Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri
Download 0.51 Mb.
|
МШТ пед лекция 1 курс - кк
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri.
- Tema. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemesinin` ta`rbiyashisi д emokratiak л ı 3 jamiyet те о 2 ан qo`yila ту
- Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi pa`ninin` maqset ha`m waziypalari.
- Baqlaw metodi
- Gurrin`lesiw metodi
- Hujjetler ha`m balalar islerin uyreniw metodi
- Ta`jiriybeni uyreniw ha`m uliwmalastiriw metodi.
|
O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw Wa’zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis Ma`mleketlik Pedagogikaliq Instituti Mektepke shekemgi ta`lim kafedrasi Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi pa`ninen
1 kurs ushin T e k s t l e k ts i ya l a r No`kis 2010 Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri. Joba 1.Xaliq bilimlendiriw dizimi haqqinda tusinik 2. Xaliq bilimlendiriw mekemelerinin` turleri. 3. Uzliksiz bilimlendirw dizimi. 4. Xaliq bilimlendiriw diziminde mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeler.
Ha`r bir ma`mleket xiliq bilimlendiriw diziminin` rawajlaniwi usi ma`mlekette islep shig`ariw kushlerinin`, islep shig`ariw qatnaslarinin` rawajlaniwina ha`m ja`miyet rawajlaniwina ta`sir etetug`in ja`miyetlik, ekonomikaliq ma`selelerge ha`m milliy o`zgeshelikke baylanisli boladi. Ma`mleketimiz g`a`rezsizlikke eriskennen keyin xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriw ma`selelerine, jetik qa`niyge kadrlar tayyarlawg`a ulken itibar berilmekte. O`zbekstan Konstitutsiyasi ha`m huqimet qararlarina tiykarlang`an ha`lda ha`zirgi waqitta xaliq bilimlendiriwinin` to`mendegi printsipleri qarar tabadi. O`zbekstan puqaralarinin` millletinen, dininen, jinsinan, ja`miyetlik a`whalina qaramastan ta`lim aliwg`a ten` huqiqlilig`i printsipi. Bul printsip demokratik ruhinan derek beredi. Ha`mme mektep jasindag`i jaslar ushin bilim aliw ma`jburiy ekenligi printsipi. Bul printsip jaslarimizdi mag`liwmatli boliwi, zaman talabina juwap beretug`in ilimiy bilimlerdi iyelew, o`mirde o`z ornin taba aliwlari haqqinda ma`mleketimiz g`amhorlig`inan derek beredi. Barliq ta`lim mekemeleri ma`mleket ha`m ja`miyetlik o`zgeshelikke iye ekenligi printsipi. Bul O`zbekstandag`i barliq ta`lim-ta`rbiya mekemeleri ma`mleket ixtiyarinda ekenligin, bul sho`lkemlerdi ma`mleket pul menen ta`miyinlewin ko`zde tutadi. Ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` iskerligi ma`mleket ta`repinen basqarilip bariladi. Usi siyaqli tadbirler ma`mleketti xaliq ta`limi haqqindag`i siyasatin a`melge asiriw, oqiw-reje ha`m da`sturlerin bir putin boliwin ta`miyinlew imkaniyatin beredi. Qaysi tilde oqitiw ata-analardin` qa`lewine baylanislig`i printsipi. O`z perzentin qaysi tilde oqitiw erkinligi ma`mleketimizdin` internatsializm, insansuwiwshilik siyasatinin` jarqin ulgisi. O`zbekstanda jasap atirg`an ha`r bir millet ag`zasi qa`legen tilde balalardi oqitiw huquqina iye. O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` 4 stat`yasinda Respublikada ma`mleket tili o`zbek tili dep belgilengen. Biraq bug`an qaramay, Respublika territoriyasinda jasap atirg`an basqa haliqlarg`a hurmet penen qaraw, usi tillerdin` rawajlaniwina sharayat jaratip beriw ko`zde tutilg`an. Ta`limnin` biypullig`i printsipi. Konstitutsiyada Respublikamizdin` ha`r bir puqarasinin` biypul ta`lim aliw huqiqi, ta`limnin` ma`mleket qarawinda ekenlegi qa`pillengen. Ta`limnin` barliq turleri biypul boliwi ma`mleketimizde ja`ne basqa qatar materialliq sharalar menen kollap quwatlanip kelinbekte.Ma`selen, ayirim kem ta`miyinlengen oqiwshilardi ma`mleketin` o`zi ta`miyinlewi, talabalardi stipendiya menen ta`miyinlewi ha`m olarg`a basqa materialliq ja`rdemler ko`rsetiliwi siyaqli Respublikada xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriwg`a ta`sir etetug`in faktorlardan esaplanadi. Ha`zir ko`pshilik ta`lim-ta`rbiya mekemelerinde balalar ma`mleket esabinan ta`rbiyalanip kelinbekte. Oqiwshilardi ha`r ta`repleme kamal taptiriw, olardi qarawsiz qalmasliqlari ushin materialliq deregi imkan beretug`in mekteplerde kuni uzaytirilg`an toparlar duzilgen, jetim balalar ushin balalar uyleri, mektep-internatlar sho`lkemlestirilgen. Ta`limnin` ilimiylik ha`m dun`yaliq printsipi. Bilimlerdin` ilimiy o`zgesheligine iye boliwi ha`m bul pa`n ha`m texnika jetiskenliklerin esabqa alg`an halda ba`rhama o`zgerib, jan`alanip bariwi ilimiylik printsipi delinedi. O`zbekstan territoriyasinda barliq ta`lim mekemelerinde dun`yaliq bilimler beriledi. Bul printsipke so`zsiz a`mel qiliw balalarg`a beriletug`in bilimler mazmuni waqti-waqti menen qaytadan ko`rip, o`zgertilip turiwdi talap etedi. 2. O`zbekstan Respublikasinin` G`BilimlendiriwG` haqqindag`i Nizami (1997j 29 avgust) G`Ta`lim turleriG` haqqindag`i 10 stat`yasinda sonday delingen. G`O`zbekstan Respublikasinda ta`lim to`mendegi turlerde a`melge asiriladi -mektepke shekemgi ta`rbiya, -uliwma orta ta`lim, -orta arnawla, ka`sip-o`ner ta`limi, -joqari ta`lim, -joqari oqiw orninan keyingi ta`lim, -kadrlar bilimin asiriw ha`m qayta tayarlaw, -mektepten tisqari ta`limG`. Mektepke shekemgi ta`rbiya. Xaliq bilimlendiriw diziminde birinshi basqish-mektepke shekemgi ta`rbiya. Onin` tiykarg`i waziypasi balalardi salamat ha`m jetik qilip ta`rbiyalaw, olardi mektepke ha`m pedagogikaliq, ha`m psixologiyaliq ta`rbiyalawdan, olardin` jeke qa`biletlerin rawajlandiriwdan ibarat. Bul ta`lim 6-7 jasqa shekem shan`arak, balalar baqshasinda ha`m basqa ta`lim mekemelerinde alip bariladi. Baslawish ta`lim (I-IV klass). Uliwma mektep ta`liminde baslawash mekteptin` a`hmiyeti za`rur. Sebebi baslawish mektep uliwma orta ta`lim aliw ushin za`rur bolg`an bilim, oqiw ko`nlikpeleri menen qurallantiradi. Uliwma orta ta`lim mektepleri (V_IX klass). Uliwma orta ta`lim mektepleri orta mag`liwmat aliwin ta`miyinleydi. Zamanagoy bilimler beredi. Balalardin` pikirlew qa`biletin o`stirip, alg`an teoriyaliq bilimlerin a`melde qollawg`a uyretiledi. Bul bolsa o`z na`wbetinde ka`sip tan`lawg`a bag`darlaydi, bir ka`sipti iyelew imkaniyatin beredi. Orta arnawli ka`sip-o`ner ta`limi. O`zbekstan Respublikasinda ka`sip-o`ner ta`liminin` tiykarg`i maqseti jaslardi miynet ha`m ka`sip ko`nlikpelerine uyretiw, isshi kadrlar tayarlaw, olardin` uqiplilig`in asiriw ha`m qayta tayarliqtan o`tkiziw. o`ner-texnika ta`limi, uqipli isshiler tayarlaw Respublikamizdin` orta arnawli ka`sip-o`ner ta`limi oqiw orinlari, oqiw islep shig`ariw, oqiw kurs ka`rxanalari, oraylari ha`m basqa islep shig`ariw menen baylanisli bolg`an oqiw mekemelerinde a`melge asiriladi. O`zbekstanda xaliq xajalig`i ushin uqipli ka`niygeler tayarlap beriwdeo`ner-texnika bilim orinlari ulken a`hmiyetke iye. Joqari ta`lim. Xaliq bilimlendiriw diziminde za`rur orin iyelep, ja`miyetlik ha`m ilimiy rawajlaniwdi belgilep beredi. Xaliq xojalig`i ha`m ma`deniyattin` turli tarawlarin jetik joqari mag`liwmatli qa`niygeler menen ta`miyinleydi. Respublikada joqari ta`lim o`z ishine universitetlardi, pedagogika, awil-xojalig`i, meditsina, ekonomika, yuridika, politexnika ha`m basqa institutlardi qamrap aladi. Universitetler jetekshi bilim orinlarinan bolip olar ta`biiy-matematikaliq ha`m ja`miyetlik qa`niygeler boyinsha jetik kadrlar tayarlaydi. Joqari oqiw orninan keyingi ta`lim. Institut, universitetler ushin joqari da`rejeli ilimiy kadrlar tayarlawdi na`zerde tutadi. Bul aspirantura, doktorantura arqali a`melge asiriladi. Aspiranturaga joqari mag`liwmatli, ilimiy-izertlew islerine say shaxslar imtixan tapsirip, tan`law tiykarinda qabul qilinadi. Dissertatsiya qrag`awinan keyin bunday shaxsga pa`n kandidati ilimiy da`rejesi beriledi. O`z tarawinda teren` izleniwler alip barg`an, monografiyalar jazg`an ha`m doktorliq dissertatsiyasin qarg`ag`an shaxsg`a pa`n doktori ilimiy da`rejesi beriledi. Mektepten tisqari ta`lim. O`zbekstan Respublikasi ta`lim haqqindag`i nizamnin` 10 stat`yasina tiykarlang`an balalar ha`m o`spirimlerdin` talaplarin, tileklerin toliq a`melge asiriw, olardin` bos waqitlarin mazmunli sho`lkemlestiriw maqsetinde ma`mleket mekemeleri, turli mulk formalarina iye bolg`an karxanalarYu ja`ma`a`t sho`lkemleri ilimiy-ba`diiy, ilimiy-ta`biiy, texnik, sport ha`m basqa bag`dardag`i mektepten tisqari ta`lim mekemelir sho`lkemlestiriwi mumkin. Mektepten tisqari mekemelerdin` tiykarg`i waziypasi mektep penen birgelikte mektep jasindag`i balalardi bos waqtin mazmunli sho`lkemlestiriw, olardin` qa`lewlerine qarap turli do`gerek islerine tartiw, qa`biletlerin rawajlandiriw ha`m alg`an byuilimlerin a`melde qollawg`a uyretiwden ibarat. Ha`zirgi O`zbekstan territoriyasinda xizmet ko`rsetip atirg`an mekteptentisqari mekemeler to`mendegiler. -oqiwshilar saraylari ha`m uyleri, -jas texnikler stantsiyasi, -jas ta`biyattaniwshilar stantsiyasi, -jas turistler stantsiyasi ha`m bazalari.
