónelisten. Nurlar bir-birine parallel (birdey múyesh 
astında diffraksion) φ linzani pánjere arqasına jaylastırıw arqalı fokuslaniwshi 
múmkin. Parallel nurlardıń hár bir nurları linzaniń arqa fokus tegisliginde málim bir 
noqatda birlesedi. Hár qıylı diffraktsiya múyeshlerine sáykes keletuǵın parallel nurlar 
linzaniń fokus tegisliginiń basqa noqatlarında jaqınlasadı. Bul noqatlarda pánjerediń 
túrli tesiklerinen shıǵıs jaqtılıq tolqınlarınıń interferensiyasi baqlanadı. Eger 
monoxromatik jaqtılıqtıń sáykes keletuǵın nurları arasındaǵı optikalıq jol parqı tolqın 
uzınlıqlarınıń pútkil sanına teń bolsa, κ=0, ±1, ±2, …, keyin nurlar bir-birine jabılǵan 
noqatda málim tolqın uzınlıǵı ushın maksimal jaqtılıq intensivligi baqlanadı. 1- 
suwretde sáykes keletuǵın noqatlardan shıǵıs eki parallel nurlar arasındaǵı optikalıq 
jol parqı D kórsetilgen qońsılas uyalar sanına teń
sin φ=k

φ -
pánjere menen nurdıń iyilmeytúǵin múyeshi 

---

24 
 
Obıektivtiń fokus tegisliginde diffraktsiyani basdan keshirmegen nurlar ushın 
oraylıq nol tártipli aq maksimal baqlanadı (φ=0, κ=0), olardıń oń hám shep tárepinde 
birinshi, ekinshi hám keyingi tártiplerdiń reńli maksimalları (spektral sızıqlar) bar. 
Maksimallardıń intensivligi olardıń tártibi menen azayadı; artıp baratırǵan 
diffraktsiya múyeshi menen. 
Ashıq tegis difraksion pánjerede ashıq keńligi a, uǵımsız boslıq keńligi- 
bd=a+b=1/N mánisi shaqırıladı diffraktsiya pánjereınıń turaqlısı (dáwir), qay jerde N- 
pánjere uzınlıǵı birligine tuwrı keletuǵın zarbalar sanı. 
Difraksiya nátiyjesinde rentgen nurları payda boladı. Ol jaǵdayda insan 
denesiniń túrli bólimlerindegi kózge kórinbeytuǵın ishki aǵzalarınıń súwretlerin alıw 
múmkinshiligin beredi. Bul nurlardı 1895-jılı nemis fizigi Vilgelm Rentgen jańalıq 
ashqan. Rentgen nurlarınıń denelerden oǵada alıw ushın ózgeshelikinen medicinada 
hám ilimiy izertlew jumıslarında keń qollanıladı. Medicinada shıqqan hám sınǵan 
suyeklerdi kóriw ókpede hám basqa aǵzalardaǵı shet ósimtelerdi tabıw hám emlew 
jumıslarında paydalanılsa, metallurgiyada tayın metall buyımlar ishinde defektlerdi 
anıqlawda qollanıladı. Házirgi zaman optikalıqa sanaatı islep shıǵarap atırǵan pánjere 
turaqlısı bolǵan difraksion pánjere menen jumıs kóredi. Bul múmkinshilikler ajıratıw 
qábileti prizmalı spektrograflarni óndiriske hám pán-texnikada qollanıwǵa 
múmkinshilik beredi.