Tema: Mektepke shekemgi jastaģi balalarģa aqliy tárbiya beriw usillari hám metodlari

2) ol yamasa bul miynet tapsirmalarin orinlawda balalardi óz betinshe, belgilew, nátiyjeni dóretiwshilik kórsetiwge: material tańlaw, hareketlerdi bahalawga úndew zárur.
Tálim aqiliy tarbiyanin en qimbatli qurali. Tálimnin áhmiyeti onda tárbiyashiniń jetekshi orin iyelewi: balalarga dásturde názerde tutilgan bilimlerdi beriw, kónlikpe hám uqipliliqlar payda etiw, bulardi ózlestirip aliw hám qollaw sholkemlestiriw menen belgilenedi. Bilim hám júzesinen balalar iskerligin uqipliliqlar dásturinin bar boliwi tárbiyashiga hár bir balanin olardi ózlestiripaliwdi qadagalaw, balaga ayriksha jantasiw hámde mektepke shekemgi jastagi balalardiń dásturde belgilengen aqiliy rawajlaniw dárejesine alip keliwge imkaniyat beredi. Shinigiwlarda balalardiń oylawi hám tili rawajlanadi, biliwge bolgan qizigiwshiliqlari qáliplesedi.
Balalar oqiw iskerligin: úlkenlerdiń sóylewin tinlay biliw, olardiń kórsetpelerine muwapiq háreket etiw, belgili bir iskerlikte kerekli nátiyjelerge erisiw, erisilgen nátiyjeni oniń úlgige muwapiqligi kóz- qarasinan bahalaw h.t.b. iyelep aladi. Talimde aqiliy rawajlaniwdiń jetiskenligi oniń tárbiyashinin muwapiq har dayim shólkemlestiriliwi hámde tálim protsessin tártipke saliwshi didaktikaliq printsipleri tiykarinda ámelge asiriliwi menen belgilenedi.
Mektepke shekemgi tárbiya jasindagi balalar aqiliy tarbiyasinin. turmis tájiriybelerin iyelep bariwdiń tiykari - olardi aynala-átiraptagi dunya menen tanistiriwdan ibarat. Ataqli pedagog E.L.Tixeeva barliqti baqlaw hár qanday bilimnin tiykari, dep jazgan edi. Balalardi barliq penen tanistiriw jollari hár qiyli. Olardan tiykargisi zat hám qublislar menen tikkeley tanisiwdan ibarat bolip, bul awhalda bala olardi ozi kóredi, közden keshiredi, uslaydi, uyrenedi, iyiskeleydi, dámin tatip kóredi. Buyimdi hár tárepleme uyreniw balaga buyim haqqinda, onin sipat hám ózgeshelikleri haqqinda tereñirek bilim aliwga imkaniyat beredi. Bulardiń hämmesi balalarda aynala-átiraptagi zat hám qublislar haqqinda aniq hám tusinikli bilimler zapasi toplanip bariwina alip keledi.
E.I.Tixeeva balalardin bilim dárcjesin asiriw ham soylew tilin óstiriwde átiraptagi zatlardan paydalaniwdiń cki usilin usinis ctedi. 1. Tarbiyashi tálimlik material sipatinda balalarga belgi bolgan buyimlar (uy- xojaliq buyimlari -idis-tabaq, kiyim-kenshek, ayaq kiyim h.t.b.; tábiiy materiallar -guller, palizlar, miyweler h.t.b.; janli ob'ektler -haywanlar, quslar h.t.b.; oyinshiqlar). 2. Balalardi zat hám qublislar menen jaqinnan tanistiriw. Bul bir maqsetti közlep ótkeriletugin seyil ham ekskursiyalar. Eki awhalda hám tiykargi element baqlaw, yagniy balalardiń ob'ekti tábiiy turinde qabil etiw protsessin tarbiyashinin bir maqsetke qaratiwi, aldinnan oylap kóriwi.
II K.D.Ushinskiy baqlawdiń aqiliy tárbiya ushin bolgan áhmiyetin aniq táriplep bergen: «Eger tálim balalardiń aqilin óstiriwdi maqset etip algan bolsa, ol halda tálim balalardiń baqlaw qábiletin shiniqtiriw lazim»,- dep jazgan edi.
