tema. Islam. Исламны4 тийкар2ы дереклери

9–tema. Islam. Исламны4 тийкар2ы дереклери.
Reje :
1. Islam dininin` payda boliwi.
2. Muhammed payg`ambar o`miri ha’m xizmeti.
3. Quran ha`m ha’dis-Islam dininin` tiykarg`i derekleri.
4. Imom al`-Buxoriy –ha’dis iliminin` sultani.
5 .Исламда2ы маз8абларды4 т6рлери.
6. Идеялы3-сиясий а2ымларды4 т6рлери

Islam dini du’nyada ken` tarqalg`an du’nya dinlerinin` biri bolip, ol Arabstan yarim atawi, Yordaniya, Siriya, Palestina, Turkiya, Iran, Pakstan, Afrikada, Marakash, Aljir, Tunis, Liviya, Misr Arab Respublikasi, Sudan, Somali ma`mleketlerinde, Orta Aziya. Efiopiya, Bruney, Malayziya, Indoneziya, Livan, Hindstan. Qitay ha’m Filippinnin` bir bo`limi, Evropada Balkan yarim atawi, Kavkaz arti, Arqa Kavkaz, Batis Sibir xaliqlarinin` bir bo`liminde taralg`an. Du’nyanin’ 173 ma’mleketinde tarqalip, iseniwshiler, yag`niy musilmanlar 1,5 mlrdqa jetedi ha’m sani jag`inan xristianlardan son` ekinshi orinda turadi.

Islam so`zi arabsha “Allag`a o`zin tapsiriw”, “iseniw”, “boysiniw” ma`nislerin beredi. Islamnin` tiykarg`i ideyaliq deregi Qurani Ka`rim VII a`sirde qa`liplesken. Muhammed aldin`g`i payg`ambardin` isin dawam ettiriwshi, olardin` dinin qayta tiklewshi, qiyamet ku’ni aldinan jiberilgen son`g`i payg`ambar nabiy ha’m rasul dep ta`n alinadi.
Nabiy-arabsha “xabarshi”, “xabar jetkeriwshi” degen ma’nisti bildiredi, al rasul-arbabsha “elshi” ma’nistin an’latadi. Qurani Ka’rim payg’ambarg’a 23 jil dawaminda na’zil qiling’an. Islamnin’ tiykarg’i ruknleri to’mendegiler:
1.Iyman 2. Namaz 3. Zakat 4. Oraza 5. Haj sapari
VI a`sirdin` aqiri VII a`sir baslarinda yag`niy islam dininin` payda boliwi aldinda somiy qa`wimine tiyisli arab uriwlari ortasinda sotsialliq ekonomikaliq, siyasiy rawajlaniw da`rejesi bir qiyli emes edi. Yemende rawajlang`an qulshiliq hu’kmranliq qilg`an bolsa, yarim atawdin’ arqa bo`liminde jaylasqan qalalarda endi g`ana qulshiliq qatnaslari payda bolip atirg`an edi. Sahradag`i ko`shpeli sharwashiliq penen turmis keshirip atirg`an arab qa`wimleri ha’tte patriarxal uriwshiliq du’zimnin` krizisi basqishinda edi. Yag`niy Arabstan yarim atawinda jasag`an qa`wimlerdin` tiykarg`i ko`pshiligi olarg`a qon`si jasag`an Egipet, Vizantiya, Iran, Mesopotomiya siyaqli a`yyemgi ma`deniyat oraylarina qarag`anda tariyxiy rawajlaniw bir qansha to`men basqishinda bolip, arqada qalg`an edi.
Arabstan yarim atawinin` batis bo`liminde Qizil ten`iz boylarinda geografiyaliq qolay bir territoriyalarda jaylasqan ha’m Xijoz dep at alg`an jer bul da`wirde ekonomikaliq rawajlaniwda bir qansha alg`a ketken edi. Ka`rwan sawda jollari bul territoriyani qubladan Yaman (Yemen) arqali Xabashiston (Efiopiya) ha’m Hindstan, arqadan Siriya arqali Egipet. Vizantiya ha’m Sasaniylar Irani menen baylanisqan edi. O`z da`wirinde u’lken ekonomikaliq a’hmiyetke iye bolg`an bul territoriyanin` orayi Mekke qalasi bolip, bul jerde jaz ha’m qista u’lken ka`rwanlar o`tken. Bul ka`rwanlar haqqinda Qurani Ka`rimnin` 106- “`Quraysh” su’resinde aytilg`an. Sawda ka`rwani jolinda jaylasqan Mekkeden basqa Yasrib (Madina), Toif, Xaybar siyaqli qalalar rawajlanip, ken`eyip a’hmiyeti asip bardi, VI a`sirge kelip sawda orayinin` birine aylandi. Arab qa`wimleri ortasinda Mekkenin` diniy oray sipatinda orni joqari edi. Islamshunos alim A.Xasanov o`z miynetinde “Mekkedag`i zam-zam qudig`i” a`yyemgi zamanlardan berli a`tiraptag`i ko`shpeli qa`wimler ha’m sawdagerler itibarin tartqan. Ra’wayatlarg`a qarag`anda, Mekkede birinshi qurilg`an qurilis – Kaaba arablardin` muxaddes ornina aylang`anin esapqa alsaq, Mekkenin` abiroyinin` ko`teriliwine jeterli sebeplerdi ko`remiz. (Xasanov A. Mekke va Madina tarixi. T. Mexnat, 1992 j, 9 bet).