3. Xaliq bilimlendiriw dizimi dep belgili ma`mleketler ishki ha`m sirtqi rawajlaniwina klassifikatsiya beriwshi ha`mde belgili bir qag`iydalar tiykarinda sho`lkemlestirilgenbarliq ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` tizimine aytiladi. O`zbekstanda xaliq bilimlendiriw dizimi respublikanin` ja`miyetlik-ekonomikaliq ha`m ma`deniy rawajlaniwinin` ustem tarawi esaplanadi. Xaliq bilimlendiriw dizimi O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi ha`m O`zbekstan Respublikasi ma`mleket g`a`rezsizligi tiykarlari haqqindag`i Nizamg`a muwapiq sho`lkemlestiriledi ha`m baqlanip bariladi. Respublikamizdin` konstitutsiyasinda 18 ha`m 41 stat`yalarinda ko`rsetilgenindey barliq puharalar jinsi, milleti, tili, dini, ja`miyetlik kelib shig`iwi, siyiniwi, shaxsi ha`m ja`miyetlik da`rejesine qaramay bilim aliw huqiqina iye. Sonday aq, puharalardin` biypul uliwma ta`lim aliwi ma`mleket ta`repinen kafalatlanadi. Bul huqiq ilim aliwdin` ha`mme turleri biypullig`i, jaslarg`a uliwma ma`jburiy orta ta`lim beriwdi a`melge asiriwdi oqitiwdi o`mir, o`nimli miynet penen baylanistiriw tiykarinda rawajlandiriw negizinde usiniladi. G`BilimlendiriwG` haqqindag`i Nizamda xaliq ta`limi dizimi duzilisinin` bir qansha jan`a qag`iydalari en`gizilgen. 1. Ta`lim ha`m ta`rbiyanin` insansuwiwshiligi ha`mde demokratiyalig`i. 2. Ta`lim diziminin` uzliksizligi ha`m izbe-izligi. 3. Ma`mleket ta`lim diziminin` ilimiyligi ha`m dun`yalig`i. 4. Ta`limde uliwmainsaniy ha`m milliy-ruwhiy qadiriyatlardin` ustemligi. 5. Ma`mleket ta`lim standartlari qag`iydasinda ha`mmenin` ta`lim aliwi ushin imkaniyat jaratilg`anlig`i. 6. Tayansh ta`limnin` ma`jburiyligi. 7. Ta`lim ruwhiy ha`m fizikaliq ta`rbiya da`sturlerin tan`lawg`a bir oqiw reje ha`m da`sturlerdi tasdiyiqlaydi. 8. Bilimlilik ha`m talanti xoshametlew. 9. Ta`lim mekemelerinde shet tillerdi uyreniw, din tariyxi ha`m dun`ya ma`deniyati tarawinda bilim aliw ushin sharayatlar jaratiw. 10. Ta`lim mekemelerinin` siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik-siyasiy ha`reketlerdin` ta`sirinen shette boliw. 11. Ta`rbiyalaniwshilar ha`m ta`lim aliwshilardi hurmetlew. 12. Pedagog shaxsin, onin` ja`miyetlik da`rejesin hurmetlew. 13. A`meldegi nizamlar shen`berinde mulkchiliktin` ten` huqiqlilig`i, olardin` g`a`rezsizligi, ta`lim mekemesi g`a`rezsiz yuridik shaxs bolip, nizamlarda belgilengen ta`rtipte duziledi.
Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerdin` tiykarg`i tipi yasli-baqsha bolip, onda balalar eki ayliqtan baslap mektepke baraman degenshe ta`rbiyalanadi. Yasli-baqsha mekemelerinde balalar jas da`wirlerine say turde jas toparlarg`a bo`lingen -Bo`beklik jastagi bolalardin` birinshi topari- 2-3 ayliqtan baslap 1 jasqa shekem, -Bo`beklik jastag`i balalardin` ekinshi topari-1 jastan 2 jasqa shekem, -Birinshi kishi topar- 2 jastan 3 jasqa shekem, -Ekinshi kishi topar - 3jastan 4 jasqa shekem, -Orta topar - 4jastan 5 jasqa shekem, -Ulken topar- 5 jastan 6 jasqa shekem, -Mektepke tayarlaw topari - 6 jastan 7 jasqa shekem bolg`an balalar ta`rbiyalanadi. Ma`mleketimizde yasli-baqsha mekemelerinen tisqari ayriqsha mektepke shekemgi mekemeler bo`beklik jastag`i (2 ayliqtan 3 jasqa shekem) balalar ta`rbiyalanip atirg`an yasliler ha`m mektepke shekemgi balalar ushin balalar baqshalari bar. Tildin` rawajlaniwinda kemshilikler bolg`an balalar ushin mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde logopediyaliq toparlar duziledi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri 9-12 saat isleydi. Ush smenada isleytug`in korxanalar qasinda balalar tuni kun ta`rbiyalanatug`in mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri sho`lkemlestiriledi. Balalar bul jerde putin is ha`ptesi dawaminda jasaydi. Den sawlig`i joq bolg`an balalar ushin sanatoriyali balalar baqshalari bar. Sanatoriyali balalar baqshalarinin` tiykarg`i waziypasi salamatlastiriwdan ibarat. Bul jerde balalar uzaq waqit ashiq hawada boladi, kusheytirilgen awqat jeydi, ha`miyshe vrach baqlawinda boladi. Ulken emlew profilaktika isleri menen birge balalar ha`r ta`repleme rawajlandiriladi. Bunday tiptegi balalar baqshasi ya qala sirtinda, ya onin` jasil zonasinda jaylastiriladi. Esitiwinde, ko`riwinde, tilinde, aqliy rawajlaniwinda, tayansh-ha`reket apparatinda kemshilikler bolg`an balalar ushin arnawli mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeli bar. Olarda oqiw ta`rbiya isleri arnawli da`stur ha`m metodika tiykarinda ta`rbiyalaniwshilardin` o`zgesheliklerin esapqa alip bariladi ha`m rawajlaniwindag`i kemshiliklerin duzetiwge qaratilg`an boladi. Balalar arnawli mekteplerde oqiwg`a tayarliq ko`redi. Balalar uyi ha`m mektepke shekemgi ta`rbiya balalar uyi arnawli tiptegi mekemeler bolip, olar jetim balalar yaki shan`araqta ta`rbiyalaniwi turli sebeplerge ko`re qiyin bolip qalg`an balalardi ta`rbiyalawg`a mo`lsherlengen. Balalar uylerinde balalar tuwilg`aninan 3 jasqa shekem, mektepke shekem ta`rbiya balalar uylerinde 3 jastan 6-7 jasqa shekem ta`rbiyalanadi. Bunday balalar haqqinda g`amxorliq qiliw ma`mleket putinley o`z qarawina aladi. Tayanish tusinikler. printsip, mektepke shekemgi ta`rbiya, pa`n-texnika, ta`lim, u`zliksiz ta`lim, xaliq bilmlendiriw tizimi, yasli-baqsha, sanatoriyali baqshalar, mektep-internatlar. Sorawlar. 1. Xaliq bilimlendiriw dizimi degende neni tusinesiz 2. Xaliq bilimlendiriw dizimine kirgen mekemelerdi sanap berin` 3. Mektepten tisqari ta`lim mekemelerinin` waziypalarin aytip berin` 4. Mektepke shekemgi ta`lim mekemelerinin` qanday turleri bar.
Paydalanilg`an a`debiyatlar. 1. U`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.U`zbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik u`z kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qat`iy irodamizga bog`lik. 1-2 jild .T. U`zbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. G`Ta`lim tu`g`risidagiG` Qonun. T.- 1997. 5. G`Kadrlar tayyorlash milliy dasturi G` T.- 1997. 6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993. 8. U`quvchi ma`naviyatini shakllantirish T. 1999. 9. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000. 10. B.Ziyamuxammedov va boshq Pedagogika .- T. 2000.
