Tema: Mádeniyat hám kórkem óner mákemeleri finansı Joba

Tema: Mádeniyat hám kórkem óner mákemeleri finansı
Joba

1. 
   Mádeniyat hám kórkem óner mákemeleri finansı funkciyası, wazıypaları hám onıń qásiyetleri
   
2. 
   Mádeniyat hám kórkem óner mákemeleri finansınıń ekonomikalıq mánisi
   
3. 
   Mádeniyat hám kórkem óner mákemeleri finansın rejelestiriw hám qadaǵalaw
   

Kirisiw
Financia - (итал.) – tólew, dáramat, pul qarjıları degen mánisti ańlatadı. Finanstıń mazmunı, rawajlanıw nizamlıqları mámleket funkciyalari hám ekonomikaliq sistema menen belgilenedi. Yaǵnıy finans bul mámlekettin funkciyaları hám waziypalarin orinlaw maqsetinde oraylastirǵan hám oraylastirilmaǵan pul fondların qáliplestiriw, bólistiriw hám olardan paydalanıw processleri, yaǵnıy:
-maqsetli pul fondlarini payda etiw, jıynaw, bólistiriw hám jumsaw maydanında payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler kompleksi;
-pul qarjların qáliplestiriw, bólistiriw, olardı sarplaw sisteması (mısalı, finans jılı, finans kapitalı, finans sisteması);
-qandayda bir shaxs, shańaraq, jámáát, shólkem yamasa mámleket ıqtıyarındaǵı pul qarjları (mısalı, mákeme finansı).
-tovar-materiallıq baylıqlardı satıp alıw, ónim hám xızmetlerdi realizaciya qılıw processinde mákemelar ortasında júzege keletuǵın pul munasábetleri;
-oraylastırılǵan pul qarjıları fondların jaratıw hám olardı bólistiriw boyınsha mákemelar hám olardıń joqarı shólkemleri ortasında payda bolatuǵın pul munasábetleri;
-byudjet sistemasına salıqlardı tólew hám qárejetlerdi byudjetten finanslıq támiynlew processinde mákeme hám mámleket ortasında payda bolatuǵın pul munasábetleri;
-soliqlar hám basqa qálegen tólewlerdi tólew processinde mámleket hám puqaralar ortasında payda bolatuǵın pul munasábetleri;
-tólemlerdi ámelge asırıw hám resursların alıw processinde mákemelar, puqaralar hám byudjetten tıs fondlar ortasında júzege keletuǵın pul munasábetleri;
-byudjet sistemasınıń bólek buwınları ortasında payda bolatuǵın pul munasábetleri;
-qamsızlandırıw tólemlerin tólew hám zálellerdi qaplaw, qamsızlandırıw jaǵdayı júz bergen waqıtta xalıq, mákemelar hám de múlkshilik hám jeke qamsızlandırıw shólkemleri ortasında payda bolatuǵın pul munasábetleri;
-korxona fondlarining turaqlı dóńgelek aylanıwına xızmet etiwshi pul munasábetleri.

