Tema: Kishi jastaǵi oqıwshilarda ilimiy du`n`ya qarastin` elementlerin rawajlandiriwda ana tilin u`yretiwdin` ahmiyeti

Gáp aǵzalari menen tanistiriw. Oqiwshilar gáp aǵzalari menen birinshi klasstan baslap-aq tanisadi. Bunday bas aǵzalar ústinde jumis islewdiń tiykarǵi sebebi, bas aǵzalar gáp ishinde tiykarǵi orindi iyeleydi hám gáp ústinde oylaniwin boldirip, oy-órisin rawajlandiriwǵa járdem etedi. Ekinshi klassqa keliw menen balalar gáptiń bas aǵzalari - baslawish, bayanlawish penen tanisiwdiń jańa basqishina ótedi. Bul jaǵdayda oqiwshilar bir qansha kónlikpeler aliwina baylanisli endi gápti analiz etkende gáptiń kim ne haqqinda aytilǵanin hám ol haqqinda ne delingenin qiylanbay taba aladi. Sonliqtan, bul dáwirde baslawish, bayanlawish termini, olardiń bir-birinen mánilik ózgesheliklerin, sorawlariniń ayirmashiliqlarin túsine aladi.

Úshinshi klassta gáp, gáptegi bas aǵzalardi úyreniwdi dawam etiw menen birge, endi gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarin úyreniwge ótedi. Gáp aǵzalarin duris úyreniw oqiwshilardiń gápti toliq úyreniwine jaǵday jasaydi. Dáslepki sabaqlar gáp haqqinda bolip, onnan ekinshi dárejeli aǵzalar menen tanisiwǵa ótedi. Bunday jaǵdayda kestede berilgen misallardi analiz etiw isinen baslaw kerek. Oqiwshilar kestede berilgen gápti oqiydi hám analizleydi. Bunda birinshi ret gáptiń ne haqqinda ekenligi aniqlanadi. Ekinshi ret, ol tuwrali ne aytilǵani tabilip, olardiń baslawish hám bayanlawish ekenligi aytiladi.

Solay etip, gáptiń hár bir aǵzasi boyinsha dáslep awizsha, keyin jazba túrde jumis alip bariladi. Bir neshe kónligiw jumislarinan keyin:

1. Gáptiń ishinde usinday bir sorawǵa juwap berip keletuǵin gáp aǵzalari birgelkili aǵzalar boladi,

2. Gáptiń birgelkili aǵzalari bas aǵzalar da, ekinshi dárejeli aǵzalar da boladi,

3. Gáptiń birgelkili aǵzalari bir-birinen jaziwda útir menen ayirilip turadi,

4. Aytqanda yamasa oqiǵanda gáptiń birgelkili aǵzalariniń arasinda pauza jasaymiz,

5. Eger gáptiń birgelkili aǵzalariniń keyingi ekewin kómekshi sózler bólip tursa, onda olardiń arasina útir qoyilmaydi,

6. Gáptiń birgelkili aǵzalariniń arasinda kómekshi sózler qaytalansa, onda aralarina útir qoyiladi.

Muǵallim bunday juwmaqtan keyin hár qiyli oqiwshilar isleytuǵin jumislar beriwge boladi. Máselen, Sen palizǵa bardiń, onda nelerdi kórdin. Eger báhárde atizińa barsań, neler isleyseń t.b.

Baslawısh klaslarda gáptegi sózlerdiń baylanısı ústinde jumıs islew qıyın, biraq eń kerekli. Sonlıqtan, oqıwshılar menen bunı óz aldına tema retinde ótpegen menen klassqa keliw menen gáptegi sózlerdiń baylanısın úyrenip otıradı. Álbette, oqıwshılar bunı ámeliy jaqtan ǵana islep úyrenedi. Olar hár kúngi jumısında sózden gápke ótiw ústinde isleydi. Dáslep «Sózlerdiń baylanısı» degen termin menen tanıspaǵan menen bir-birimiz benen sóylesiw ushın sózlerdiń óz-ara baylanısıwınan payda bolatuǵın gápten paydalanıwımız kerek ekenligin ańǵaradı. Biraq olar sózlerdiń baylanısı mánilik jaqınlıqtan, grammatikalıq qurallardıń járdeminen kelip shıǵatuǵının ańǵara almaydı. Bulardı úyretiw tiykarǵı wazıypa bolıp aldımızda turadı. Sonıń menen birge bul ústinde jumıs islew tikkeley balalardıń oylawı, tiliniń rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı bolıp, oqıwshılardıń belsene jumıs islewine tosqınlıq jasaydı. Sonlıqtan muǵallim bul qıyınshılıqlardı jeńiw ushın jeńilden qıyınǵa, jekkeden qospalıǵa qaray islew printsipin názerde tutıp jumıs islewi tiyis.

