Tema: Komyuterdin islew principlari Joba; I. Kirisiw II. Tiykargi bolim

Tema:Komyuterdin islew principlari
Joba;
I.Kirisiw
II.Tiykargi bolim
1.Komyuter tusnigi
2.Kompyuterdin islew prinsiplari
3.Kompyuterdin imkaniyatlari
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanigan adebiyatlar

I.Kirisiw
Kompyuter (anglichan:computer — „hisoblayman“) — aldınan berilgen dastur bo'yicha isleytuǵın avtomatikalıq qurılma. Elektron esaplaw mashinası (EHM) menen birdey degi termin. Biraq, kompyuter esaplaw jumısların orınlawdan tısqarı onıń funksiyası talay keń. EHMlarning rawajlanıwda kompyuter dıń bir neshe áwladların kórsetiw múmkin. Bul áwladlar element túrleri, konstruktiv-texnologiyalıq qásiyetleri, logikalıq dúzilisi, programma támiynatı, texnikalıq tolıq maǵlıwmatları, texnikadan paydalanıwdıń qolaylıq dárejesi menen bir-birinen parıq etedi. Kompyuterdiń dáslepki áwladında (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) tiykarǵı element elektron lampa bolǵanı ushın ol kútá úlken jaydı iyelegen edi. Keyininen bul lampa ornında tranzistorlar isletilingen kompyuter (Razdan-2, M-220, Minsk-22 hám basqalar ), integral mikrosxemalar isletilingen kompyuter (IBM-360, 1 BM-370, (AQSh), YESEvM (Rossiya ) hám basqalar, integraciya dárejesi úlken bolǵan integral sxemalar ornatılǵan shaxsiy kompyuterler paydo boldı. Jeke kompyuter (mikro hám -mikro EHM) túsinigi 20 -ásir 70-jıllar aqırınan baslap keń tarqala basladı. Jeke kompyuterdiń keyingi áwladlarında mikroelektron hám biosxemalardan paydalanildi; olardıń kólemi kitap úlkenligidek kólemge kishreydi, massası bolsa 3, 5 kg ge shekem kemeydi. 1981-yil IBM shirkati jeke kompyuterdiń jáne de jetilisken modellerin islep chikara basladı. Keyinirek boshka firmalar IBM menen PC biriktirilgen kompyuterdi, Apple shirkati bolsa Macintosh (aytılıwı : „Makintosh“) yamasa ápiwayıǵana „maki“ dep atalatuǵın kompyuterdi jaratıwdı. 21-ásir baslarında dúnyada o'nlab million jeke kompyuterler, 1 millionǵa jaqın EHM (sonday-aq, bir neshe on superEvM) bolǵan. Kompyuterler máselelerdi sheshiwde paydalaniletuǵın komponentler (strukturalıq bólimler) quramı hám xarakteristikası tárepten bir-birinen parıq etedi. Quramalı máselelerdi sheshiwde kúshli qurılmalar urnatilgan kompyuterden, qujjatlarni basıwda hárip basıw apparatı bolǵan kompyuterden paydalanıladı. Qálegen kompyuter sistemalar blokı, monitor va klaviaturadan iborat boladı. Kerek bolǵanda bo'lardan tısqarı basqa qurılmalar da jalǵanadı. Sistemalar blokı de kompyuterdiń islewi ushın zárúr zárúrli bólimler (disktı yuritkich, vinchester — qattı disk, logikalıq ámellerdi orınlawshı mikrosxemalar) bolıp, oǵan qalǵan qurılmalar jalǵanadı. Monıtor (displey) tekst hám túrli suwret kurinishidagi informaciyalardı ekranda sáwlelendiredi. Klaviatura kompyuterge buyrıq hám túrli informaciyalardı kiritedi. Kóbinese, kompyuter quramına „sichqon“ manipulyatori hám printer kiritiledi. „Tıshqan“ eki yamasa ush knopkasi (tuymesi) bolǵan qurılma bolıp, onıń járdeminde kompyuter jumısın ańsatlashtiradi. Printer bolsa informaciyalardı qaǵazǵa túsiriw ushın xızmet etedi. Zamanagóy kompyuterler, tiykarlanıp, tórt qurılma : basqarıw, protsessor, yad hám kirgiziw-shıǵarıw qurılmalarınan ibarat. Basqarıw apparatı kompyuterdiń barlıq qurılmaları jumısın muvofiklashtiradi hám basqaradi. Protsessor kompyuterdiń tiykarǵı apparatı