Tema: Isbilermenlik xızmeti, onın’ tiykarg’ı belgileri ha’m wazıypaları

Isbilermenlik xızmettin’ belgileri ha’m principleri
Birinshiden, biz O’zbekstan nızamshılıǵına muwapıq " isbilermenlik" túsinigin anıqlaymız, sebebi isbilermenlik iskerliginiń tiykarǵı belgileri sodan kelip shıǵadı.
O’zbekstan Respublikasmin 2012-jil 2-mayda qabil etilgen “ Isbilermenlik xizmeti erkinliginin kepillikleri haqqinda”g’ı Nızamının’ 3-statyasmda «Isbilermenlik xizmeti (isbilermenlik) isbilermenlik xızmeti subyektleri ta’repinen nızam hu’jjetlerine muwapıq a’melge asırılatug’ın, o’zi ta’wekel etip ha’m o’z mu’lki juwapkerligi tiykarında da’ramat (payda) alıwg’a qaratılg’an belsendilik xizmeti” dep ta’riyplengen.
Isbilermenlik iskerligi isbilermen atınan, onıń táwekelshiligi hám múlkshilik juwapkershiligi arqalı ámelge asırıladı. Bul tariyp tolıq bolmawı múmkin, biraq onıń analizi isbilermenliktiń tómendegi belgilerin ataw imkaniyatın beredi:
1. Isbilermenlik xızmetinin’ erkinligi
Isbilermenniń múlkshilik hám shólkemlestirilgen erkinligin shártli túrde ajıratıw múmkin. Xızmettin’ ekonomikalıq bazası sıyaqlı múlkshilik erkinlik isbilermende bólek múlkiniń bar ekenligi menen belgilenedi. Múlk avtonomiyasınıń muǵdarı bul múlk obyekti tiyisli bolǵan yuridikalıq shaxsqa baylanıslı. Múlk iyesiniń ǵárezsizligi ústinlew boladı. Xojalıq júrgiziw huqıqı tiykarında iskerlik jurgiziwshi kárxanalar da zárúrli múlkshilik avtonomiyaǵa iye, lekin nızam menen sheklengen.
Shólkemlestirilgen erkinlik - isbilermenlik iskerligi processinde ǵárezsiz qararlar qabıllaw qábileti. Bunday iskerlik penen shuǵıllanıw tuwrısında qarar qabıllaw, iskerlik túrin, shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı, shólkemlestiriwshiler sheńberin tańlaw - bulardıń barlıǵı shólkem ǵárezsizliginiń kórinisi bolıp tabıladı.
2. Ta’wekelshilik
Isbilermenlik iskerligi ta’wekelge ushıraydı. Nátiyjede, ol xojalıq ju’rgiziwdin’ to’men na’tiyjeleri waqtında ma’mleketke mu’rajat etiwge imkaniyatı bolg’an zıyanlı kárxanalardın’ bilip turıp jol qoyılǵan ha’kimshilik-planlı ekonomika da’wirinin’ xojalıq xızmetinen tu’pkilikli o’zgeshelenedi. Isbilermenlik táwekelshiligi tabıslı jumıs ushın kúshli tu’rtki esaplanadı.
3. Isbilermenlik iskerligi mudami sistemalı túrde dáramat alıwǵa qaratılǵan.
4. Isbilermenlik iskerligi nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte isbilermen retinde dizimnen ótken shaxslar tárepinen ámelge asırıladı.
Endi isbilermenliktiń tiykarǵı huqıqıy principlerine qısqasha toqtalıp ótemiz. Bularǵa tómendegiler kiredi:
1. Isbilermenlik iskerligi erkinligi principi.
Bul tiykarǵı princip. Konstituciyamızdıń 53-statyasında «Mámleket ekonomikalıq iskerlik, isbilermenlik iskerligi erkinligi, jeke menshik qáwipsizligi kepili», dep belgilep qoyılǵan. Bul pikirdiń ámeliy tastıyıqı retinde bıyılǵı jılda milliy valyutamız - sumnın’ erkin konvertaciyasına jol ashıldı.

2. 
   Menshiktin’ ha’r qıylı tu’rlerin tanıwdın’, menshik huqıqlarına nızamlı tu’rde ten’lik ha’m olardın’ birdey qorg’alıwının’ konstituciyalıq principi. Bul Konstitutsiyada belgilengen: “Ózbekstan Respublikasında múlkke iyelik eiw huqıqı tán alınadı hám nızam menen qorg’aladı.”
   
3. 
   Básekin saqlaw hám monopolizatsiyalaw hám jo’nsiz básekine qaratılǵan ekonomikalıq iskerliktin’ aldın alıw principi. Bul principke ámel qılıw bazar ekonomikasın rawajlandırıw hám isbilermenlik iskerligin ámelge asırıwdıń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Bul jerda “Báseki hám monopolistlik iskerlikti sheklew tuwrısında”g’ı nızam zárúrli orın aladı.
   
4. 
   Isbilermenlik iskerligin mámleket tárepinen tártipke salıw principi. Eń áhmiyetlisi, isbilermenlik iskerligin mámleket tárepinen tártipke salıw processinde jámiyetshilik hám pútkil jámiyet aldında isbilermenler hám mámleket mápleri saqlanıp qalıwı zárúr.
   
5. 
   Nızamlılıq principi. Bul júdá zárúrli jáne onı ámelge asırıw huqıqıy mámleket jaratıw ushın tıykar bolıp tabıladı. Birinshi náwbette isbilermenlik iskerligi nızam hújjetleri talaplarına qatań ámel etken halda ámelge asırılıwı kerek. Ekinshiden, eń áhmiyetlisi, mámleket isbilermenlikti tártipke salıwshı huqıqıy hújjetler, mámleket hákimiyatı hám jergilikli ózin-ózi basqarıw shólkemleri iskerliginiń nızamlılıǵın támiyinlewi kerek.
   
6. 
   Isbilermenlik principlerı qatarına isbilermenler, sonıń menen birge, qarıydarlar huqıqların qorǵaw da kiritiliwi múmkin. Bul princip isbilermenlikti tu’pki maqsetti - qarıydarlar máplerin tolıq qanaatlandırıw menen rawajlandırıwdı názerde tutadı.