II klasstan baslap gáptiń bas aǵzaların úyreniw menen birge sózdiń baylanısı ústinde isleydi. Usı dáwirden baslap baslawısh penen bayanlawısh gápti quraydı, al basqa aǵzalardıń gápti dúze almaytuǵının is júzinde kórip, túsinip otırıw kerek. Bul ushın dáslep «Búlbil sayraydı» degen gápti alıp, onı sorawlar arqalı analiz etiwden baslaymız. Ne sayraydı-Búlbil. Búlbil-baslawısh. Búlbil ne qıladı-Sayraydı. Sayraydı-bayanlawısh degen jol menen gáptiń bas aǵzaları úyretiledi. Bul jerde tek bas aǵzalardı úyreniw ǵana názerde tutılmay, al gáptegi sózlerdiń baylanısıw jolları da názerde tutılıp úyretiledi.

Baslawısh klasslarda gáptegi sózlerdiń baylanısın úyretiwde, birinshiden, joqarıdaǵı aytqanımızday-aq, bul ústindegi jumıs balalardıń oy-sezimi hám sóylewin rawajlandırıw menen baylanıslı alıp barıladı, sebebi, sózlerdiń bir-biri menen baylanısı sintaksislik qubılıs bolıp, oqıwshılardı sózlerdiń logikalıq baylanısı menen islesiwine qaray baǵdarlap otıramız. Bunday qubılıstı úyreniw-olardıń sanalı oylawına tásir jasaydı hám hár kúni bunıń menen islesiw, olardıń oylawına, oylanıwına baylanıslı sóylewine tásir jasap otıradı. Ekinshiden, gáptegi sózlerdiń baylanısı ústinde islew-olardıń orfografiyalıq kónlikpelerine tásir jasap otıradı. Sebebi, sózlerdiń arasındaǵı sintaksislik baylanıstı durıs qollana alıwdı úyretiw, sóz benen sózdi baylanıstırıwshı qurallardı durıs qollana biliwine jaǵdaylar jasaydı, balalar usı qubılıstı úyreniw arqalı olardıń durıs jazılıw printsipin de úyrenip baradı. :shinshiden, sózlerdiń bir-biri menen baylanısı, gáptiń elementi bolıp, oqıwshılar bul arqalı gápti durıs dúziw printsipin úyrenedi. Bul da óz gezeginde oqıwshılardıń sintaksislik materiallardı sheberlik penen paydalana alıw múmkinshiligin keltirip shıǵaradı. Solay etip, sózlerdiń baylanısı boyınsha jumıs islew oqıwshılardıń hár tárepleme grammatikalıq oy-órisiniń rawajlanıp otırıwına shártli jaǵdaylar jasap otıradı. Bul joqarıdaǵı kórsetip ótkenimizdey, programmalıq materiallar ústinde sheberlik penen islewimizge baylanıslı boladı. Sonlıqtan muǵallim grammatikalıq materiallardı úyreniw ústinde islewdiń barısında gáptegi sózlerdiń baylanısı boyınsha jumıstı hár kúni durıs paydalanıp barıwı shártli qubılıs dep qarawı tiyisli. Bul jerde baslı nárse gáp aǵzalarına durıs soraw taba biliw ústinde kóbirek shınıqtırıw, oqıwshılardıń jumıs islewine durıs múmkinshilik jasaydı. Sonlıqtan, ekinshi klassta bas aǵzalardı úyreniw, olardıń arasındaǵı grammatikalıq baylanıstı úyreniw, olardıń úshinshi klassta (tórtinshi klassta ) gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları ústinde jumıs islewge tayarlaydı. Sonıń menen birge morfologiyalıq birliklerdi úyreniw de, gáptegi sózlerdiń baylanısın úyreniwge járdem boladı. Sebebi, sepliktiń, sannıń, qosımtanıń, kómekshi sózlerdiń funktsiyası-sintaksislik birlikti qurawǵa tikkeley qatnasıp otıradı. Sonlıqtan, gáptegi sózlerdiń baylanısın usılar menen baylanıslı alıp barıp, olardıń áhmiyetin is júzinde kórip otırıw paydalı.