bolıp, informaciyalarǵa qayta isley aladı, yaǵnıy esaplaw ámelleri, salıstırıw hám uzatıw sıyaqlı arifmetikmantiqiy ámellerdi atqaradı. Bul qurılma atqaratuǵın ámeller programmalar arqalı belgilenedi. Yad apparatı informaciyalarǵa qayta islew waqtında onı saqlaw ushın xızmet etedi. Paydalanıp atırǵan programmalar ishki yadta, uzaq, múddet saqlanatuǵın informaciyalar sırtqı yad (disketalar) de saqlanadı. Ishki hám sırtqı yadlarda informaciya almasinuvi kirgiziw — shıǵarıw qurılmaları járdeminde ámelge asıriladı. Kompyuter oyınları da keń tarqalǵan. Olardıń mińnen aslam xili ámeldegi; olar járdeminde kóp zatlardı ámeliy bilip alıw hám ámeliy tájiriybelerdi arttırıw múmkin (qarang:Kompyuter oyınları ). Kompyuterdiń universallıǵı informaciyanı anıq maqset jolında qayta isley alıwına, insan iskerliginiń túrli tarawlarında islep shıǵarıwdı tupten ózgertiwge, adamlardıń jumısın ańsatlastırıwǵa múmkinshilik beredi. Hawa rayın aldınan aytıp beriwde meteostyalar va sun'iy joldaslardan keladigan informaciyalardı jıynap hám analiz etip, kútá úlken esaplaw jumısların atqaradı hám insan ushın qolay bolǵan formada ańlatadı (qarang:Intranet, Internet, Kompyuter tarmaǵı ). Mikroprotsessor tez-tez ámelge asırıwı kerek bolǵan buyrıqların ózin ishindegi kishkenegine KESH yadına jazıp qóyadı, sebebi hadeb operativ yadqa barıp keleberse kóp waqıt ketib qalıwı múmkin. Bul bolıp atırǵan processlerdi ishinen tek ózińizge kórsetip turıladıganini sizge sistema blokı ishinen videokarta monıtorǵa alıp shıǵıp berip turadı. Klaviatura arqalı bolsa siz jańa jańa buyrıqlardı beraverasiz.... Sonday eken operatsion sistema siz hám qurılmalar ortasında, siz isletip atırǵan programmasıńız hám qurılmalar ortasında dáldalshılıq wazıypasın atqarar eken. Ana plata bolsa mikroprotsessor ushın ol jaqtan berman júgirip júgirip júriwi ushın jol wazıypasın atqarar eken. Mısalı, qattı disktan ózin yadına, ózin yadınan operativ yadqa, odan videokarta arqalı signal uzatıw ushın videokartaga hám taǵı basqa qurılmalarǵa barıwı ushın tap bir jol wazıypasın atqarar eken, bul jollardı bolsa biz shinalar dep ataymız, mısalı operativ yad menen mikroprotsessor ortasındaǵı jol kútá úlken hám tegis, tezligi de joqarı bolıwı kerek, sebebi operativka menen mikroprotsessor óz-ara kóp bardı keldi qılıwadı. knopkasi (tuymesi) bolǵan qurılma bolıp, onıń járdeminde kompyuter jumısın ańsatlashtiradi. Printer bolsa informaciyalardı qaǵazǵa túsiriw ushın xızmet etedi. Zamanagóy kompyuterler, tiykarlanıp, tórt qurılma : basqarıw, protsessor, yad hám kirgiziw-shıǵarıw qurılmalarınan ibarat. Basqarıw apparatı kompyuterdiń barlıq qurılmaları jumısın muvofiklashtiradi hám basqaradi. Protsessor kompyuterdiń tiykarǵı apparatı bolıp, informaciyalarǵa qayta isley aladı, yaǵnıy esaplaw ámelleri, salıstırıw hám uzatıw sıyaqlı arifmetikmantiqiy ámellerdi atqaradı. Bul qurılma atqaratuǵın ámeller programmalar arqalı belgilenedi. Yad apparatı informaciyalarǵa qayta islew waqtında onı saqlaw ushın xızmet etedi. Tıshqancha odatda eki yamasa úsh tuymeali boladı : shep, oń hám orta. Shep hám oń tuymealar programma tiykarında almastırılıwı múmkin. Ádetde shep tuymea járdeminde tiykarǵı ámeller (ajıratıw, jıljıtıw, orınlaw hám t.b. ) atqarıladı. Oń tuymea kontekst menyu dep atalıwshı ámellerdi orınlaw ushın xızmet etedi. Kontekst menyudıń wazıypası ámeldegi jaǵdayda