Pedagogikada baqlawshiliq qabileti aynala-atiraptagi turmis qublislarina diqqat penen qaraw, olardagi zarur, tiykargi nárselerdi engiziw, ómirde yamasa baqlanip atirgan qublislarda júz berip atirgan ozgerislerdi anlap aliw, bulardi sebebin aniqlaw hám tiyisli juwmaqlar shigara biliw menen belgilenedi. Bala tarbiyashi basshiligindagi baqlaw dawaminda buyimlardi bilip aliwga, salistiriw joli menen olardiń uliwma hám pariq etetugin táreplerin bir-birinen ajiratiwga, juwmaqlar shigariw hámde olardi sóz benen táriyplewge uyrenedi.
Tábiyat qublislari hám jámiyetlik waqiyalardi hár dayim baqlaw balalar aqiliy tarbiyasinin tiykargi metodlarinan biri. Ol balalardiń diqqati, qizigiwshiligi, bilimge bolgan háwesin rawajlandiriwga járdem beredi, olar sanasin jana túsinikler hám bilimler menen bayitadi, tilinin rawajlaniwina imkaniyat beredi, mektepke shekemgi tárbiya jasindagi balalardi mektepte oqiwga tayarlaydi. Ekskursiya balalardi aynala-átirap penen tanistiriw, olardiń sóz bayligin asiriw, barliqqa tuwri münasibette tárbiyalaw tiykargi metodlarinan biri. Tarbiyashi ekskursiyalardi rejelestiriwde belgili bir sistema boyinsha ótkeriliwin itibarga aliwi kerek.
Dáslep balanin sorawlari kem bolip, ápiwayiligi menen pariq etedi hám derlik xabar aliw xarakterinde boladi, bala sorawlar beriw joli menen magliwmat aliwga umtiladi. Balalarda keyinrek barip tek gana kórip hám sezip turgan buyimlarga qizigiwshiliq oyanip qalmay, al abstrakt xarakterdegi waqiya- qublislarga húm qizigiwshiliq payda boladi. Keyin balanin «Mektepke shekemgi jastagi balalardi aqiliy tarbiyalawdin tiykargi waziypalari tómendegilerden ibarat: 1) aynala-atirap turmistagi buyimlar hám qublislar haqqindagi en ápiwayi bilimler sistemasin, ogan duris münasiybetti tárbiyalaw tiykari sipatinda qaliplestiriw; 2) aqiliy iskerlik, biliw protsessleri hám qábiletlerinin en ápiwayi uqip hám kónlikpelerdi rawajlandiriw, balalar tilin rawajlandiriw; 3) biliwge say dáslepki qizigiwlar hám qizigiwshiliqti qaliplestiriw; 4) balalardi aqiliy miynetke uyretiw.
JUWMAQLAW
Demek, aqiliy rawajlaniw bul húm protsess, hám jas áwladtin barliqkórinislerdegi; bilimlerdegi, biliw protsesslerindegi, qábiletlerindegi biliwiskerliginin dárejesi; ol balaga ómir hám ortaliq sharayatlari tásiri nátiyjesindeámelge asiriladi. Aqiliy rawajlaniwda izbe-iz aqiliy tarbiya jetekshi sheshiwdi orintutadi. Ol aniq maqsetke qaratilgan pedagogikaliq tásir sipatinda bilimlerdiózlestiriw protsessin shólkemlestiriw hám ogan basshiliqti, aqiliy háreketler hámdebiliw kábiletleri sitstemasin qaliplestiriw protsessin basqariwdi oz ishine aladi.Solay etip, aqiliy tarbiya waziypalarinan hár biri mektepke shekemgitárbiya jasindagi balalardi tárbiyalawdi shólkemlestiriwde esapqa aliw lazimbolgan bir qansha waziypalardi óz ishine aladi.
PAYDALANILGAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI

• Ozbekiston Respublikası "Tálim togrisida"gi Nizom. Toshkent. 1997
• 2. Ozbekiston Respublikas: "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» Toshkent. 1997

3. Ózbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Maktabgacha talimMuassasalarining faoliyatini takomillashtirish tógrisida" 2017 yil 19 iyul 528-son.
4. Karimov.1.A "Yuksak mánaviyat – yengilmas kuch". Toshkent. 2008
5. Karimov.LA "Bizdan ozod va obod Vatan qolsin". Toshkent.
6. Mirziyoyev Sh.M. "Erkin va farovon, demokratik Özbekiston davlatinibirgalikda barpo etamiz" Toshkent 2017
7. «2017-2021 yillarda maktabgacha tálim tizimini yanada takomillashtirishchora-tadbirlari tóğrisida» 2016 yil 29 dekabr', PQ-2707-son Özbekiston