Qurannin` 108 – “Aikavsar” (chashma buloq) su’resinde arablardin` Kaabag`a ziyaratqa kelip, qurbanliq soyiw a`detleri o`z su’wretleniwin tapqan. Mekke arab qa`wimlerin birlestiriwde orayliq orindi tutti. Sebebi V-VI a`sirlerde arab qa`wimlerinin` awqami bekkem emes edi. Olar ga` birigip, ga` tarqalip keter edi. Negedur ha’r bir uriw qa`wim tu’rli dinlerge xristianliq, otqa siyiniw bar edi. Ko`p qudayliq ha’m ko`p payg`ambarliq negizinde tez tez payda bolip turatug`in urislar xaliqtin` narazilig`in ku’sheytip, arab qa`wimleri ortasinda barg`an sayin birlesiwge umtiliwshilig`i kusheydi. Ku’shli uriwlardin` ibadatxanasi ha’m olar siyinatug`in orinlarinin` a’hmiyeti artip bardi.
Muhammed alayxissalomnin` ideyaliq taliymatinin` tiykarin du’zgen bir qudayliq ideya islam dinine shekem bolg`an, Muhammed da`wirinde de bul ideyani bayraq qilip ko`tergenlerde bar edi. Islam dininde payg`ambar esaplang`an Muhammed alayxissalom 570 jil 20 aprelde Mekke qalasinda Quraysh qa`wiminin` Xashimiylar uriwinda du’nyag`a kelgen. Xashimiyler semyasi Quraysh qa`wiminin` en` abirayli semyalarinin` biri edi. Muhammedtin` atasi Abdullax sawdager bolip, ol tuwilg’anda Siriyada sawda isleri menen ju’rgen. Muhammed atadan 2 aylig’inda jetim qalg’an. Muhammed 6 aylig’inda banu saadliq Xalimag’a ta’rbiyalaw ushin berilgenh ha’m 4 jasina shekem onin’ qolinda bolg’an. Arablar o’z balalarin tuwilg’anda jaziyrama issidan aman alip qaliw maqsetinde tawda jasaytin banu saad qa’wimine birer mu’ddet berip jibergen. Anasinanda jetim qalg’an Muhammed da’slep babasi Abdimutallib son` a`mekisi Abu Talib qolinda ta`rbiya aladi. Onin` ma`slahati boyinsha sawdager Xadisha binti Xuvaylidti sawda islerine basshiliq qilip, 25 jasta og`an (ol 40 jasta) u’ylenedi.
Muhammed bir neshe jillar dawaminda diniy pikirler (tafakkur) ha’m ibadat penen shug`illang`an. Ol Mekkenin` qasindag`i Xiro taw jirasina barip ibadat qilip, aziq-awqat penen bir neshe ku’nler ibadat qilg`an. Diniy derekler boyinsha Muhammed payg`ambarliq xizmetin 610 jilda baslag`an. Ra’wayatlarg`a qarag`anda Muhammed Xiroda tu’nep qalg`an tu’nlerdin` birinde aspannan saza kelip, perishte Jabrail “oqi” dep buyirg`an. “Men oqiwdi bilmeymen” dep juwap bergen Muhammed. Bul 3 ma`rte ta`kirarlang`an. Jabrail “Alaq” su’resi aldindag`i bir neshe ayatlardi oqip esittiredi ha’m bul ayatlar Muhammedtin` qa`lbine ornalasip, yad bolip qaladi. Bul jag`daydan shorshinip Muhammed Xadicha aldina kelip, waqiyani aytip beredi. Ol “Alla sizdi hesh qashan xor etpeydi, sebebi siz tuwisqanlarg`a mehriban, kambag`allarg`a ja`rdem beriwshi, adamlar mashaqatin jen`illestiriwshi adamsiz” deydi. Ol Muhammedti Injildi jaqsi bilgen xristian dinindegi dayisinin` balasi g`arri Varaqa ibn Navfal aldina aparip, bolg`an waqiyani aytip beredi. Sonda Varaqa shad bolip, bul perishte ekenligin aytadi. Muhammedtin` turmisinda ju’z bergen bul waqiya waqti haqqinda barliq islam dereklerinde mag`liwmatlar Qurannin` 97 “Qadir su’resi”ndegi mag`liwmatqa tiykarlanadi. Ol “Laylatulkadr” keshesi dep ataladi. Tariyxta bul