ol yamasa bul ámeldi tezirek orınlaw menen baylanıslı. Orta tuymea, atap aytqanda, betlew (Page Down, Page Up ámeline uqsap ) maqsetleri ushın qolay. Tıshqansha menen islew. Tıshqanchaning ádetde shep tuymesi kóp isletiledi. Tıshqancha bilan islew operatsiyalarına tıshqansha tuymeasini (ádetde shep to'gmasini) bir basıw, eki basıw, yamasa jıljıtıw kiredi. Tıshqansha birinshi náwbette kórsetiw wazıypasın atqaradı. Tıshqanshanı stolda háreketlentiremiz, ekranda oǵan uyqas túrde kórsetkish belgi stol kóriniste jıljıydı. ekranda Egerde kórsetkishni qandayda bir obiekt ústine alıp barıp, keyin shep tuymeacha bosilsa, sol obiekt programması islew ushın tayın bolıp turadı. Kórsetilgen obiekt ústinde, tıshqanchaning tuymeasi eki ret bosilsa, kórsetilgen programma birdan jumısqa túsip ketedi. Tıshqanchaning shep tuymeasini eki ret izbe-iz bossangiz, bul operatsiya bir marta shep tuymeani basıp, keyin Enter basılǵanına teń boladı. Tıshqanshanı mudami jaqsı jumıs jaǵdayında saqlaw ushın onıń arqa tárepinde jaylasqan shariksin spirt yamasa aroq menen waqıt-waqtı menen artib turıwdı usınıs etemiz. Ekranda kórsetilgen obiektti jıljıtıw yamasa kóshiriw. Ekranda kórsetilgen obiektni topib, shep tuymea basıladı hám tuymeani qoyıp jibermesten, obiektti jańa jayǵa jıljıtıladı va sichqoncha tuymeasi qoyıp jiberiledi. Windows ortalıǵında islep atirǵanda ekran daǵı obiektlerdi de shep, da oń tárepte jaylasqan tuymealar menen kóshiriw múmkin. Shep tuymea basılǵanda, qaratsh boladı, oń tuymea basılǵanda bolsa anıq wazıypa beriw kerek boladı. Tıshqansha járdeminde tómendegi tiykarǵı háreketti orınlaw múmkin:
Point-ko'rsatkichni ekrandıń kerekli jayına kóshiriw;
Click-sichqoncha tuymesin basıp tezlik penen qoyıp jiberiw;
Double click-sichqoncha tuymesin eki ret tez basıw ;
Select-biror obiektti tańlaw. Tańlap alınǵan suwret, tekst bólegi yamasa grafik simvollarni basqa jayǵa kóshiriw (Drag and Drop texnologiyası ) múmkin. Onıń ushın tańlap alınǵan obiekt ústine kórsetkishni alıp barıp, sichqoncha tuymeasi basıladı hám obiektti kerekli jayǵa kóshiriledi, keyininen tıshqansha tuymeasi qo'yib jiberiledi.Qálegen kompyuterdiń islew principin birinshi bolıp ingliz alımı Charlz Bebidj jáne onıń g'oyasini tolıq jetilisken kórinisin Djon Fon Neyman usınıs etken. Onıń principi programma tiykarında basqarılatuǵın avtomatikalıq túrde izbe-iz islew ideyasınan ibarat. házirde kóp markalı kompyuterler sol ideya tiykarında isleydi. Lekin keyingi payıtlarda kóp protsessorli kompyuterler, yahni bir waqıtta programmanıń bóleklerin izbe-iz emes, parallel atqaratuǵın kompyuterlar da jaratılǵanlıǵın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı. sonday etip, kompyuter aldınan dúzilgen dastur tiykarında isleydi. Óz gezeginde programma qoyılǵan máseleni kompyuterde sheshiw ushın qanday da programmasıash tilinde jazılǵan buyrıqlar (operatorlar ) izbe-izligi bolıp tabıladı. Programmalastırıw tilinde dúzilgen programmasıar arnawlı awdarmashı programmasıar járdeminde kompyuter tiline ótkeriledi. Kompyuter tili 0 hám 1 lardan shólkemlesken, málim qaǵıydalar tiykarında jazılatuǵın izbe-izliklardan ibarat. Djon Fon Neyman principi boyınsha avtomatikalıq túrde atqarılatuǵın programma aldın kompyuterdiń yadına kiritiledi (juklenedi). Yadta turǵan programma tiykarında programmanı quraytuǵın hár bir operator izbe-iz atqarıladı.

