Tema: Islam dini hám sóylew mádeniyati Reje: Kirisiw Tiykarǵi bólim

Islam teologiyası, onıń tiykarǵı isenimleri, Islam táliymatı

Muhammad payǵambarǵa nozil bolǵan birinshi súre, al-Alaq! Surasi bolıp tabıladı. Oǵan kóre insandı ilmga shaqırıq etiledi, ılım ullılanadı. " (Ol) insandı qan uyısqan qannan jarattı. Oqiń! Rabbingiz bolsa Kapustalı bolıp tabıladı. Ol insanǵa qálem Menen (jazıwdı da ) uyretdi. Ol insanǵa bilmagan zatların bildirdi. Haqıyqattan da insan xaddidan oshar. (Ey, insan!) Álbette, qaytıw Rabbing huzuriga bolıp tabıladı. " 1 Muhammad (s. a. v.) áne sonday shaxs retinde tekǵana arablar dúnyasında, bálki pútkil musulman áleminde jańa civilizatsiyaǵa tiykar salındı. 40 jasından baslap ol Alladan kelgen Alla tárepinen jiberilgen buyrıqlardı óz qáwimdoshlariga etkazadi. MUHAMMAD (sav) (571-632) -islam dini tiykarlawshisi hám payǵambarı. Musulmanlar e'tqodiga kóre, Allanıń aqırǵı payǵambarı hám elshisi. Muhammad atına “sallalohu alayhi vassallam” (sav) -“oǵan Allanıń raxmet hám sálemi bolsın” dep salovat aytıp qosıp qóyıladı. Elshi (arab.-yelchi) islam dástúrında Alla tárepinen tańlap alınıp, wákil etilgen hám úgit-násiyatlaw júrgiziw, shaqırıq qılıw wazıypası tapsırılǵan, ilohiy kitap nozil etilgen payǵambar. Muhammad (s. a. v.) ga salıstırǵanda mudami Elshi atı qollanıp kelinedi. Nabiy-kitap nozil etilmegen payǵambar. Sol sebepten da hár bir elshin nabiy dep ataw múmkinligin, biraq nabiylarni Elshi dep bolmawi belgilengen.

Nabiy (arab.-ko'ligi payǵambarlar, ilohiy xabar keltiretuǵın ) payǵambar, Allanıń buyrıqın insanlarǵa jetkizip beretuǵın dáldalshı shaxs. Ózlerine arnawlı kitap hám sháriyat berilmay, bir elshine (yaǵnıy Alla elshisi) ato etilgen kitap hám sháriyatqa ámel qılıwqa buyırilgen payǵambarlar nabiylar dep ataladı. Nabiylarning hesh biri elshi bola almaydı, biraq elshilerdiń hár biri Nabiy atı menen ataladı.
Islam filosofiyası musulmanlardıń múqaddes kitapı Quranda aytılǵan. Quran 114 súre, súreler 6226 dane ayatlardan ibarat esaplanadi. Islam filosofiyası orayında Birden-bir Alla haqqındaǵı ideya jatadı. Quranda Alla álem hám odaǵı janzatlardı 6 kún dawamında dóretkenligi haqqında aytıladı. Ortalıq súresi. “54. Haqıyqattan da, rabbingiz aspanlaru erni altı kúnde jaratqan, keyininen Aspannıń eń joqarı qabatı uzra “mustaviy” bolǵan, kunga tunni qoplaydigan-onı (yaǵnıy kunni tún) asıǵıslıq menen quvadi-quyash, ay, juldızlardı Óz amriga musaxxar (boysınıwshı ) etip qoyǵan Alla bolıp tabıladı. Agah bolıńizki, jaratıw hám buyırıw Oǵan xos bolıp tabıladı.”2
Aspan etti qabattan ibarat bolıp, xudoning taxti arshi a'loda jetpis mıń perde menen oralǵan. Alla jánnet hám do'zah da jaratqan dep ataladı. Quran jalǵız qudaylıqtı targ'ib etedi. Islam táliymatı boyınsha, insan Quday tárepinen jaratılǵan jáne onıń bandasi bolıp tabıladı. Alla onı topıraqtan jaratqan. Adam Atoning qabırǵasınan bolsa Momo Hawanı jaratqan. Adam shaytandıń baǵındırıwǵa kirip, ahdga shak alıp kelgen. hám aqıbetten jánnetten quvilgan.
Alla jinlarni da, perishtelerdi de jaratqan, xudoga jaqın bolǵan perishteler Jabroil, Mekoil, Ísırapil hám Ázireyli bolıp tabıladı.
Perishteler Alla amriga qaray insan aldında bas egadilar biraq olardan biri Shaytan bunnan bas tartadı. Sonda Alla Shaytanǵa náletler yog'dirib, onı erga jiberedi. Sol sebepli shaytan Shaytan adamlardı Alla jolınan ozdirishga urınadı.
Islam mádeniyatınıń teoriyalıq tiykarların islam dininiń múqaddes kitapı Quran hám de ádisler quraydı. Islam filosofiyası orayında Allanıń birden-birligi haqqındaǵı táliymat jatadı. Quran jalǵızxudolikni targ'ib etedi. Qurandıń eń tiykarǵı táliymatlarınan biri - Allanıń ózinegine sıyınıw qılıw bolıp tabıladı. Baqara súresi, 255-oyatda “Alla - odan ózge quday joq bolıp tabıladı. (Ol) bárháma máńgi jasawshı hám máńgi Turıwshıdir”, - delingen.
Sonıń menen birge, Islam Allaǵa bir súwret yamasa háykel jardeminde sıyınıwdı biykar etedi. Makkadagi Ka'bada 360 but bolǵanlıǵı tariyxdan málim. Muhammad
SAv Makkani basıp alıw etkeninen keyin Iso hám Bibi Maryam suwretinen basqa háykeller hám pátni joq etiwge buyırǵan. Sonıń menen birge, Qurandıń Soffot súresi, 95-96 -ayatlarda “Ózlerińiz yo'nib (jasap ) alǵan zatlarǵa sıyınıw qilasizmi?! Holbuki, sizlerdi de, sig'inayotgan pútinlerińizdi de Alla jaratqanku?!”delingen edi. Baqara súresi. “115. Shıǵıs da, Batıs da Allaniki bolıp tabıladı. Jetkilikli, qaysı tárepke júzingizni qaratsangiz, sol tárepte Allanıń “júzi” bar bolıp tabıladı.”
Islam táliymatınıń tiykarları. Islam dininiń táliymatı onıń múqaddes kitapı Quranı saqıyda aytılǵan. Islam dini 5 «asos» yamasa «ustun»ga iye:
1) kalima keltiriw;
2) namaz oqıw ;
3) ruwza tutıw ;
4) zakot beriw;
5) múmkinshilik tapılsa haj qılıw. Usılardan birinshisi isenim hám qalǵanları sıyınıw
dep tán alıw etilgen.
Isenim 7 isenimdi -
1. Allaǵa,
2. onıń perishtelerine,
3. múqaddes kitaplarına,
4.payǵambarlarına,
5. aqıret kúnine,
6. táǵdirge hám
7. ólgennen keyin tiriliwge ıseniwdi óz ishine aladı.