1. Ta`rbiyashi ha`m onin` ja`miyette tutqan orni. 2. Ta`rbiyashi shaxsti qa`liplestiriw. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya kadrlarnin` tayarlaw sistemasi. 1. Ta`rbiyashi jas a`wladti xalqimizdin` muna`sib perzenti qilib ta`rbiyalawday za`rur ha`m sonin` menen birge juwapkershilikli waziypani orinlaydi. Ta`rbiyashinin` siyasiy jetiskenligi balalardi ta`rbiyalaw sipati ushin xaliq ha`m ja`miyet aldindag`i o`z juwapkershiligin an`law, ta`lim-ta`rbiya waziypalarin sheshiwge do`retiwshilik penen jantasiw, o`z sheberligin ha`mme u`aqit jetilistirip bariw ha`m jumistag`i joldaslarinin` o`siwinde ko`meklesiwge ja`rdem beredi. Ta`rbiyashi o`zi jasap turg`an ulke turmisin biliwi, tabiyat ha`m ja`miyettin` rawajlaniw nizamliliqlarin tusiniw, ja`miyetlik aktiv boliw, uliwma ha`m mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi, bolalar ruwhiyati ha`m fiziollgiyasin iyelew kerek. Onin` pedagogikaliq qubilislardi analizlewde ilimiy ko`z-qarastan jantasiw balani ha`r ta`repleme rawajlandiriwdi jetiskenlikli turde a`melge asiriwg`a ja`rdem beredi. Respublikamiz basshisi oqitiwshilar ha`m ta`rbiyashilar xizmetin joqari bahalamaqta. Jas a`wladti barkamal insan qilip ta`rbiyalawda erisken jetiskenlikleri ushin, oqitiwshiliq, ta`rbiyashiliq isindegi do`retiwshi miynetleri, aldin`g`i ta`jiriybelerdi uliwmalastiriwda erisken jetiskenlikler ushin oqitiwshi ha`m ta`rbiyashilar G`Metodist oqitiwshiG`, G`Ag`a oqitiwshiG`, G`Metodist-ta`rbiyashiG` ha`m basqa usig`an usag`an da`rejeler menen tag`dirlenedi. Olarg`a respublika ko`lemindegi da`rejeler beriledi. Ja`miyetimiz turmisinda a`melge asirilip atirg`an reformalar bug`ungi kunde bag`shada, mektepte, orta arnawli ha`m joqari oqiw orinlarinda qa`liplesip atirg`an jas a`wlad unamli minez-quliq normalari ha`m qag`iydalarin, ilimiy bilim tiykarlari, ka`sip, o`ner, ukipliliq ha`m ko`nlikpelerdi ha`r ta`repleme puxta iyelep bariwlarin talap etedi. Bunin` ushin uzliksiz ta`lim sistemasinin` za`rur buwini bolg`an uliwma ta`lim mektepleri aldina ha`r bir ul ha`m qizdi za`rur da`rejedegi ilimiy bilimler menen qurallandiriw, ja`han ma`deniyati, milliy ma`deniyatimiz menen tanistiriw, olardi fizikaliq ha`m ruwhiy jaqtan shiniqtiriw waziypasi qoyildi. Ma`mleket a`hmiyetine muwapiq bolg`an bul za`rur waziypani a`melge asiriwda uliwma ta`lim mektepleri menen birqatarda xaliq ta`liminin` baslawish buwini bolg`an balalar bag`shalari za`rur rol` oynaydi. Istin` jetiskenligi ko`p ta`repten ta`rbiyashig`a baylanisli. Ta`rbiya pa`n bolip qalmay, al ko`rkem o`ner ha`m, oni iyelew uzaq waqit dawam etedi. O`zi oqiytug`in, ba`rhama bilimin asirip baratug`in insan oqitiwshi degen qag`iyda ta`rbiyashig`a ha`m tiyisli. Ha`mme waqit o`zin ta`rbiyalaw menen, ta`rbiya ilimin ha`m san`atin iyelew menen shug`illanatug`in ta`rbiyashi haqiyqiy ta`rbiyashi bola aladi. Bul haqqinda alimlardin` biri G`Balani ta`rbiyalaw ta`rbiyashinin` o`z-o`zin jetilistiriwden basqa na`rse emesG`, degen edi. Biz soni esten shig`armawimiz kerek ta`rbiya ob`ekti bolg`an bala uzliksiz o`sedi, jildan-jilg`a ta`rbiya sharayatlari o`zgeredi, bulardin` ha`mmesi ta`rbiya isinde bekkem waqiyalar jaratadi, bul bolsa ta`rbiyashidan do`retiwshi jantasiwdi talap etedi. Ta`rbiyashinin` o`zinde talapshan`liqti, o`zinin` ha`r bir ha`reketin baqlap bara aliwi ma`mleketimiz mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri aldina qoyg`an talaplardi jetiskenlikli turde a`melge asiriwdin` girewi. Bug`an to`mendegiler kiredi -balanin` den sawlig`in saqlaw ha`m bekkemlew, -aqiliy qa`biletlerin o`stiriw, -ja`miyetimizdin`, milliy ma`deniyatimizdin` ideyaliq-a`dep-ikramli printsiplerine say keliwshi karaslarin jetilistiriw, -ana watandg`a muhabbat, ja`miyetlik aktivlikti qa`liplestiriw, juwapkershilik, dosliq sezimi, halalliq, miynetsuyiwshilikti ta`rbiyalaw. A`lbette, joqarida keltirilgen sipatlardi rawajlandiriw o`sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw waziypasinin` ha`mme tereplerin qamrap alalmaydi, biraq ta`rbiyashi bularg`a tiykarlanip balalardi keleshekte g`a`rezsiz turmisqa, miynetke tayyarlaw isin belgili maqset penen na`tiyjeli a`melge asiriwi mumkin. Oqitiwshilar, mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri kadrlarin qayta tayyarlawshi ilimiy-metodikaliq oraylar ken`eytirilmekte, olardin` siyasiy tayyarlig`ina talap kusheytirilmekte, ha`r 4-5 jilda qayta tayyarlawdan o`tiwleri ushin sha`rayat jaratilmaqta. Balalardin` ilimli, a`depli qilip o`stiriw ata-ananin` burshi. Mug`allimler ha`m bul waziypadan shette emes. Eger mug`allim bolsag`iz, sha`kirtlerin`izdin` ha`r bir ha`reketin ko`z aldan`izda tutin`, olardi a`depli boliwg`a uyretin`, ja`miyettin` paydali ag`zalari boliwg`a uyretip, o`zi bolsa o`zin toxtata almaytug`in, ballardi dosliqqa uyretip, o`zi bolsa olar menen dos sipatinda emes,al ulken basshi sipatinda katnasta bolatug`in ta`rbiyashi jaman ta`rbiyashi. Insan shaxsinin` da`stlepki tiykarlari payda bolatig`in mektepke shekemgi ta`rbiya jasinda ulkenlerdin` balag`a ta`siri ayniqsa ulken boladi. Bala aqiliy ha`m a`dep-ikramli jaqtan tek ulkenlerdin` tuwridin-tuwri ta`sirinde ta`rbiyalanadi, kamalga jetedi. Hesh qanday ustav ha`mde shinig`iwlar insan shaxsinin` ta`sirin jasalma turde almastiriw mumkin emes. Bala shaxstin` qa`liplesiwinde ta`rbiyashinin` jetekshi rol` oynawi onin` ha`r bir balanin` shaxs sipatinda qa`liplesiwinde juwapker ekenligin ko`rsetedi. Ta`rbiyashi balanin` kundelikli turmisinda, oyinlarda, shinig`iwlarda, birgeliktegi miynet xizmetinde ha`r olar menen bolatug`in katnasta ta`sir ko`rsetedi. Ol ha`r bir balani diqqat penen uyreniwi, onin` jeke o`zgesheliklerin, qabiletlerin biliwi, pedagogikaliq sheberligin ko`rsetiwi, balalardin` minez-kulqin, is na`tiyjelerin haqiyqiy bahalaw kerek, olarg`a o`z waqtinda ja`rdem ko`rsete aliwi, shan`araqtag`i awhali menen qizig`iwi za`rur. 2. Ta`rbiyashinin` pedagogikaliq sheberligi ko`p ta`repleme. Sheberlik ka`siplik tayyarliqtan, teoriyaliq bilim ha`m is ta`jiriybesin ha`mme waqit asirip bariwdan, balalarg`a bolg`an katnasinan payda boladi. Ta`rbiyashi mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalarg`a ta`biyat, ja`miyet kublislarin, ulkenlerdin` miyneti haqqinda baslawish bilim ha`m tusinikler beredi, olarg`a ma`deniy a`dep-ikram, o`z ten`lesleri ha`m ulkenler menen ma`deniyatli katnasta boliw a`detlerin sin`diredi, jaqsiliq, haqiyqatgo`ylik, a`dalat, ma`rtlik, kemtarliq, ulkenlerge hurmet penen karaw, ta`biyatg`a qizig`iw, bahlawshiliq, o`simlik ha`m haywanlarg`a g`amhorliq penen qaraw, miynetsuyiwshilik, ulkenler miyneti na`tiyjelerin asrap-abaylaw siyaqli a`dep-ikram sipatlarin ta`rbiyalaydi. Xaliq san`atti biliw, san`atqa muhabbat ta`rbiyashini ma`deniyatli qiladi, balalar menen alip barilatug`in iste ja`rdem beredi. Pedagog kerekli bilim, uqipliliq ha`m ko`nlikpelerdi belgili bir izshillik penen iyelep barsa g`ana balalardi ta`rbiyalaw ha`m olarg`a ta`lim beriw isinde jaqsi na`tiyjelerge erisedi. Ta`rbiyashi o`z ka`sibinin` sheber ustasi boliwi ushin arnawli tayarliq ko`riwi kerek. Ol to`mendegi sha`rtlerge a`mel kiliwi lazim. 1. Pedagog jas a`wladti ta`rbiyalaw ushin joqari mag`liwmatli, kerekli a`debiyatlardi tan`lay alatug`in, ilimiy a`debiyatlar menen isley alatug`in, alding`i ta`jiriybeli pedagoglardin` ta`jiriybesin uyrenib, o`z ustinde isley alatug`in insan boliwi kerek. 2. Pedagog balalardi bahlay alatug`in, olardin` minezi, ha`reketleri sebeplerin duris analizlep, og`an unamli ta`sir etiwshi kurallar taba alatug`in boliwi kerek. 3. Jas a`wladti kerekli bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerden xabardar qiliwi ushin pedagogtin so`zi aniq, logikaliq ixsham boliwi lazim. Ta`lim beriwde texnikaliq kurallardan na`tiyjeli paydalana aliwi kerek. Balalar bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerdi jaqsi o`zlestirib aliwlari ushin aktivlestiiwshi sorawlardan paydalaniwi lazim. 4. Ta`rbiyashi o`zinejuklengen waziypani orinlawi ushin balalarda usi xizmetke qizig`iw oyata aliwi, olardin` diqqatin karatip, aktivligin asiriw, balalardin` minezi, is-ha`reketlerin haqiqiy bahalay aliwi kerek. 5. Ha`r bir xizmet ushin kerekli materialdi aldinnan tayarlap qoyiwi, jan`a bilimdi iyelegen bilimleri menen duris baylanistiriwi ha`m balalar iyelewi lazim bolg`an bilim, uqipliliq, ko`nlikpeler olardin` jas imkaniyatlarina say boliwi ha`m olardi a`sten quramalastiripbariw kerek. 