Finans
Mámleket hám jergilikli ózin-ózi basqarıw shólkemleri dárejesinde dúziletuǵın pul qarjıları fondları oraylastırılǵan fondlar, xojalıq subektleri dárejesinde dúzilgen pul fondları bolsa oraylastırılmaǵan pul fondları dep ataladı
Pul dáramatları hám fondlarınıń eń tiykarǵı materiallıq deregi bolıp mámlekettiń MD esaplanadı. MDtıń kólemi ulıwma mámleketlik mútajliklerin qandırıw hám social islep shıǵarıwdı keńeytiw múmkinshiliklerin anıqlap beredi. Áyne MD hám onıń bólek bólimleriniń-tutınıw fondı hám jıynaw fondınıń kólemin esapqa alǵan halda ekonomikanıń rawajlanıw proporciyaları (koefficientler) hám strukturası anıqlanadı. Sol sebepli barlıq mámleketlerde MD statistikasına zárúrli áhmiyet berilip atır.
Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri finansi
Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri finansi – bul olardıń pul qarjıları, dáramatı, yaǵnıy mekemelrdiń óz wazıypaların orınlawı ushın qaliplestirilgen pul fondları, olardıń bólistiriliwi hám qayta bólistiriliwi qatnasıqları. Házirgi kúnde mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri buyjet hám byudjetten tıs fondlar arqalı finanslastırladı.
Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri finansı mazmunı onıń funkciyaları arqalı jarıtıladı.
Finans tómendegi eki funkciyanı atqaradı:
1. Bólistiriw
2. Qadaǵalaw.
Hár qanday finanslıq operaciyalar jalpı ishki ónim hám dáramattı bólistiriw hám sol bólistiriw ústinen qadaǵalawdıń ámelge asırılıwın ańlatadı.
Ulıwma finanstıń bólistiriw funkciyası:
-xojalıq subektleri, xalıq, mámleket hám jergilikli óz-ózin basqarıw organları dárejesinde maqsetli pul qarjıları fondların qáliplestiriwge;
-xojalıq ishinde, tarmaq ishinde, tarmaqlararalıq, regionlararalıq sonday-aq, óndiris hám óndiristen tısqarı tarawlar, xalıqtıń social toparları ortasında qayta bólistiriwdi ámelge asıradı;
-xójalıq subekti hám mámleket dárejesinde zapaslar jaratıwǵa, puqaralar fondların ámelge asırıwǵa imkaniyat hám shárt-sharayat jaratıp beredi.
Qayta bólistiriw
Demek, mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri dáramatı finanslıq qatnasıqlar arqalı bólistirilip, nátiyjede jańa dáramatlar jaratıladı. Jaratılǵan jána dáramattıń dáramat almaytúǵın hám dáramatqa mútaj bólimleri ortasında teńdey hám teń bólistiriliwi onıń qayta bólistiriliwi funkciyasın payda etedi.
Bul funkсiyalar finans tárepinen bir waqıttıń ózinde ámelge asırıladı. Hár qanday (bir) finanslıq operaciya JaIÓ hám dáramattı bólistiriw hám sol bólistiriw ústinen qadaǵalawdıń ámelge asırılıwın ańlatadı.
Finanstı qadaǵalaw funkciyası
Finanstı qadaǵalaw funkciyası JIÓdi tiyisli fondlarǵa bólistiriw hám olardıń maqsetine muwapıq jumsalıwı ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw arqalı júzege keledi. Sol mániste, finanstıń bólistiriw hám qadaǵalaw funkciyaları birden bir ekonomikalıq processtiń eki tárepi bolıp esaplanadı.
Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri dáramatınıń bólistiriliwi hám olardıń maqsetli jumsalıwı processleri qadaǵalawda kórinedi.
Finanstıń qadaǵalaw funkciyasınıń tiykarın finanslıq resurslardıń háreketi quraydı. Áne sol háreket baǵdarına baylanıslı halda ol jámiyettiń pul qarjıların bólistiriwde qanday salıstırmalar júzege kelip atırǵanlıǵı xojalıq júritiwshi subektler ıqtiyarına finanslıq resurslardıń óz waqtında kelip túsiwi qanday táminlenip atırǵanlıǵı boyınsha maǵlıwmatqa iye bolıw kerek. Eger finanstıń qadaǵalaw funkciyası ámeliyatta tuwrı jolǵa qoyılmasa, finanstıń bólistiriw funkciyası nátiyjeligin bahalaw qıyın keshedi. Bul jaǵday joqarıdaǵı hár eki funkciyanıń muwapıqlastırılıwı zárúrligin kórsetedi.
Komerciyaliq mekemelrdiń finansi
Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri komerciyalıq hám komerciyalıq emes túrlerge bólinedi olardıń finansı bir birinen parqlanadı.
Komerciyalıq mekemelrdiń finans mámleket buydjeti, buytjetten tısqarı rawajlandırıw fondı hám komerciyalıq iskerlikten tusken daramatlar arqalı qáliplesedi.
Ekonomikanıń kommerciyalıq bolmaǵan sektorınıń salmaqlı bólegi social materiallıq ilajlardı ámelge asırıwshı, sonday-aq kórkem óner mákemeleri esabına tuwrı keledi.
1. mámleket byudjeti qarjıları.
2. xalıq hám basqa tutınıwshılarǵa kórsetilgen pullı xızmetler.
3. tiykarǵı fondlardı kireyge beriw.
4. qáwenderlik tólemleri.
5. basqa dáramatlar.
Barlıq dereklerden qáliplesken pul resursları kommerciyalıq bolmaǵan shólkemniń finanslıq resursların qáliplestiredi hám tómendegi qárejetler ámelge asırıladı:
1. is haqqı tólew;
2. materiallıq qárejetler;
3. basqa shólkemler menen esap -kitaplar;
4. ekonomikalıq xoshametlew fondın shólkemlestiriw.
Smeta
Barlıq kommerciyalıq bolmaǵan tiykarda iskerlik kórsetip atırǵan shólkemler, egerde olar ǵárezsiz balansqa hám esap-kitap schetına iye bolsa, bank kreditlerinen paydalanıw huqıqına iye esaplanadı. Olardıń finanslıq resursların toplaw hám paydalanıw hár túrli bolıp, xojalıq júrgiziw usılına baylanıslı. Olar tiykarınan smetalı finanslıq támiynlew hám tolıq ózin-ózi táminlew menen parıqlanıp turadı.
Smetalı finanslıq támiynlewde finanslıq resurslardıń tiykarın byudjet qarjlarınan quralıp, deregi de byudjet boladı.
Ózbekstanda kórkem óner mákemeleriniń kóbisi tiykarınan joqarı basqarıw organına qaraslı bolıp tabıladı hám finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı deregi mámleket byudjeti esaplanadı.
Kommerciyalıq emes mákemeler finans jobaların erkin túrde islep shıǵadı. Egerde shólkemler tikkeley byudjetten finanslashtirilsa, finans rejesin smeta qárejetleri usılında dúzedi. Egerde shólkem tekǵana byudjetten emes, bálki qárejetleri basqa derekler esabınan da finanslastırılsa, qárejetler hám dáramatlar smetasın islep shıǵadı. Smeta rejesiniń kommerciyalıq tiykarında iskerlik kórsetip atırǵan mákemelar finans rejesinen tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, smetada qárejetler bólegin hár tárepleme tiykarlap beriwi zárúr.