Tema: Biosferada energiya ha’m zatlardin’ aylanba ha’reketi

Tema:Biosferada energiya ha’m zatlardin’ aylanba ha’reketi.

• 1.Kirisiw
• 2.Tiykarg’i bo’lim
• A)
• B)
• C)
• 3Juwmaqlaw

Biosferanin' uliwma salmagi basqa qabiqlardan ajiralip turadi. Tiri organizmler birgelikte juda ulken islerdi amelge asiradi. Jer betindegi barliq tiri organizmler jiyindisin V.I.Vemadskiy ≪tiri zat≫ dep atadi.

Tiri zat - barhq tiri organizmlerdin jiymdisi. Onin biomassasi en kishkene boliwma qaramay kop tiirlilikke iye ham oz quramin million marte tez-tezden jarialaydi

Kos zatlar - payda bohwinda tiri organizmler qatnaspaytugin taw jinslar, suw, minerallar ham basqalar.

Biogen zatlar - organizmler tirishiligi iskerligi jemisi sipatinda payda bolgan zatlar. Bular kushli potencial energiya deregi esaplanadi.

Biokos zatlar - tiri organizmler ham kosli processler natiyjesinde duziledi. Olarga - topiraq, jemirilgen qabiqlar, barliq tabiyiy suwlar ham basqalar kiredi.

Planetadagi tiri organizmlerdin 5 tiykargi funkciyalari bolip, olar tomendegilerden ibarat.

1. Energetikaliq funkciya, bul biosferanin basqa planetalar menen baylansqanligi, yagniy quyash energiyasm qabillap, fotosintez processin otep, quyash energiyasin toplap, organikaliq zatlar payda etiwi ham olardin biosfera komponentleri arasinda bolistiriliwi.

2. Gazli funkciya, bunda gazlerdin migraciyasi ham olardin almasiwi natiyjesinde biosferanin gaz qurami tamiyinlenedi. Tiri organizmlerdin iskerligi natiyjesinde azot, kislorod, C02, serovodorod, metan ham gazler payda boladi.

3. Konsentraciya - toplaniw funkciyasinda tiri organizmler qorshagan ortaliqtan biogen ham mineral elementlerdi aladi ham oz denesinde toplaydi. Usi sebepli azot, kalciy, kaliy, natriy, magniy, alyuminiy ham basqa elementlerdin mugdari ortahqqa qaraganda organizmler denesinde joqari bolganligi sebepli biosferanin ximiyaliq qurami bir qiyli emes.

4. Oksidleniw ham tikleniw funkciyasi. Oksidleniw processinde zatlar ximiyaliq ozgeredi, olardm atomlan ozgeredi ham kopshilik ximiyaliq birikpeler oksidlenedi, bir formadan ekinshi koriniske otiwde biogen zatlardm oksidleniwi ham tikleniwi quzetiledi.

5. Destruksiva funkciyasi, bul tiri zatlardm (organizmlerdin) olgeninen keyin shiriw, maydalaniw ham organikaliq zatlardin’ mineralizaciyalaniwinan ibarat, yagmy tiri zatlardan biosferanin biogen ham biokos zatlan payda boladi.

• Biosferada suwdin aylaniwi - jer juzi ham suw hawizlerinen suwdin puwlaniwi ham igalhhq sipatinda qaytip jerge tusiwi geologiyahq (ulken) aylaniw esaplanadi. Aynm organizmler organikaliq zat duziw ushm kun energiyasman paydalanbaydi, al ol okisleniw waqtindagi bolingen energiyadan paydalanadi. Bul processke Xemosintez-dep ataydi.

Energiya aylamsi basta aytip o’tkendey zat aylamsi menen baylanisli boladi. Zatlardm kishi (biologiyaliq) aylamsi yagniy organizmlerdin quriqliqtagi topiraq arasmdagi ham gidrosferadagi suw ham organizmler arasmda bolatugm aylanis. Zatlardin lilken aylamsi (geologiyahq) quriqhq h&m diinya jiizlik okean arasmda jiiredi. Quriqliqtagi kishi aylanis processinde osimlikler suwdagi gazdi ham erigen mineral zatlardi sinircdi, onnan organikaliq zatlardi islep shigaradi. Dem aliw processinde osimlik ozinin denesinen uglekiskiy gazdi bolip shigaradi.