6. Kun tartibin duris sho`lkemlestirip biliwi, balalar ja`ma`a`ti ondag`i ha`r bir ag`zani itibarg`a alg`an halda basshiliq qila biliwi, olardin` xizmetinin` mazmunli boliwi ushin kerekli materiallar menen ta`miyinlewi za`rur. 7. Balalardin` ruwhiy ha`m fizikaliq halatin aniqlay biliwi ha`m buni balalar menen a`melge asiratug`in ta`lim-ta`rbiyaliq islerde itibarg`a aliwi lazim. 8. Kun dawaminda alip barg`an ta`lim-ta`rbiya isin analizlep biliw ha`m oni ja`nede jaqsilaw jollarin taba aliwi kerek. 9. Ta`rbiyashi ata-analar menen ba`rha`ma gurrin`lesiw, ushirasiwlar o`tkiziw, olardi balalarg`a ta`lim-ta`rbiya beriw boyinsha a`melge asiratug`in istin` mazmuni, metodlari menen tanistirip bariwi, shan`araq ta`rbiyasindag`i unamli ulgilerden o`zinin` ta`lim-ta`rbiyaliq isinde paydalaniwi lazim. 10. Pedagog balalarg`a g`amxor boliwi, ha`r bir bala ushin qolay ruwhiy sha`rayat jaratiwi, qapa bolsa jubatiw, a`sirese kishi topar balalarg`a mulayim, itibarli, sabar-shidamli, jumsaq, ha`zilkesh, balanin` kush ha`i imkaniyatlarina isenim menen qaraytug`in boliwi kerek. Ta`rbiyashi balag`a mexr menen karim-qatnasta bolsa, balalar menen onin` ortasinda mexribanliq, g`amhorliq karim-katnaslari juzege keledi. Balalar ta`rbiyashinin` shaxsiy sipatlari, bilim, uqiplig`in, balalarg`a katnasin, talapshan`lig`in to`mendegishe belgileydi, kishi topar balalari ta`rbiyashinin` olarg`a bolg`an mexr-muhabbatina qarap (Ol meni G`qoyanshamG` dep shaqiradi, uyqilawg`a jatqanimda suyip qoyadi), 4-5 jasli balalar ta`rbiyashinin` balalar turmisin jaqsi sho`lkemlestire aliwina qaray (Lola apamiz bizge gurrin`ler oqip beredi, bizler menen birge oynaydi, sonin` ushin men olardi jaqsi) ulken topar balalari ta`rbiyashinin` ha`mme balalarg`a haqiyqatliq penen jaqsi katnasta boliwi, jaqsi islewine qarap baha beredi (Ol ko`p na`rseni biledi, shinig`iwlarda uyrenedi). En` za`rurligi ta`rbiyashi balaqa isengim menen karawi olardin` miynetsuyiwshiligi, g`a`rezsizligi, sho`lkemlestiriwshilig duris tag`dirlew ha`m g`a`rezsiz xizmet qiliwlari ushin imkaniyat jaratiwi kerek. Buni balalar joqari bahalaydi. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerin uqipli kadrlar menen ta`miyinlew ushin bizde pedagogika joqari orinlari tarawlari sho`lkemlestirilgen. Pedagogika oqiw orinlarinda a`melge asirilatug`in ta`lim-ta`rbiya isleri bolajak pedagoglarda ja`miyet talaplarina juwap bere alatug`in jeke sipatlardi qa`liplestiriwge qaratilg`an. Pedagogika oqiw orinlarinda beriletug`in ta`limnin` mazmuni oqiwshilarqa teoriyaliq, a`meliy ta`repten, sonday-aq ja`miyetlik paydali miynetke tayarlawdi o`z ishine aladi. 1. Mektepke shekemgi ta`rbiya kadrlarin teoriyaliq bilimler menen qurallandiriwdan ko`zlengen maqset mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalrdi mektepte bilim tiykarlarin iyelewge tayarlaw ushin olardi ha`r ta`repleme rawajlandiriw. 2. Pedagogikaliq praktika bolajak pedagogti o`z qa`sibinin` sheber ustasi qilib tayarlawda za`rur kural. Ta`rbiyashiliq san`atin iyelew ha`r qanday oqiw pa`nin o`zlestiriwden ha`m quramali. Bul pedagogikaliq ka`sibinin` ko`p qirlig`i menen belgilenedi. Sonin` ushin bolajaq pedagoglar praktika waqtinda sonday waziyyatqa tusedi, bul olardi ta`rbiyashiliq ka`sibinin` ha`r qiyli ta`repleriniyelep aliwga undeydi. Na`tiyjede praktika waqtinda pedagogga say bolg`an sipatlar, yag`niy ha`r bir balanin` shaxsina xurmet penen qaraw, shidamliliq, qattiliq, talapshan`liq pedagogikaliq bahlawshiliq, oqitiwshiliq a`debi siyaqli shaxsiy sipatlar qa`liplese baslaydi. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerin ukipli kadrlar menen ta`miyinlew ushin pedagogika joqari oqiw orinlari tarmaqlari sho`lkemlestirilgen. Ha`r jili pedagogika bilim jurtlarin pitkergen min`lab jas qa`niyge kadrlar xaliq ta`limi isshilerin keneytip baradi. Pedagogika joqari orinlarinda a`melge asirilatug`in ta`lim-ta`rbiya isleri bolajak pedagoglarda ja`miyet talaplarina juwap bere alatug`in jekee sipatlarin qa`liplestiriwge qaratilg`an. Pedagogika oqiw orinlarinda beriletug`in ta`limnin` mazmuni oqiwshilarda teoriya, a`meliy ta`repten, sonday aq ja`miyetlik paydali miynetke tayarlawdi o`z ishine aladi. I. Mektepke shekemgi ta`rbiya isshilerin teoriyaliq bilimler menen qa`rallandiriwdan ko`zlengen maqset mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalardi mektepte bilim tiykarlarin yieleu`ge tayarlaw ushin olardi ha`r ta`repleme rawajlandiriw. II. Pedagogikaliq a`meliyat bolajak pedagogti o`z ka`sibinin` sheber ustasi qilib tayarlawda za`rur kural. Ta`rbiyashiliq san`atin iyelew ha`r qanday oqiw pa`nin o`zlestiriwden ha`m kuramali. Bul pedagogikaliq ka`siptin` ko`p ta`replemeligi menen belgilenedi. Sonin` ushin bolajak pedagoglar a`meliyat waqtinda sonday waziyatka tusedi, bul olardi ta`rbiyashiliq ka`sibinin` ha`r qiyli ta`replerin iyelep aliwga undeydi. Na`tiyjede a`meliyat waqtinda pedagogqa say bolg`an sipatlar, yag`niy ha`r bir balanin` shaxsina hurmet penen qaraw, shidamliliq, talapshanliq, pedagogikaliq baqlawshan`liq, oqitiwshiliq a`debi siyaqli jeke sipatlar qa`liplese baslaydi. III. Oqiw da`wirindegi ja`miyetlik isler aktiv puqarani, onin` ideyaliq bag`darlarin ha`m pedagogikaliq sheberligin qa`liplestiriwge ja`rdem beredi. Bolajak pedagoglar o`zi oqip atirg`an oqiw orinlarinin` ja`miyetlik-siyasiy turmisinda, o`z-o`zin basqariwda, sho`lkemlestiriwshilik islerinde ha`mde ataliq islerin alip bariwda aktiv qatnasadi. Jas pedagoglardin` pedagogikaliq sheberligin qa`liplestiriw keyin olar islep atirg`an ja`ma`a`tte dawam etedi. Pedagogikaliq sheberlik ta`rbiyashinin` ta`lim, ta`rbiya islerin a`melge asiriwda joqari na`tiyjelerge erisiw ushin o`zine say kurallar sistemasin kollawdi talap etedi. Bunday sheberlikke erisiw ayrim pedagoglarga g`ana tyisli bolip kalmastan, ha`r qanday pedagog ha`m oni iyelep aliwg`a umtiliwi kerek. Jas pedagogka ol is baslag`an ja`ma`a`t ag`zali talapshan` katnasta boliwi, oni o`z ka`sipleslerinen pedagogikaliq sheberlikti aktivlik penen uyrenib aliwga, kerekli a`debiyatlardi oqiwg`a, pedagogikaliq ta`jiriybeni uyreniwge undewi kerek. Is protsessinde jas pedagog balalar menen alip barilitug`in istin` mazmunin jaqsi bilmesligin sezedi ha`m o`z bilim, uqiplilig`in tinbay asirip bariw kerekligine za`rurlik sezedi ha`m izshillik penen ka`sip sheberligin iyelep baradi. Pedagoglar ja`ma`a`ti jas pedagogta ja`ne to`mendegi sipatlardi qa`liplestiriw kerek, pedagogikaliq sheberligin iyelewge bar kushi menen umtiliw, o`z is na`tiyjeleri ushin juwapkershilikti seziw, o`z isine saiqliq, do`retiwshi izleniwge g`a`rezsiz umtiliw, menmenlik, o`zbiliwshilikti joq etiw, o`z ten`leslerine qoldan kelgen isi menen ja`rdem beriw, qala, rayon ko`leminde metodikaliq islerde aktiv qatnasiw. Sonday qilip, uliwma maqset penen birlesken pedagoglar ja`ma`a`ti jas qa`niygede pedagogikaliq sheberlikti qa`liplestiredi. Zamanago`y pedagog ken` tarawli qa`niyge esaplanadi. Ol mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinin` metodikaliq islerinde aktiv qatnasadi, pedagogikaliq iskerligin qa`liplestiriedi, alding`i pedagogikaliq ta`jiriybeni uyrenedi, xaliq ortasinda pedagogikaliq bilimler tarqatadi. Sonn` ushin zamanago`y ta`rbiyashi joqari oqiw orinlarinda pa`nler boyinsha iyelegen bilimleri menen shegaralanip qalmay, ha`r dayim o`z bilimin bayitip bariwi kerek. Balalar baqshalari ta`rbiyashilarin tayarlaw arnawli oqiw orinlarinda a`melge asiriladi. Pedagogika joqari oqiw orinlarinin` mektepke shekemgi ta`rbiya fakul`tetinde yamasa pedagogika ha`m psixologiya fakul`tetlerinde mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri ushin kadrlar tayyarlanadi. Bul fakul`tetlerde, sonday aq mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogika bilim jurtlarinda arnawli pa`nlerden sabaq beriwshi oqitiwshilar ha`m tayarlanadi. Arnawli oqiw orinlarin pitkergen ta`rbiyashilar qala, wa`layat kurslarinda ha`r bes jilda biliin jetilistirip baradi. Bul kurslar mektepke shekemgi ta`lim-ta`rbiya isin jaqsilaw boyinsha arnawli sho`lkemlestirilgen seminarlarda ta`rbiyashilardi pedagogika teoriyasi ha`m a`meliyatindag`i jn`aliqlar menen tanistirip baradi. Bunnan tisqari, mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri isshilerin o`z qa`niygeligi boyinsha jan`a metodikaliq a`debiyatlardi, mektepke shekemgi mekemelerinin` alding`i ta`jiriybelerin uyrenip bariwlari, xaliq bilimlendiriw bo`limleri qasinda sho`lkemlestirilgen metodikaliq birlespelerde qatnasip turiwlari kerek. Mektepke shekemgi ta`rbiya tarawindag`i ilimiy kadrlardi tayyarlaw pedagogika joqari oqiw orinlarinda a`melge asiriladi.