Oqıwshılardı irkilis belgileri menen tanıstırıw.

Baslawısh klass balalarına irkilis belgilerin úyreniw, ol boyınsha kónlikpelerin keltirip shıǵarıw áhmiyetli jumıslardıń biri. Sebebi, oqıwshılarǵa irkilis belgilerin úyretiw arqalı olardıń intonatsiyalıq jaqtan durıs sóylew, durıs jazıw kónlikpelerin beremiz. Balalar mektepke keliw menen gáp ústinde jumıs isleydi, al hár bir gáptiń keyninde noqat qoyılatuǵını eskertilip otırıladı. Sonday-aq, jazıwǵa birinshi kirisiwi de noqattan baslanadı. Sonlıqtan, eń dáslep balalar noqat penen, onnan keyin soraw belgisi menen tanısadı. Bular tek ámeliy jumıstıń barısında kórsetilip, sóylegenimizde bir gáp ekinshi gápten az irkilis penen bólinip turatuǵınlıǵı, dawısımız azmaz páseńleytuǵının aytıw menen onı ózi kórsetedi. Al jazıwda irkilisti noqat penen belgileymiz. Bul gáptiń pitkenin kórsetedi. Bul tayarlanǵan keste boyınsha kórsetiledi hám oqıwshılardıń ózlerine ayttırıp, úyretilip otırıladı. Jumıstıń barısında noqat, soraw belgisi, kóp noqat, útip, úndew belgileri menen tanısadı. Bunday ápiwayı bir neshe shınıǵıwlardan keyin olarda kónligiw payda bolıp, olardıń ayırmasına túsinedi.

II (III) klasta gáptiń mánisi jaǵınan túrlerine toqtaǵandá «Xabar mánisin ańlatatuǵın gáp xabar gáp dep ataladı. Xabar gáptiń sońında dawıs tolqını páseńleydi hám kishigirim irkilis islenedi. Xabar gáptiń keynine noqat qoyıladı»-dep úyretilip, ámeliy jumıs ústinde muǵallim onıń qalay aytılıwı kerekligin kórsetedi. Bunday etip, soraw, úndew gáp ústinde islegende de olardıń aytılıwı, jazalıwı kórsetilip, bekkemlenedi. Sonıń menen birge oqıwshılardıń dıqqatın bárháma gáplerdiń aytılıwındaǵı pátke, dawısın páseytiw, kúsheytip aytıw shınıǵıwların úyretip otırıw kerek.

III (IV) klasta gáptiń birgelkili aǵzalarına toqtaǵanda útir belgisi boyınsha maǵlıwmat aladı. Bul jerde noqat penen útir arasındaǵı ayırmashılıqtı salıstırıw arqalı úyretiledi. Mısalı, Orazbay kitap oqıp otır. (Dawıs páseyip, irkilis islenedi). Orazbay, Marat, Qasımlar kitap oqıp otır. Bul jerdegi noqattı irkilis penen útirdegi irkilistiń parqı kórsetiledi. Bir neshe ret shınıqtırıladı. Solay etip, juwmaqlaǵanımızda noqattaǵı irkilis-pikirdiń tamamlanǵan, al útirdegi irkilis pikirdiń dawam etetuǵının kórsetedi.

Sonday-aq qospa gáp tuwralı jumıs islegende de útir boyınsha tanıstırıw dawam etiledi. Al tuwra gáptiń ústinde islegende tırnaqshalardıń, útirdiń qay jerde qollanılıwı ámeliy jaqtan kórsetilip, shınıǵıwlar menen bekkemlenip otırıladı. Bul jumıslardı oqıw sabaǵında da dawam etip, balalar oqıwdıń barısında sóylewinde irkilis belgileri boyınsha alǵan tájiriybelerin durıs qollanıp oqıwına itibar berip otırıw kerek. Bul jaǵday olardıń tásirli oqıy, sóyley alıwına kóp tásir jasap otıradı.