Tema: Oqıwshılarǵa palız ónimlerine birlemshi islew beriw Reje: I. Kirisiw

II. Tiykarǵı bólim
2. 1. Palız eginlerilerdiń dárivor qásiyetleri.
Ápiwayı fizikalıq rawajlanıw hám nátiyjelililikti asırıw ushın adam hár qıylı, joqarı kaloriyali hám mazalı awqatlarǵa mútáj. Onıń quramı, nan, gósh hám sút ónimlerinen tısqarı, mineral duzlar hám vitaminlarga bay palız eginleri hám miywelerdi de óz ishine alıwı kerek. Palız eginleriler qımbatlı organikalıq birikpeler dáregi ekenligi málim. Olar quramında barlıq tiykarǵı azıq elementlar ámeldegi: beloklar, maylar, uglevodlar.
Noqat, lobıya, lobıya jas miyweleri hám urıwları beloklarǵa eń bay; uglevodlar - láblebi, mákke, kartoshka hám baklagiller; ósimlik mayları - qálempir, Parsnips, qumsheker mákke. Lizin hám basqa aminokislotalar quramına kóre Pekin hám Bryussel putaqları, jasıl lobıya miyweleri, amaranth japıraqları ajralıp turadı. Usınıń menen birge, palız eginlerilerdiń ma`nisi tekǵana azıqlıq hám dám tárepinen, bálki toyınǵanlıq sezimi jaratatuǵın balast elementlarında (mısalı, tolada) da maylı hám góshli azıq-túlik ónimleriniń artıqsha júkleniwine tosqınlıq etedi. Palız eginleriler quramında 70-95% suw bar, bul olardıń kaloriya muǵdarın pasaytiradi. Bunnan tısqarı, talshıqlar ishektiń jaqsı islewine hám metabolik ónimlerdi deneden alıp taslawǵa járdem beredi.
Palız eginlerilerdiń azıqlıq ma`nisi olardıń quramında ańsat as sińiriw bolatuǵın uglevodlar, organikalıq kislotalar, vitaminlar, aromatik hám minerallardıń joqarı muǵdarı menen belgilenedi. Bul elementlardıń túrme-túr kombinatsiyası palız eginlerilerdiń támiyini, reńin hám hidini anıqlaydı. Olardıń kópshiligi ıshteyni qozǵatatuǵın jaǵımlı hidga iye. Bul hár bir palız eginleri ósimlikine tán bolǵan aromatik elementlar -efir mayları menen baylanıslı. Olar dieta qásiyetlerine iye, awqat as sińiriw qılıw sherbetleri sekretsiyasin asıradı, bul palız eginleri hám basqa azıq-túlik ónimleriniń sıpalishini jaqsılaydı.
Nan, gósh hám maylarda júdá kem minerallar bar. Palız eginleriler quramında ellikten artıq ximiyalıq elementlerdiń duzları (Mendeleev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń yarımı ) ámeldegi bolıp, olar insan denesindegi fiziologikalıq processlerdi kúshaytadı.
Kaltsiy, fosfor, marganets suyek toqımalarınıń bir bólegi bolıp tabıladı hám júrek iskerligin aktivlestiredi. Kaltsiy suyekler hám tislerdiń qáliplesiwi hám bekkemleniwine járdem beredi, organizmdegi nerv hám júrek sistemasınıń normal iskerligi, bulshıq etlerdiń qısqarıwı processlerin tártipke saladı. Bul qan jibisiwi ushın da kerek.
Qan gemoglobinida júdá kóp temir bar. Ol dene degi qızıl qan kletkaları tárepinen kislorod tasıwda qatnasadı hám birpara fermentlerdiń bir bólegi bolıp tabıladı. Bul, ásirese, hámledar hayallar hám ǵarrılar ushın zárúr bolıp tabıladı. Kóp temir - qawın, ismaloq, qabaq hám otquloqda.
Fosfor mıy iskerligin jaqsılaydı. Kaltsiy menen birgelikte denege suyekler hám tislerdi qurıw hám bekkemlew ushın kerek. Fosfor toqımalarda energiyanıń tez shıǵarılıwına, bulshıq etlerdiń qısqarıwına járdem beredi, sonıń menen birge nerv sistemasınıń iskerligin tártipke saladı. Onıń kóp bólegi maydanoz japıraqlarında, mákke hám jasıl noqatda.
Kaliy hám natriy organizmdiń normal kislota -baz teń salmaqlılıqın saqlawda qatnasadı. Bunnan tısqarı, kaliy júrektiń normal iskerligi hám organizmdiń rawajlanıwı ushın zárúr bolıp tabıladı. Bul nerv impulslariniń bulshıq etlerge uzatılıwın xoshametlentiredi. Ismaloq, kartoshka, mákke hám maydanoz japıraqları kaliyga eń bay.
Magniy vazodilatator tásirine iye, ashıw sekretsiyasin asıradı. Ol metabolizm processinde qatnasadı, qumshekerlerdiń energiyaǵa aylanıwına járdem beredi, bulshıq etler iskerligin hám nerv sistemasınıń normal qo'zg'aluvshanligini tártipke saladı.