1. Ta`rbiyashi qanday boliwi kerek. 2. Ta`rbiyashinin` ja`miyette tutg`an orni. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya kadrlarin qay jerde tayarlaydi. 4. Ta`rbiyashi qanday sha`rtlerge a`mel qiliwi kerek.
Paydalanilg`an a`debiyatlar. 1. U`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.U`zbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik u`z kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qat`iy irodamizga bog`lik. 1-2 jild .T. U`zbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. Karimov I.A. U`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bwlmaydi. T,U`zbekiston 2005. 5. Karimov I.A. U`zbekiston demokratik taraqqietning yangi bosqichida T.U`zbekiston 2005. 6. G`Ta`lim tu`g`risidagiG` Qonun. T.- 1997. 7. G`Kadrlar tayyorlash milliy dasturi G` T.- 1997. 8.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 9. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993. 10. U`quvchi ma`naviyatini shakllantirish T. 1999.
Tema Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi pa`ninin` maqset ha`m waziypalari. Reje 1. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ta`rbiya ha`m ta`lim beriw haqqindag`i pa`n. 2. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ha`m onin` negizi. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasinin` basqa pa`nler menen baylanisi. 4. Ilimiy-pedagogikaliq izertlew metodlari.
Insaniyliq ja`miyeti payda boliwi menen adamlarda miynet iskerligi protsessinde islep shig`ariw ta`jiriybeleri, miynet qiliw uqipliliqlari ha`m miynet qurallarin islete biliw ko`nlikpeleri payda boldi, bul kurallardi qa`liplestiriw na`tiyjesinde til ha`m oylaw o`sip, rawajlana basladi. Kekse a`wlad miynet qiliw protsessinde artirg`an ta`jiriybesi tiykarinda jas a`wladti ha`m miynet qiliwg`a uyretedi, oni miynet protsessine ta`rbiyalaydi. Sonday qilip, insaniylig`q ja`miyeti payda boliwi menen ta`rbiya ha`m payda boldi, ol menen `irge rawajlandi, ja`miyettin` o`zgeriwi menen ol ha`m o`zgerip bardi. Ta`rbiyanin` ja`miyetilik waziypasi insanlardin` bilim bilim, ukipliliq, ko`nlikpelerde payda bolg`an miynet, bilim ta`jiriybelerin a`wladtan-a`wladqa jetkeriw. Ta`rbiyani a`melge asiriw protsessin an`law ha`m bul tarawdag`i ta`jiriybelerin uyreniwge bolg`an talaptin` tuwiliwi pedagogika pa`nin juzege keltirdi. Klasslardin` payda boliwi menen ta`rbiya ja`miyet waziypasina aylandi, ma`mleket ta`repinen belgili maqsetke bag`darlap, baqlap barildi. Ta`rbiya ha`miyshe islep shig`ariw kushlerinin` rawajlaniw da`rejesine ha`mde belgili ja`miyetlik-tariyxiy formatsiyag`a say bolg`an ja`miyetlik katnaslar tipine muwapiq boladi. Ma`mleket ta`rbiya arqali o`z siyasatin a`melge asiradi., yag`niy o`z ideologiyasi, a`dep-ikramlilig`i ha`m siyasatqa juwap beretug`in shaxsti qa`liplestirip, o`zine kerekli kadrlardi tayarlaydi. Ta`rbiyani ja`miyet talaplari payda qiladi ha`mde miynet qurallari rawajlanip, qa`liplesip barg`an sayin, miynet iskerliginin`, miynet o`nimlerin bo`listiriwdin` jan`a turler ha`m formalari payda bolg`an sayin, miynette qatnasiwshilar ortasindag`i katnasiqlar o`zgergen sayin ta`rbiya ha`m o`zgerip baradi. Usi sebepli ta`rbiya tariyxiy o`zgeshelikke iye bolip, belgili ja`miyetlik-ekonomikaliq formatsiyanin` o`zine say o`zgesheliklerin sa`wlelendiredi. Ma`selen, a`yyemgi ja`miyette ta`rbiya o`mir, miynet iskerligi protsessinin` o`zinde ulkenlerge eliklew tiykarinda a`melge asiriladi. Ul balalar aw qiliw, baliq awlaw, is kurallarni tayarlaw ha`mde olardan paydalaniw, qizlarg`a bolsa jewge bolatug`in miwelerdi terip keliw, kiyim tayarlaw, uy umislarin orinlawg`a uyretiler edi, ha`mme balalar ulkenlerdi hurmet qiliw ruwhinda ta`rbiyalanar edi. A`yyemgi ja`miyet tuzimi rawajlaniwinin` son`g`i da`wirinde qa`bile basliqlari, aksaqallar ha`qimiyati kusheyip, ta`rbiya o`zgerip, bazi balalar miyras ha`m urp-a`detlerdi basqariw isleri menen baylanisli ayriqsha waziypalardi orinlawga tayarlay basladi. Kul iyelewshilik ja`miyette ta`rbiya ja`miyettin` waziypasi bolip kalaberdi ha`m ma`mleket ta`repinen bag`darlannip turildi. Bunda arnawli mektepler ashilip, bul jerde balalarg`a oqiw, jaziw, matematika ha`m diniy miyraslardin` tiykarlari uyretilgen. Mirzalar mekteplerinde bolsa sawat ha`m esapqa, ma`mleketti basqariwg`a, kullardi baqlaw menen baylanisli bolg`an islerge uyretildi. Kul iyelewshilerdin` balalari a`skeriy sport oyinlarina uyretiler, aqliy ha`m estetikaliq ta`rbiyag`a ulken itibar berilip, olarg`a pa`n ha`m san`atti uyretip, olardan sheber ha`m erkli ha`kim ha`m sarakardalar tayarlap, fizikaliq miynetke jek ko`riw sezimin sin`dirgen edi. Feodalizm da`wirinde bolsa ja`miyet dvoryanlar ha`m ruhaniylerge, kambag`allarg`a ajralip, ja`miyettin` ayriqsha qatlamlarina xizmet etiwshi oqiw-ta`rbiya mekemeleri ja`nede rawajlandi. Rossiyada ha`m ayriqsha qatlam balalari ushin mo`lsherlengen ayriqsha oqiw orinlari sho`lkemlestirildi. Burjuaziya miynetkeshler balalari ta`limnin` joqariraq basqishlarina ko`teriliwler jolinda talay tosiqlardi payda qilip, tek g`ana bay ata-analardin` balalari ushin kirip oqiw mumkin bolg`an mekteplerdin` bir qansha tiplerin jaratdi. Kambag`allardin` balalari ushin mo`lsherlengen xaliq mektepleri ta`lim mazmuni sheklengen edi, olarg`a mashinalar menen ta`miyinlengen islep shig`ariw sharayatinda islew ushin za`rur bolg`an bilimler minimumi berilgen. Ekspluatatsiya qiliniwshi jan`a klass-proletariat payda bolip, o`z huqiqlari, o`z balalarinin` ta`lim aliw huqiqi ushin gureskenligin ta`rbiya tarawindag`i barliq karama-karsiliqlardi ja`nede keskinlestirdi. 1917 jildag`a Oktyabr` revolyutsiyasi jan`a ja`miyetlik formatsiyani- sotsialistlik ja`miyetti payda qildi. Bul da`wirde islep shig`ariw ha`m islep shig`ariw katnaslarinin` rawajlaniwindag`i jan`a o`zgeshelik islewshilerdin` jan`a tipine talapti keltirip shig`ardi. Olardi tayarlaw ushin ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` basqa sistemasi, ta`rbiyanin` jan`a mazmuni ha`m metodlarin islep shig`ariw talap qilindi. Ja`miyettin` barliq ag`zalarina uliwma, son` bolsa ka`siplik yaki arnawla mag`liwmat aliw ushin imkaniyatti ta`miyinleytug`in xaliq bilimlendiriy sistemasi payda bolip basladi. Jas a`wladti ta`rbiyalaw talabi pedagogikani keltirip shig`ardi. Pedagogikanin` arnawla pa`n sipatinda ajralip shig`iwi balalardi ta`rbiyalaw tarawinda toplang`an ta`jiriybeni qabil etiw, odan belgili nizamliliqlardi keltirip shig`ariw, en` jaqsi sho`lkemlestiriwshilik formalarin tabiw, sonday aq jas a`wladti ta`rbiyalaw juzesinen qag`iyda ha`m qollanmalar jaratiw za`rurligi payda boldi. Ta`rbiya ta`jiriybelerin uliwmalastiriw ha`tteki a`yyemgi ja`miyette ha`m juz bergen, usi paytda da`stlep urp-a`detler menen baylanisli belgili minez-quliq formalari, ulkenler menen kishkeneler ortasindag`i o`z-ara qatnaslar rawajlana baslag`an edi. Pedagogika ilimiy pa`n sipatinda kul iyelewshilik ja`miyetinde qa`liplese basladi. Ta`rbiya tarawinda toplang`an ta`jiriybeni uliwmalastiriwdi sa`wlelendiriwshi bul bilim ha`m ko`nlikpeler nelerden ibarat boliwi kerek edi, Ta`rbiyashi insan shaxsin qa`liplestiriw, oni o`mirge tayarlaw tarawindag`i isinde qanday jol tutiyi lazim edi, Jas a`wladqa bir maqsetti ko`zleb ta`rbiyaliq ta`sir ko`rsetiw ushin qanday mekemeler