Gidrosferada ozinin kishi zat aylamsina iye, ol suwdagi erigen duzlardi gazlardin kopshilik bolegin ozine aladi. Bul zat aylanista bas roldi suw betindegi mikroskopiyaliq, xlorofilli vodorosller atqaradi. Bul 6simlik organizmleri tolqin agislan menen lgip jiirip, belgili ekologiyaliq gruppam payda etedi, bugan fitoplaktonlar delinedi. Plankton organizmler suw qatlamininda aktiv tirishililik etetugin- nektonlarga, sonday-aq okean ultanimda tirishilik etetugm organizmler-zoobentoslarga awqat boladi.

Biosferada geologiyahq zatlar aylamsma 50% ke jaqin, biologiyaliqqa bolsa 0,1-0,2% quyash energiyasi sariplanadi. Biologiyaliq aylamsqa juda kem energiya ketse de biosferadagi bul processte birlemshi onim jaratiladi.

• Biosferada ximiyaliq elementler har dayim cirkulyaciya qilip, sirtqi ortaliqtan organizmge, onnan bolsa jane sirtqi ortahqqa otip turadi. Bul jagday biogeoximiyaliq cikl dep aytiladi. Bunda 0 2, CO2, H20, azot, fosfor, kukirt ham basqa elementler aylanip turadi. Biogeoximiyaliq ciklda zatlar aylanism CO2 misalinda baqlaw mumkin, osimlik —* CO2 ni fotosintezde ozlestiredi, C02 ham suwdan—≫uglevod, organikaliq zat payda boladi ham 0 2 ajiralip shigadi —> payda bolgan uglevodti haywanlar ozlestiredi —* olar dem alganda CO2 ajiralip shigadi. Olgen osimlik ham haywanlar jer usti yamasa jer astinda mikroorganizmler jardeminde shiriydi. Bunin natiyjesinde ol organikaliq zatlardm uglerodi C02 ge shekem oksidlenedi ham C02 atmosferaga shigadi.

Tiri nrganizmler denelerinde atomlar har qanday kishi biologiyaliq aylamsta kop martelep qatnasadi ham sirtqi ortaliqqa shigadi, ol jerden organizmler jane ozlestiredi h.b. Biologiyaliq aylanis tomendegi belgiler menen xarakterlenedi, yagmy:

1)biologiyaliq aylanistin kolemi, bul belgili ekosistemadagi tiri organizmler denesindegi ximiyaliq zatlardm mugdari menen;

2) biologiyaliq aylanistin tezligi, belgili waqitta payda bolgan ham shirigen zattin mugdari arqali korinedi.

Noosfera grekshe ≪noos≫ - aqil, ≪sfera≫ - shar sozinen kelip shigip, jerdin aqilli qabigi degen manisti bildiredi. Noosfera atamasi ilimge Le-Rua tarepinen kirgizilgen. Keyin-ala noosfera koncepciyasi payda boldi. Om Teyler de Sharden rawajlandirdi. Insan ozinin piitkil barligi dawammda biosferani kiishli ozgertip jiberdi. 01 Jer jiizindegi tiri janzatlardi kemeytip, qorshagan ortaliqti patasladi. Bunday jagdaylar biosferanin antropogen ozgeriwi adewir terenleskenliginen derek beredi. Biosfera texnosferaga aylanip barmaqta. Antropogen tasirler tabiyatti buzbaqta. Turlerdin jogalip ketiwi aqibetinde piitkil tirishilik ulken ziyan korip, destruktiv jagdayga alip keliwi mumkin.

Juwmaqlaw

biosfera-bul jer betinin tiri organizmler tarqalgan qabati bolip, biosferanin payda bohwmda abiotikaliq, biotikaliq ham noobiotikaliq basqishlarga bolinedi. Abiotikaliq basqishta (4,5-3,5 mlrd. jil aldm) planetada tirishiliktin doreliwi ham rawajlamwi ushm sharayatlar jaratilgan. Biotikaliq basqishta (3,5 mlrd. Jil\ aldm) daslepki tiri organizmler suw ortahgmda payda bolgan. Noobiotikaliq basqishtin payda boliwi 40-50 mm jil aldm baslangan dep shamalanadi. Bul basqishta adamlar payda bolgan; - tiri zat - barhq tiri organizmlerdin jiyindisi. Onin biomassasi en kishkene boliwma qaramay kop turlilikke iye ham oz quramin million marte tez-tezden janalaydi. Evolyuciyaliq rawajlaniw dawammda tiri organizmler biosferadagi hazirgi jagdaylardi jiizege keltirgen; - biosferadagi barliq ximiyaliq ozgerislerdi tiri zatlar basqarip turadi. Planetadagi tiri organizmler tiykargi 5 funkciyadan: energetikaliq, gazli, koncentraciya - toplaniw, oksidleniw ham tikleniw, destruksiya funkciyasilarinan turadi