Basqarıw apparatı dep atalıwshı arnawlı qurılma házir qanday operator orınlanıwı hám odan keyin qaysı operator orınlanıwı ústinen qadaǵalaw ornatadı jáne onı orınlanıwın támiyinleydi. Amal (arifmetik-logikalıq ) bolsa protsessor dep atalıwshı qurılmada atqarıladı. Programma islew nátiyjesi to'g'ridan-tuwrı ekranda yamasa sırtqı qurılma (baspadan shıǵarıwshı mexanizm, grafik chizuvchi qurılma, video qurılma hám basqalar ) dep atalıwshı qurılmada kóriliwi múmkin.

XOTIRA QURILMASI, AXBOROTLARNI KIRITISH-CHIQARISH QURILMALARI

1. Kompyuter haqqında ulıwma maǵlıwmat.

Kompyuter - anglichan sóz bolıp, ol esaplaytuǵın bolıp esaplanadı. Sonday bolsada ol házirde tek hisoblovchi bolmaydıden, tekstler, dawıs, video hám basqa maǵlıwmatlar ústinde de ámeller atqaradı. Soǵan qaramastan házirde onıń eski atı - kompyuter saqlanǵan. Onıń tiykarǵı waziypası túrli ma'lumotlarni qayta islewden ibarat. Házirde kompyuter termini kóp ushrassada, usınıń menen birge EHM (elektron esaplaw mashinaları ), HM (esaplaw mashinaları ) terminleri de turmısda kóp isletip turıladı. Biraq biz ápiwayılıq ushın tek kompyuter termininen paydalanamız. Kompyuterlerdiń ámelde hár qıylıları ámeldegi: cifrlı, analogli (úzliksiz), cifrlı -analogli, arnawlılastırılgan. Biraq, cifrlı kompyuterler paydalanılıwı, atqaratuǵın ámellerdiń universallıǵı, esaplaw ámelleriniń anıqlıǵı hám basqa kórsetkishleri joqarı bolǵanı ushın, olar kóbirek qollanılıp atır.

2. Jeke kompyuterlerdiń dúzilisi

Jeke kompyuterler (anglichan Personal Computers, qısqasha - PC) tómendegi qurılmalardan shólkemlesken:

sistema blokı ;

monıtor ;

klaviatura ;

tıshqansha ;

sırtqı qurılmalar.