kerek – degen sorawlarga pedagogika pa`ni juwap beriwi lazim edi. Teoriyaliq pedagogika pikir derekleri filosofiya iliminen qidiriw kerek. Filosofiya a`yyemgi zamannan beri o`mirdi qabil etiw, insannin` jasawdan maqseti, onin` ja`miyettegi roli ha`m orni haqqindag`i sorawlarg`a juwap izlewshi pa`n sipatinda belgili edi. Kul iyelewshilik da`wirinde Sokrat, Ploton, Aristotel`, Demokrit filosofiyaliq sistemalardi jaratdi, olardin` sistemalarinda ta`rbiyag`a za`rur orin ajratilg`an, oni qa`liplestiriw haqqinda mira`a`tler alg`a surilgen edi. Pedagogikaliq pikir tariyxina ulli chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy, frantsuz ag`artiwshisi Jan-Jak-Russo, shveytsariyaliq pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi ha`m basqalar o`z ulesin qosqan. Rossiyanin` alding`i danishpanlari pedagogika teoriyasin rawajlandiriwg`a belgili ta`sir ko`rsetti. V.G.Belinskiy, A.I,Gertsen, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlar xaliq ag`artiwshiliq islerin o`zgertiwge qaratilg`an proektlerin alg`a surdi. Miynetkeshlerdin` balalarina ta`lim aliwda ten` huqiqlar beriwlerin talap qildi. Olardin` ideyalarin a`meldarlar qolap quwatlamadi ha`m bul mira`tlar a`melge aspay qaldi, biraq bul aldin`g`i pikirlerdi a`melge asiriw waziypalari ja`miyetti o`zgertiriw ushin gures za`rurligi menen baylanisa baslandi. Ataqli rus xirurgi ha`m ja`miyet arbabi N.I.Pirogov rus mektebi ha`m pedagogikani rawajlandiriw ushin ko`p isler qildi. Ol ta`rbiyag`a uliwma jantasiwda tupkilikli o`zgerisler qirgiziwdi jaqladi, bala shaxsina hurmet penen qarawdi usinis qildi. Pedagogikaliq pikirdi rawajlandiriwda ulli rus pedagogi K.D.Ushinskiy ulken rol` oynadi. Onin` teoriyaliq qaraslari G`Insan ta`rbiya predmeti sipatindaG` degen shig`armasinda bayan qilip berilgen. Bul qaraslar pedagog jaratqan bir qatar oqiw kitaplarinda metodikaoiq ta`repten sa`wlelengen. Bular arasinda G`Ana tiliG`, G`Balalar dun`yasiG` kitaplari ha`mmege jaqsi belgili bolip, balalardin` bir neshe a`wladi usi kitaplardan ta`lim alg`an. Ulli pedagog balalarda watansuwiwshilik, ana tilge muhabbat sezimlerin ta`rbiyalawg`a, a`dep-ikramliq paziyletlerin qa`liplestiriwge, miynetke hurmet ruhinda ta`rbiyalawg`a za`rur a`hmiyet berdi. Ol G`ermek pedagogikaG`sina qarsi shiqti ha`m oqiwdi ko`p kush-jiger ha`m ulken erk talap qilatug`in miynet dep esapladi. Sonday aq ol didaktika sistemasin islep shiqti, sabaq tuzilisin uyrendi. Ta`lim beriwdin` bir qatar metodikaliq usillari ha`m qag`iydalarin alg`a surdi, sonin` menen birge oqiwg`a uyretiwdin` awazli analitik-sintetik metodin islep shiqti. Ol baslawish ta`lim mazmuni ha`m metodikasin qa`liplestiriw ha`mde oqitiwshi kadrlar tayarlaw ushin ko`p isledi. Ataqli rus jaziwshisi L.N.Tolstoy pedagogik-teoriya ha`mde a`meliy ta`lim-ta`rbiya beriw, oni sho`lkemlestiriw ma`seleleri menen ko`p shug`illandi. Ol diyxanlardin` balalari ushin mektepler ashti. G`Jan`a a`lippeG` ha`m G`arifmetikaG` sabaqlarin jazdi. Jaziwshi balalardin` do`retiwshilik qa`biletlerin rawajlandiriwga, olar shaxsin hurmet qiliwg`a shaqirdi. XX a`sir a`weli ko`pshilik xaliqti sawatli qiliw ha`m jan`alanip atirg`an zamannin` muna`sib perzentlerin ta`rbiyalaw ma`selelerin kun ta`rtibine qoydi. Rossiyada jasawshi onlagan milletlerdin` o`mirinde ha`m ulken o`zgerisler juz bere basladi. Solardan, Turkistanda qisqa muddetli o`zbek ag`artiwshilarinin` butin bir a`wladi jetisip shiqti. Iskerligi o`tken a`sirdin` son`g`i jillarinda baslanip, 20 jillarg`a kelib bul a`wlad halqimizdin` uliwma ag`artiwshilig`inda emes, ja`miyetlik-siyasiy ta`rbiyasinda ha`m, ruwhiy jetilisiwinde ha`m ulli xizmet ko`rsetti. Mahmudxwja Behbudiy, Ishoqhon Ibrat, Siddiqiy-Ajziy, Sidrasul Aziziy, Muhammadsharif Swfizoda, Abdulqodir Shakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Munavvarqori Abdurashidov, Hamza Hakimzoda Nieziy siyaqli. Olar ta`repinen ko`p sabaqliq ha`m dasturler islep shig`ildi. Mahmudxwja Behbudiy mektepler ushin juda ko`p sabaqliq ha`m kollanbalar G`Qisqasha uliwma geografiyaG`, G`islamnin` qisqasha tariyxiG`, G`Amalieti islomG`, G`Rossiyanin` qisqashi geografiyasiG`, G`Kitobatul aftolG` jaratdi. Sol da`wirde jan`a mektepler ushin duzilgen a`lippeler ishinde Saidrasul Aziziy ta`repinen tuzilgen G`Ustozi avvalG` sabaqlig`i birinshi orinda turadi. Sabaqliqta sabaq o`tiw metodikasi, a`lippeni uyreniw ha`m ha`riplerdi uyreniwge say temalar jazilg`an. Abdulla Avloniy mektep isin jaqsilawda ulken pidayiliq ko`rsetti. Onin` G`Birinshi mug`allimG`, G`Ekinshi mug`allimG`, G`Mektep geografiyasiG` G`esap ma`seleleriG`, G`Turkiy guliston exud axloqG` siyaqli shig`armalari basilip shiqti. Ta`lim-ta`rbiya islerinde halqimizdin` en` aldin`g`i, o`mirde o`zin aqlag`in ideyalari bala ta`rbiyasinda, insandi kamal taptiriwda ken` qollaw teoriyaliq ha`m a`meliy ta`repten jan`asha a`hmiyet iye. 2. Pedagogika o`z rawajlaniw protsessinde o`tmishteni barliq aldin`g`i pedagogikaliq ideyalardi sin`dirip aldi, watan ha`m shet el pedagogikasi ta`jiriybesindegi ha`mme jan`a ta`replerden paydalandi. Pedagogika- insang`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriw nizimliliqlari, ha`r bir shaxsti ha`mme jas basqishlarinda rawajlandiriw nizamliliqlari haqqindag`i pa`n. Sonday qilip, pedagogika tek g`ana jas a`wladti ta`rbiyalaw nizamliliqlarin uyrenip qalmay, sonin` menen birge ja`miyet ag`zalarin ta`rbiyalaw nizamliliqlarin ha`m uyrenedi. Pedagogika insandi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw haqqindag`i pa`n. Pedagogika ta`rbiya tarawinda ja`miyet talabin a`melge asiradi. Pedagogika ta`rbiya ha`m ta`limdi sho`lkemlestiriw formalari, metod, kural, mazmuni, oqitiwshi-ta`rbiyashinin` shaxsina qoyilatug`in talap, sonday-aq ta`lim-ta`rbiya mekemeleri sistemasin islep shig`iwda ja`miyettin` insan shaxsina qoyatug`in talabin, ha`r qiyli jas basqishlarda shaxstin` rawajlaniw nizamliliqlarin esapqa aladi. Ol aldin`g`i pedagogikaliq ta`jiriybeni uyrenip, insanlardi ta`rbiyalaw boyinsha jaqsi nitiyje beretug`in ilimiy tiykarlang`an usinislardi islep shig`ip, a`meliyatqa engizedi. Sonin` menen birge ja`ma`a`tte unamli katnaslardi ta`rbiyalawg`a, insanlarg`a basshiliq qiliwda, olardi jaqsiraq tusinip aliwg`a, olar menen birge islew usillarin qa`liplestiriwge ja`rdem beredi. Sonday qilip, pedagogika pa`ni ha`r ta`repleme rawajlang`an barkamal insandi ta`rbiyalaw teoriyasin islep shig`ip qalmay, oni a`melge asiriw jollari ha`m islep shig`iladi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi bolsa tuwilg`aninan jeti jasqa shekemgi balalarg`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriw nizamliliqlarin uyrenedi ha`m baqsha sharayatinda ta`lim-ta`rbiya isin sho`lkemlestiriwdin` mazmuni, metodi ha`m formalarin islep shig`adi. Ol mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalar mekemeleri, shan`araq ha`m mektep isindegi izchillikti ta`miyinleydi ha`mde balalardi mektep ta`limine tayarlaydi. Bala o`mirindegi bo`beklik jas en` za`rur da`wir bolip, usi da`wirde balanin` fizikaliq, a`dep-ikramliq, aqliy, miynet, estetikaliq rawajlaniwg`a tiykar salinadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi bo`beklik jas ha`m mektepke shekemgi jastag`i balalardin` o`zine say o`zgesheliklerin itibarg`a alg`an halda uliwma pedagogika printsiplerine tiykarlanip is ko`redi. Bul pedagogika o`zinin` insangershiligi, balanin` kush ha`m imkaniyatlarina, onin` ha`r ta`repleme rawajlaniwina, keleshegi parlaq boliwi menen ajralip turadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi mektepke shekemgshi ta`rbiya jasindag`i balalardin` jas ha`m o`zine say o`zgesheliklerin itibarg`a alg`an halda olardin` ha`r ta`repleme rawajlaniwin ta`miyinlewge qaratilg`an shart-sharayatlardi islep shig`adi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi pedagogika pa`ninin` uliwma sistemasinda onin` ajralmas bo`limi bolip qa`liplesti. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasinin` teoriyasi ha`m a`meliyati mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalarg`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriwdin` maqseti, balanin` jas imkaniyatlari ha`m oni erte jastan baslap ta`rbiyalawdin` roli, mektepke shekemgi ta`rbiyani o`mir menen baylanisli alip bariwdin` za`rurligi, bala shaxsinin` qa`liplesiwinde ja`miyetlik ortaliqtin` sheshiwshi a`hmiyetine tiykarlanadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ja`miyetimizde balani ta`rbiyalaw nizamliliqlari haqqindag`i pa`n bolip, erte jasli ha`m baqsha jasindag`i balalardin` fizikaliq, aqliy ta`rbiyasi ha`m olarg`a ta`lim beriw ma`selelerin islep shig`adi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ja`miyetlik ta`rbiya ta`jiriybesin teren`irek uyrenedi. Bul bolsa mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri islerin ha`r waqitta qa`liplestirip bariwg`a ja`rdem beredi. Pedagogika pa`ni ta`rbiyani pedagogikaliq qubilis sipatinda uyrenedi ha`m bir qatar tusiniklerdi o`z ishine aladi. Pedagogikada ta`rbiya, ta`lim, mag`liwmat tiykarg`i tusinikler esaplanadi. Ta`rbiya pedagogikaliq qubilis bolip, jas a`wladqa ilimiy bilimler sistemasi, uqipliliq ha`m ko`nlikpelerdi arnawla metod ha`m kurallar arqali rejeli turde sin`dirip bariw ha`m bunin` na`tiyjesinde ha`r ta`repleme qa`liplesken insandi ta`rbiyalaw maqset qilip qoyadi. Mag`liwmat- tiykarg`i pedagogikaliq tusinik bolip, ol ja`miyetlik o`mir waqiyalarin ob`ektiv sa`wlelendiredi. Bul protsess insan ta`repinen ta`biyat, ja`miyet ha`m insan oylawi haqqindag`i uliwmalastirilg`an ja`miyetlik za`rur bilim, uqipliliq, ko`nlikpeler sistemasinin` iyelep aliniwi na`tiyjesi. Mag`liwmat insandi biliwge bolg`an talabin ta`miyinlep, ondag`i qa`biletlerdi belgili da`rejede ko`teredi ha`m a`meliy iskerlikke tayarlaydi. Maa`liwmat ta`limnin` na`tiyjesi bolip, ol insan ta`repinen bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerdi o`z betinshe iyelew, o`z bilim da`rejesin qa`liplestiriw. Ta`lim- ja`miyetlik za`rur bilimler, belgili ko`nlikpe ha`m uqipliliqlardi oqiwshilarg`a sin`diriw, olardin` sanasina ha`m minez -qulqina ta`sir etiw, dun`ya qarasin ha`m biliw iskerligin rawajlandiriw. Ol insandi miynetke, o`mirge tayarlawdin` tiykarg`i kurali esaplanadi. Ta`lim beriw protsessinde ta`rbiya ha`m mag`liwmattin` maqseti a`melge asiriladi. Ta`lim eki ta`repleme protsess-oqitiw ha`m oqiwdi o`z ishine aladi. Oqitiw - pedagogikaliq iskerlik bolip, ol bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerdi balalarga sin`diriw, olardin` biliw ha`m a`meliy xizmetine basshiliq qiliw. Bala shaxsti rawajlandiriw shaxsti insaniyat ta`repinen toplang`an ha`mme bayliqlarin ha`zirgi zamandag`i pa`n-texnika rawajlaniwi ha`m ma`deniyat da`rejesinde iyelep aliwi, ha`r ta`repleme rawajlang`an barkamal shaxstitin` insaniy sipatlarin ta`rbiyalawdi na`zerde tutadi. Ta`rbiya pedagogtin` iskerligi protsessinde ha`m balalardin` bir-birlerine ta`sir etiwlerinde a`melge asadi. Ja`miyette ha`r bir insan o`zinin` erkin rawajlaniwi ushin ha`mme imkaniyatlardan paydalanip o`z-o`zin rawajlandirip bariwi za`rur. O`z-o`zin ta`rbiyalaw- bul shaxmtin` o`zin, shaxs sipatlarin qa`liplestiriw, zaman talabina juwap beretug`in da`rejege sanali turde umtiliw. O`z-o`zin ta`rbiyalaw jaqsi ta`rbiya na`tiyjesinde juzege kelib, shaxstin` o`z-o`zin kamalga jetkiziwge alip keledi. Pedagogikada G`duzetiwG` degen tusinik ha`m bar. Bul bazi bir unamsiz sipatlardan azat boliw. Ol a`dette o`z-o`zin ta`rbiyalaw protsessine kiredi. Qayta ta`rbiyalaw-insandag`i unamsiz sipatlardi joq etip, ta`rbiya na`tiyjesinde unamli sipatlardi qa`liplestiriw. 3. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ken` ilimiy sistemanin` bir bo`limi sipatinda ja`miyet ha`m insandi uyreniwshi pa`nler menen baylanisli. Pedagogika ja`miyetlik kublis sipatinda ta`rbiyani uyrener eken, filosofiya menen baylanisli, sebebi filosofiya ta`rbiyanin` maqset ha`m waziypalarin uyreniw metodologiyasin belgileydi. Ja`miyet haqqindag`i materialistlik filosofiya ta`rbiya ma`selesine ilimiy tiykarlang`an halda jantasiw imkanniyatin beredi. Tariyxiy materializm pedagogikaga ta`rbiyanin` klassliq negizin aship beriw, onin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi ja`miyetlik kublis ekenligi, ja`miyet turmisinda ha`m insanshaxsinin` rawajlaniwinda ta`rbiyanin` rolin bahalawg`a ja`rdem beredi. Didaktikaliq ma`selelerdi islep shig`iwda pedagogika biliw teoriyasina suyenedi, a`dep-ikramliq teoriya ma`selelerin uyreniwde pedagogika etikanin` a`dep-ikram haqqindag`i ta`liymatina, estetik ta`rbiya maqsetin, jollarin, metodlarin belgilewde etika pa`ninen tiykarlanadi. Etika a`dep-ikramdi teoriyaliq ta`repten tiykarlap, jas a`wladti, onin` a`dep-ikramliq ta`rbiyasi problemalarin, insan shaxsinin` qa`liplesiwinde a`dep-ikramliq ideyalar rolin tusiniwdi teren`lestiredi. Estetika insannin` waqiyag`a, san`atqa estetikaliq katnaslari rawajlaniwinin` uliwma nizimliliqlarin uyrenedi,estetik ta`rbiyanin` ilimiy tiykari bolip xizmet qiladi. Pedagogika basqa pa`nlerden biologiya, psixologiya, jas psixologiyasi menen ha`r qiyli katnaslar ornatadi. Pedagogika insandi biologiyaliq evolyutsiya predmeti sipatinda uyreniwshi fiziologiya menen tig`iz baylanisli. Fiziologiya pedagogikanin` ta`biiy-ilimiy bazasi bolip, ol birinshi na`wbette insan joqari nerv iskerliginin` rawajlaniwi, nerv sistemasinin` tipologiyaliq o`zgeshelikleri, sezgi organlari, tayansh ha`reket apparati, jurek-tamir ha`m dem aliw sistemalari, ishkisekretsiya bezleri h.t.b. rawajlaniwi haqqinda mag`liwmatlarg`a tayanadi. Pedagogika usi mag`liwmatlar negizinde ta`lim-ta`rbiya protsessinin` na`tiyjeliligin asiriw ma`selelerin jetiskenlik penen sheshe aladi, psixikaliq waqiyalar ha`m protsesslerdin` ayirim nizamliliqlarin teren`irek uyreniw imkaniyatina iye boladi. Ha`zirgi zaman fiziologiyasi en` za`rur pedagogikaliq problemmalardi duris sheshiwde balanin` rawajlaniwina, onin` qa`biletlerinin` qa`liplesiwine ortaliq, na`sillik ha`m ta`rbiyanin` ta`siri ha`m usi siyaqlilardi belgilewde pedagogikaga ja`rdem beredi. Osip baratirg`an organizm duzilisinin` ha`m ha`reket qiliw nizamliliqlarinin` tiykarg`i printsiplerin aship beriwshi jas fiziologiya ta`lim ha`m ta`rbiya beriw ma`selelerin islep shig`iw ushin ayniqsa ulken a`hmiyetke iye. Bul o`zgesheliklerdi bilmey turip, ta`rbiyalaniwshilardin` jasina say ta`rbiya kurallarin ha`m metodlarin, ol yamasa bul shinig`iwlardi yamasi ta`rbiyaliq ta`dbirlerdi o`tkiziwdin` sho`lkemlestiriwshilik formalarin duris belgilep bolmaydi. Fiziologiyanin` joqari