xijriydan 12 jil burin ramazan ayinin` 26 sinan 27 sine o`ter tu’nine (milodiy 610 jil 15-16 avgust) tuwra keledi. Muhammed bir qudayliqqa tiykarlang`an Islam dini ideyasin xaliq ortasinda taratip baslag`anda juda` u’lken qarsiliqlarg`a dus kelgen. Og`an isenip Islamdi birinshiler qatarinda qabil etkenler Xadicha. Abu Bakr, Ali, Zayd ibn Xorisa h.t.b. Payg`ambar taliymatina qurayshlardin` ummaviyler dinastiyasina tiyisli ha’m Mekkede siyasiy ha`kimiyat basinda turg`an aristokratlar qatti qarsiliq ko`rsetti. Qarsiliq ku’sheyip, Muhammed dinine sadiq bolg`an ha’m onin` menen so`ylesiwler ju’rgizip otirg`an Yasribta Avs ha’m Xazraj qa`wimleri bolg`an. Muhammed ol jerge ko`ship baradi. Bul 622 jil 24 sentyabrde bolg`an. Bul Xijrat waqiyasi dep ataladi. Mekkeden Yasribqa ko`ship barg`anlar Islam tariyxinda “Muxojirlar” (ko`ship kelgenler) islamdi qabil etken yasriblikler “Ansorlar” (ja`rdemshiler) dep ataq aldi. Musilman jil sanawi bul sa`neden baslanip keyin islam a`debiyatinda Mekke ha’m Madina islamnin` muxaddes orayi retinde “Makkay Mukarrama” ha’m “Madinai Munavvara” dep ataladi. 623-630 jj Muhаmed Mekke qalasi ushin bir neshe ma`rte uris alip barip, 630 jil 10 min` adamliq a`sker menen qalani basip alip, Mekke sardari Abu Sufen bag`inip, islam dinin qabil etti. Onin` balasi Muoviya Payg`ambardin` naib (ja`rdemshisi)nin` biri boldi. 631 jil Muhammed Arabstannin` ayrim territoriyasinda payda bolg`an, o`tirik payg`ambarlarg`a qarsi ju’risler qilip, Arabstan yarim atawin iyelegen ku’shli ma`mleketke tiykar saldi. 632 jil 25 yanvarda Mekkeden son`g`i hajg`a sapar qilg`an Muhammed awirip, Kaaba meshitinde imamliqti qayin atasi Abu Bakrge tapsiradi. (622 jil Xadicha o`lgen son` Abu Bakrdin` qizi Ayshag`a u’ylengen edi). Muhammed 632 jil 8 iyunda o`z u’yinde du’nyadan o`tedi. Onnan son` onin` isenimli xalifalari (orinbasarlari) basqaradi.
Islam musilmanlarinda to`rt xalif ayriqsha a’hmiyetke iye. Abu Bakr (632-634), Omar (634-644), Osman (644-656), Ha’zreti Ali (656-661).
Xalifler da`wirinde Islam ta’liymati ko`pshilik ma`mleket ha’m territoriyalarg`a taraldi.
VI-VIII asirlerde Arqa Afrika, Siriya, Palestina, Irak, Iran, Orayliq Aziya territoriyalarina taraldi. IX-XV a`sirlerde Islam Qitay shegaralarinan qublag`a, Hindstannan Qizil Ordag`a shekemgi territoriyalarg`a jayildi. VII a`sirdin` ekinshi yariminda Islamda ju’z bergen da`slepki ko`z qaraslar na`tiyjesinde sunniylar ha’m shialar bag`dari payda boldi. Sunniyler en` tiykarg`i bag`dar bolip du’nyadag`i barliq musilmanlardin` 90% birlestirdi. Sunniylar Quran menen birge Sunnag`a (Qurannan son`g`i oni toliqtiriwshi Ha’disler deregi, islam taliymati ha’m shariat tiykarlarina da) isenedi. Onda Muhammed penen birge Abu Bakr, Omar, Osman, Ha’zreti Ali ga`p etiledi.Shialar tiykarinan Iran ha’m Irakta taralg`an bag`dar, sunniylikke qarsi bolip 10 %` jaqin musilmanlardi ja`mlegen shialar Muhammedten son`g`i payg`ambar sipatinda tek Ha’zireti Ali ha’m onin` a`wladlarinan bolg`an 12 imamdi ta`n aladi. Shialiq bu’gingi ku’nde Iran ha’m Irakta ken’ tarqalg’an.