IBM firmasına tiyisli jeke kompyuterler, anglichan IBM PC kompyuterleri termininde júritiledi hám olar házirgi kúnde Respublikamızda keń tarqalǵan bolıp tabıladı.

Sistemalı blok. Sistemalı bloke ádetde desktop (tegis) yamasa tovn (minar ) kórinisinde islep shiǵarıladı.

Zamanagóy kompyuterler degi sistema blokda eki tuymeshe bar. Úlkenlew kórinistegi tugmacha arqalı kompyuter iske túsiriledi. Bul tuymechani POWER tugmachasi dep júritiledi. POWER tugmachasining janında REZET tugmachasi jaylasqan bolıp, bul tuymechaning wazıypası, agarda kompyuterde islep atirǵan waqtıńızde kursor qatıp qalsa kompyuterdi qayta júklew ushın ishlatiladi. Bul wazıypanı tuymeler arqalı da orınlaw múmkin, onıń ushın tuymeaturadagi CTRL+ALT+DELETE tugmaalri birgelikte basıladı.

Kompyuterdiń tiykarǵı bólimleri sistema blokı de jaylasqan bolıp, olar tómendegiler bolıp tabıladı:

Operativ yad (RAM-Random Access Memory-qálegen kirisiw múmkin bolǵan ) mikroprossesor, qurılmalar qadaǵalawshıları, (yaǵnıy kontrollerlar, adapterler, elektr dáregi menen támiyinlew blokı ), yumshoq disk jurgiziwshi apparatı (FDD-Floppy Disk Driver), qattiq disk apparatı (HDD-Hard Disk Driver), faqat oqıw ushın moijallangan lazer disk apparatı (CD ROM-Compact Disk Read Only Memory), (CD Writer) lazer disk jazıw apparatı, shinalar, modem hám basqa qurılmalar. Sistema blokına onıń parallel (LPT) hám izbe-iz (COM) portları arqalı kóplegen sırtqı qurılmalardı jalǵaw múmkin.

Mikroprossesor- kompyuterdiń ámel atqaratuǵın bólegi bolıp, ol maǵlıwmatlardı berilgen programma tiykarında qayta isleydi.

Mikroprossesor 140 ta átirapında túrli arifmetik hám logikalıq ámellerdi atqaradı. IBM markalı kompyuterlarda Intel tipidagi (sol atlı firma islep shıqqan ) mikroprossesorlar isletiledi.

Yad - kompyuterde programmalar hám berilgenlerdi, ámel nátiyjelerin saqlaytuǵın qurılma. Yaddıń túrleri kóp: operativ, turaqlı, sırtqı, kesh, video hám basqalar.

Operativ yad kompyuterning zárúrli bólegi bolıp, redaktor odan ámellerdi orınlaw ushın dastur, berilgenlerdi aladı hám ámeldi atqarıp, nátiyjeni taǵı ol jaǵdayda saqlaydı. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw lozimki, kompyuter óshirilse, operativ yadta saqlanıp atırǵan programmalar hám berilgenler joq bolıp ketedi. Sol sebepli olardı qattı diskta yamasa disketalarda saqlap qalıw kerek. Barlıq túrdegi xotiralar ushın zárúrli túsinik onıń kólemi bolıp tabıladı. Kompyuterlerde maǵlıwmat birliginiń eń kishi o'lchovi retinde báyit qabıl etilgen bolıp, 1 báyit 8 bıyt (ikkili nomer) ga teń. Óz gezeginde bayt bir simvolni (belgin ) suwretleydi. Famılıyańızdı kompyuterge kirgiziw ushın famılıyańızde neshe harf bolsa, ol yadta sonsha báyit jaydı iyeleydi. Yad kólemi birligi sifatida kilobayt qabıl qilingan hám ol Kb menen belgilenedi. Óz gezeginde bir kilobayt 1024 baytqa teń. 1024 kilobayt bolsa 1 Mbayt (Megabayt) ga teń.8

III.Juwmaqlaw

IV.Paydalanigan adebiyatlar