Marganets belok hám energiya almasinuvida qatnasadı, birpara fermentlerdi aktivlestiredi, kaltsiy hám fosforniń sıpalishiga tásir etedi, azıq-túlikten energiya alıwǵa járdem beredi hám organizmdegi qumshekerlerdiń tuwrı metabolizmiga járdem beredi. Kóp marganets-salat hám ismaloqda.
Mıs gematopoezniń tuwrı procesi ushın úlken áhmiyetke iye. Bul gemoglobin payda etiw ushın denediń temirdi emirilishiga járdem beredi. Ókiniw menen aytamız, ol s vitaminini joq etedi, kartoshkada misniń eń joqarı muǵdarı.
Yad kletka metabolizmini tártipke soluvshi qalqansimon gormonlar ushın zárúrli bolıp tabıladı. Kóp muǵdarda yad - ismaloqda.
Selen e vitamini menen birgelikte denemizni kletka dárejesinde qorǵaw etedi.
Sink suyek skeletiniń normal rawajlanıwı hám toqımalardıń tikleniwi ushın zárúr bolıp tabıladı. Bul b vitaminlarini assimilyatsiya qılıw hám aktivlestiriwge járdem beredi.
Nerv sistemasına tınıshlantıratuǵın tásir kórsetetuǵın altın sıyaqlı qımbat bahalı element bir ósimlikte - mákke hám eriwsheń hám sol sebepli denemiz tárepinen sıpalgan birikpeler formasında boladı.
Awqat as sińiriw qılıw processinde gósh, balıq hám nan ónimleriniń mineralları kislotalı birikpeler beredi. Palız eginleriler quramında fiziologikalıq gidroksidi duzlar ámeldegi bolıp, olar organizmdegi normal metabolizm ushın zárúr bolǵan kislotalar hám sıltılardıń koefficientlerdi, sonıń menen birge qandıń sıltıiy reakciyasın qollap -quwatlaydı. Gósh, balıq, pishloq, nan, hár qıylı dán ónimlerin tutınıw qılıw menen baylanıslı halda insan denesinde tóplanǵan kislotalı elementlardı zıyansizlentiriw ushın azıq-túlik menen gidroksidi reakciya ónimlerin kirgiziw kerek. Ásirese, ismaloqda, sonıń menen birge qıyar, túbir palız eginlerileri, kolrabi, lobıya, salat hám kartoshka, baklajan hám hátte pomidorda júdá kóp gidroksidi duzlar bar.
Aytqansha, palız eginleri quramındaǵı mineral elementlardı tiykarǵı kiyinish waqtında yamasa joqarı kiyinishda (da túbir, de japıraq) topıraqqa tiyisli tóginlerdi kirgiziw arqalı 3-10 teńdey kóbeytiw múmkin, sonıń menen birge egiwden aldın urıwlardı bul elementlerdiń duzlarına ızǵarlaw múmkin.
Palız eginleriler hám miyweler vitaminlarniń tiykarǵı dáregi bolıp xızmet etedi. Ósimliklerde olar fermentler hám gormonlar quramına kiredi, fotosintezni, dem alıwdı, azotniń sıpalishini, aminokislotalar payda bolishini hám olardıń japıraqlardan shıǵıwın kúshaytadı. Insan denesinde olar bioximiyalıq reakciyalar ushın katalizator hám tiykarǵı fiziologikalıq processlerdiń regulyatorı bolıp xızmet etedi: metabolizm, ósiw hám kóbeyiw.
A vitamini (karotin) gózzallıq vitamini bolıp tabıladı. Dene degi etiwmasligi menen shashlar hám mıyıqlar jaqtılıǵın joǵatadı, sinadi, terisi tazalanadı hám kúlreń-topıraq reńin aladı, quriydi. Azanda kózlerdiń múyeshlerinde oqartuvshi elementlar tamshıları toplandı. Bul vitamin suyek, toqıma ósiwi hám normal kóriw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Karotinniń kóp bólegi otquloq, qızıl qálempir, geshir hám maydanoz japıraqlarında.
vitamin B1 (tiamin) organizmdi uglevodlarni glyukozaǵa aylandırıw ushın energiya menen támiyinleydi. Bul elementtiń eń úlken muǵdarı mákke, kartoshka, arpabádiyan, maydanoz japıraqları, gulkaram hám kolrabi, jasıl noqat, lobıya, lobıya, qushqo'nmas hám ismaloqda ushraydı.
vitamin B2 (riboflavin) dene degi maylar, uglevodlar hám beloklardıń bólekleniwi hám sıpalishiga járdem beredi, kletkalar bóliniwi hám ósiw processlerin xoshametlentiredi, jaralardı emlewdi tezlestiredi. Olarǵa jasıl noqat, lobıya, lobıya bay.
B6 vitamini beloklar hám maylardıń sıpalıwı ushın zárúr bolıp tabıladı, qızıl qan denesheleriniń qáliplesiwine járdem beredi hám nerv sistemasınıń jaǵdayın tártipke saladı.
vitamin B12 gemoglobin sintezida, gematopoez processlerinde hám nerv sistemasınıń iskerligin tártipke salıwda qatnasadı.
