Tema: Mádeniyat ekonomikası pánine kirisiw Reje

1) Barter. Bunda bir ónim basqasına málim muǵdar salıstırmada ayırbaslanadı, bunda pul qatnaspaydı. Barter pul bolmaǵanında yamasa ol júdá qádirsizlengende júz beredi, sebebi, oǵan isenim joǵaladı;
2) Tovar ayırbaslaw. Bul bir ónimdi – tovardı basqasına pul quralında ayırbaslawdı bildiredi. Bunda, yaǵniy aldı – sattı payda boladı.
Jaratılǵan ónimlerdi tutınıwdan aldın bólistiriledi. Bólistiriw – búl ónim hám xizmetlerdiń mútájliklerin qandırıw jolında turli bóleklerge ajıratılıwı esaplanadı. Yaǵnıy jaratılǵan ónimler eki bólimge ajratıladı:
1. Tutınıw fondı – adamlardıń tirishiligin támiynlewshi bólim.
2. Toplaw fondı – bul óndiristi rawajlandırıw hám jámiyettiń baylıǵın asırıwǵa baǵdarlanǵan bólim.
Tutınıw jaratılǵan ónim hám xizmetlerdiń mútájliklerin qandırıw ushın sarıplanıwın bildiredi. Ol eki turli boladı: adamlardıń jeke tutınıwı hám óndiris tutınıwı. Jeke tutınıwǵa tutınıw buyımları (azıq–awqat, kiyim – kenshek, turaq jay, turli xizmetler) kiritiledi. Óndiris tutınıwına mashina – úskeneler, qurılmalar, shiyki zat hám janılǵı kibiler sarıplanadı.
Óndiris ekonomikaniń bas hám jetekshi noqatı bolsa, tutınıw onıń nátiyjesi bolıp, oǵan juwmaq jasaydı. Usinday háreket hár dayım tákrarlanıp turadı, sebebi, tutınbay turıp jasap bolmaydı, islep shıǵarmay turıp bolsa tutınıp bolmaydı. Sol sebepten ekonomikalıq iskerliktiń hár dayım toqtawsız júz beriwi talap qılınadı.
Óndiristiń qaytadan júz berip, jańalanıp turıwı tákirar óndiris bolıp, bul ekonomikadaǵı aylanba háreketti bildiredi.
Mútájlikler toqtawsız rawajlanıp barǵanlıǵınan olardı qandırıw ushın óndiris keńeytirilgen jaǵdayda tákirarlanıwı kerek, yaǵnıy, onıń kólemi hár dayım ósip barıwı kerek, bul bolsa ekonomikalıq ósiwdi bildiredi.
1.3 Ekonomikalıq resurslar
Ekonomikalıq resurslar degende tovar islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw processlerinde paydalanıw múmkin bolǵan barlıq qural hám múmkinshilikler kompleksi túsiniledi.
Ekonomikalıq resurslardı tómendegi toparlarǵa ajıratıw múmkin:
1) tábiy resurslar (jer, jer astı baylıqları, suw, toǵay hám biologiyalıq resurslar);
2) jumısshı kúshi resursları (adamlardıń aqlıy hám fizikalıq qábiletleri);
3) kapital (payda alıw maqsetinde isletiletuǵın ımaratlar, stanoklar, mashinalar, ásbap-úskeneler, imaratlar, qurılmalar, satıwǵa tayın tovarlar, pul qarjıları hám basqalar);
4) isbilermenlik qábileti (adamlardıń islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw processlerin shólkemlestiriw hám bólistiriw qábiletleri).
Ekonomikalıq resurslardıń islep shıǵarıw faktorlarınan parqı sonda, olarǵa óndiriste tikkeley qatnasatuǵın jumısshı kúshi, tábiy resurslar hám óndiris qurallarınan tısqarı hámme materiallıq resurslar, tovar hám pul rezervleri de kiredi.
Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıp, óndiris imkaniyatların hám mútájliklerdi qandırıw dárejesin asırıw zárúrligi ekonomikanıń aldına tómendegi mashqalalardı qoyadı:
1) óndiris hám xızmet kórsetiwdiń optimal variantların (eń zárúr hám qolaylı túrlerin) tańlap alıw hám resursların kóbirek óndiriske tartıw;
2) ámeldegi resurslardıń hár bir birliginen tejep-tergep, nátiyjeli paydalanıw;
3) pán-texnika jetiskenlikleri hám jańa texnologiyalardı endirip, jańa energiya, material, shiyki zat túrleri, olardıń dereklerin tawıp paydalanıwǵa tartıw, resurslar ońimdarlıǵınıń asıwına erisiw.