Biotin beloklar hám uglevodlarni ózlestiriwde qatnasadı, teriniń jaǵdayına tásir etedi.
Xolin (b vitaminlari) bawır hám búyreklerdiń normal islewin támiyinleydi. Ol bizge ismaloq, kapusta sıyaqlı palız eginleriler menen keledi.
S vitamini (askorbin kislotası ) jaralardı emlewge járdem beredi, organizmdiń antitoksik, immunobiologik qásiyetlerin asıradı, oksidleniw-qaytarılıw processlerinde, uglevod hám belok almasinuvida qatnasadı, qan daǵı xolesterin muǵdarın keskin azaytadı, bawır, as qazan, ishek, endokrin bózniń funktsiyalarına paydalı tásir kórsetedi, organizmdiń tasbaqa hám juqpalı keselliklerge shıdamlılıǵın asıradı, organizmdiń saraton keselligin saqlawǵa járdem beredi. saw tisler, suyekler, bulshıq etler, qan tamırları toqımalardıń ósiwi hám tikleniwine, jaralardı emlewge járdem beredi. S vitamininiń etiwmasligi patologikalıq ózgerislerdi keltirip shıǵaradı : as qazan sekretsiyasiniń tómenlewi, sozılmalı gastrittiń kusheytiwi. Askorbin kislotanıń eń kóp muǵdarı Horseradish, maydanoz japıraqları, shıyrın qálempir hám kapustada ushraydı.
D vitamini tıs hám suyeklerdi bekkemlew ushın organizm tárepinen kaltsiy hám fosforniń sıpalishiga járdem beredi.
E vitamini qızıl qan deneshalari, bulshıq etler hám basqa toqımalardıń normal qáliplesiwi ushın kerek, sonıń menen birge, uglevodlarniń normal bólekleniwin hám onaniń denesinde homila rawajlanıwın támiyinleydi.
P vitamini mayda qan tamırlarınıń elastikligi hám bekkemligin asıradı. Onıń kóp bólegi qızıl qálempirde.
Nikotinik kislota (PP) awqat as sińiriw qılıw shólkemleriniń jumısın xoshametlentiredi, aminokislotalar payda bolishini tezlestiredi, oksidleniw-qaytarılıw processlerin hám nerv sistemasınıń iskerligin tártipke saladı. Bul vitaminniń eń úlken muǵdarı bargli hám Savoy kapustaında, jasıl noqat, kartoshka, lobıya, mákke, qushqo'nmas hám shampignonlarda.
Pantotenik kislota dene degi metabolizm ushın zárúr bolıp tabıladı, maylar, uglevodlar hám beloklardı konvertatsiya qılıwda qatnasadı hám qan qumshekerin tártipke saladı.
Folik kislota suyek iligida qızıl qan kletkalarınıń payda bolıwına hám normal metabolizmga járdem beredi. Bul vitaminniń tiykarǵı jetkizip beretuǵınsı ismaloq.
Bunnan tısqarı, palız eginlerilerde mikroblarǵa qarsı tásirge iye biologiyalıq aktiv elementlar, yaǵnıy antibiotiklar yamasa fitontsidlar bar. Olar, ásirese, piyaz, sarımsaq, Horseradish, túrpi, maydanoz, kapusta sherbeti, pomidor, qálempir hám basqa palız eginlerilerde júdá kóp, olar kóbinese dárivor maqsetlerde isletiledi. Olar bakteritsid hám fungitsid qásiyetlerine iye, ósimlik immunitetiniń faktorlarınan biri bolıp tabıladı. Azıq-túlik menen insan denesine kirip, fitontsidlar tiri toqımalardı zıyansizlentiredi, ishektegi shırıw hám fermentatsiya processlerin bostiradi hám túrli keselliklerge shıdamlılıǵın asıradı. Pomidor, kapusta, qızıl hám jasıl qálempir, sarımsaq, piyaz, Horseradish, turpda anıq belgilengen mikroblarǵa qarsı ayrıqshalıqlar belgilengen. Geshir, maydanoz hám seldereyniń túbiri, japıraqları hám urıwları da kúshli bakteritsid qásiyetleri menen ajralıp turadı.
Palız eginleri ósimlikleriniń barlıq túrleri ósimlik antibiotiklariga birdey dárejede bay emes, bunnan tısqarı, ayırmashılıqlar hár qıylı átirap -ortalıq sharayatında etiwtirilgan bir sorttıń ózgerislerinde de gúzetiledi. Sonday etip, mısalı, ıssıxonada etiwtirilgan kapustadan alınǵan shiyki sherbet dalada etiwtirilgan kapusta sherbetine qaraǵanda zaifroq mikroblarǵa qarsı ayrıqshalıqlarǵa iye.
Palız eginleriler quramında fermentler de ámeldegi-dene degi katalizator rolin atqaratuǵın ayriqsha beloklar.