nerv iskerligi, nerv sistemasinin` tipologik o`zgeshelikleri haqqindag`i juwmaqlarg`a pedagogikaga oqiw-ta`rbiya protsessi metodikasin islep shig`iwda, balalar iskerligi ushin jaqsirak shart-sharayat jaratiwg`a ja`rdem beredi. Uliwma psixologiyani insannin` rawajlaniwi, ta`rbiyalaniwi ha`m do`gerek-a`tirap penen o`z-ara qatnaslari protsessinde qa`liplesetug`in sezimlerdi uyrenedi. Ol pedagogikani o`sip baratirg`an insan shazsin turli sezim ha`m o`zgeshelikleri qa`liplesiwinin` ishki protsessleri qanday keshiwi sha`rt-sharayatlari ha`m mexanizmlerin uyreniw menen kurallantiradi. Pedagogika olardan paydalanip, ta`rbiyanin` mazmuni ha`m metodlarin islep shig`adi. Jas psixologiya pedagogikaga turli jastag`i balalardin` biliw imkaniyatlari,ol yamasa bul ta`rbiyaliq ta`sirdi olar qanday qabil qiliwin aiqlawda ja`rdem beredi. Pedagogika fizikaliq rawajlaniw ma`selesin, bala organizminin` is qa`biletlerin asiriw, onin` iskerligin normallastiriw ma`selelerin uyreniwde uliwma ha`m sotsial gigiena, miynet gigienasi, mektep gigienasi, pediatriya ha`m basqa pa`nlerdin` erisken jetiskenlikleri juwmaqlarinan paydalanadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi uliwma pedagogika menen ha`m baylanisli, sebebi uliwma pedagogika ta`rbiyanin` uliwma nizamliliqlari, ja`miyette jas a`wladti ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw ha`mde ta`limnin` negizi ha`m nizamliliqlarin uyrenetug`in pa`n. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ayirim jeke metodika (ana tili, ta`biyattaniw metodikasi, fizikaliq ta`rbiya metodikasi, suwretlew metodikasi h t.b.) pa`nleri menen ha`m baylanisli, sebebi ta`rbiyanin` tiykarg`i maqset ha`m waziypalari balalarg`a ta`lim beriw protsessinde a`melge asiriladi. Sonday qilip, basqa pa`nlerdin` juwmaqlari pedagogikaliq teoriya ha`m usinislardi islep shig`iw ushin za`rur. 4. Ilimiy izertlew isi ta`lim-ta`rbiya isinin` na`tiyjeligin asiriw menen baylanisli ha`lda juzege kelgen waziypalardi, haliq bilimlendiriwinin` ha`mme buwinlarindag`i oqiw-ta`rbiya islerin keleshekte ja`nede jaqsilaw jollarin tabiw ushin a`melge asiriladi. Ilimiy izertlew jumislarinda alimlar, pedagogika ha`m psixologiya pa`ninin` wa`killeri, mektep oqitiwshilari, balalar baqshalarinin` ta`rbiyashilari ha`m sonday aq ta`rbiya beriwdin` a`meliyati menen baylanisli bolg`an insanlar qatnasadi. Pedagogikaliq waqiyalardi nizamliliqlarin aship beriw ha`r qiyli jollar menen a`melge a`melge asiriliwi mumkin. Izertlewdin` empirik da`rejesinde ha`r qiyli faktik materiallar jiynaladi, olar toliq jazip bariladi, waqiyalar ortasindag`i toliq ob`ektiv baylanislar aniqlanadi, izertlenip atrig`an waqiya ha`r ta`repleme uyreniledi. Ilimiy izertlew isinin` empirik da`rejede alip bariliwi toliq ma`nistegi ilimiy izleniw bolip, ol pedagogikanin` tiykarg`i mazmunin sho`lkemlestiredi. Izertlewdin` teoriyaliq da`rejesi uyrenilip atrig`an waqiyanin` negizin aniqlawda bag`darlang`an arnawli sistemalastiriw ha`m analizlew usili. Pedagogika ilimiy izleniwdin` teoriyaliq da`rejesine ko`terilgende ta`rbiya, ta`lim ha`m bilimlendiriwdin` printsipial jan`a ma`selelerin sheshiw imkaniyatina iye boladi. Ilimiy izertlewdin` ha`r bir da`rejesi o`zine muwapiq keletug`in metod, kural, sharayatlardi talap etedi. Ha`r qanday da`rejedegi izertlewdi qollawda oni duris planlastira aliw ha`m sho`lkemlestirip biliw za`rur orin iyeleydi. Pedagogikaliq izertlew bir qansha basqishlardan sho`lkemlestiriledi. I basqish. Izertlenetug`in ma`seleni, ondan kutken maqsetti aniqlap aliw ha`m usi tiykarda ma`selenin` tariyxi ha`m teoriyasin uyreniw. Pedagogikaliq ta`jiriybeni uyreniw arqali gipoteza - ilimiy gipoteza duziledi ha`m izertlewdin` waziypasi belgilenip alinadi. Gipoteza - bul ilimiy boljah yuolip, ha`r bir basqishta istin` ilimiy izleniwge bag`darlanganlig`in aniqlawg`a ja`rdem beredi. Ol ilimiy izleniw protsessinde ha`m odan kutilgen juwmaqlardi aldindan ko`re biliw. ilimIy izleniwden aling`an na`tiyjeler ko`zlengen maqsetlerge, juwmaqlarg`a sa`ykesligi ilimiy da`rejenin` jaqsilig`idan derek beredi. II basqish. Ilimiy Metod- ta`rtipke keltirilgen iskerlikke, maqsetke erisiw usili. Ilimiy izertlew metodin ta`lim metodinan parq qila biliw kerek. Ilimiy izertlew jumisin alip bariwda qollanilatug`in, pedagogika pa`ninin` rawajlaniwin ta`miyinleytug`in ilimiy izertlew metodlarina to`mendegiler kiredi. Ha`r qandaa` pedagogikaliq problemani izertlew a`debiyatlardi uyreniwden baslanadi. A`debiyatlardi uyreniwde uliwma ilimiy metodlardan – bibliografiya duziw, annotatsiya, referat jaziw, konspekt aliw, tsitata ha`m senelerdi jazip aliw usillarinan paydalaniladi. A`debiyatlardan paydalaniw isinin` maqsetine baylanisli bazi bir kitaplar diqqat penen uyreniledi, bazila oqip shig`iladi, ushinshileri qarap shig`iladi. Pedagogikaniqn` juda` ko`p problemalarin sheshiwde oqiw-ta`rbiyaliq protsess uyreniledi, teoriyaliq ta`repten analizlenedi ha`m islep atirg`an isshilerdin` unamli pikirleri qaytadan islep shig`iladi, yag`niy alding`i ta`jiriybeler uliwmalastiriladi ha`m tarqatiladi. Bunin` ushin to`mendegi metodlardan paydalaniladi, baqlaw, gurrin`lesiw, anketa joli menen soraw, mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i ballardin` islerin, pedagogikaliq xujjetlerin uyreniw h.t.b. Baqlaw metodi - belgili bir pedagogikaliq kubilisti bir maqsetti ko`zlep barliq waqit uyreniw, ta`lim-ta`rbiya protsessinin` turli sharayatlarda onin` rawajlaniwi ha`m o`zgerisin baqlap bariw. Baqlawdan ko`zlengen maqset faktlerdi toplaw, onin` za`rur ta`replerin ajratip bariw. Izertlewshi baqlawg`a aldandan puxta tayarlaniwi, baqlawdan ko`zde tutilg`an maqsetti aniqlaw, baqlaw jobasin duzip shig`iw, na`tiyjelerdi jazip bariw ha`m rasmiylestiriw kurallarin (protokol, kundelik jazip `ariw, suwretke aliw h.t.b.) oylap qoyiw kerek. Gurrin`lesiw metodi. Gurrin`lesiw aniqlaniwi kerek bolg`an ma`selelerdi aydinlastirip aliw maqsetinde,aldinnan duzilgen joba boyinsha o`tkiziledi. Gurin` jeke ta`rtipte ha`mde ja`ma`a`t formasinda boliwi mumkin. Gurrin`lesiw balalar turmisinin` ol yamasa bul waqiyalar haqqindag`i qizig`iwshiliqlarin, pikirlerin ha`m dodalawlarin aniqlap aliwg`a ja`rdem beredi. Gurrin`lesiw balalar menen ha`m, ulken jastag`i insanlar menen ha`m o`tkiziledi. Gurin`lesiwden metod sipatinda paydalaniwda onin` maqset ha`m jobasin aniq belgilep aliw kerek. Gurrin`lesiwdin` bariwi toliq jazip alinadi. Bunin` ushin gurrin` izertlenip atrig`an insang`a bildirmey, magnit lentasina jazip aliniwi lazim. Anketa joli menen soraw metodinin` basqa metodlardan abzallig`i sonda, qisqa waqit ishinde anketa arqali ko`p insanlarg`a sorawlar berip, olardan jazba juwaplar aliwi mumkin. Aling`an juwaplar keyin islep shig`iladi ha`m analizlenedi. Hujjetler ha`m balalar islerin uyreniw metodi. Pedagogikaliq hujjetlerdi uyreniy arqali izertlewshi uyrenilip atirg`an ob`ekt haqqindag`i ha`r qiyli mag`liwmatlardi bilip aladi. Bug`an mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri basliqlari, ta`rbiyashilarinin` jobalari ha`m esa`atlari, balalar baqshasi ta`rbiyalaniwshilardin` suwretleri, ilay ha`m plastalinnen jasalg`an zatlar ha`m usi siyaqlilar kiredi. Ma`selen, balalardin` ansha aldin sizgan suwretlerin qarap shig`iw, analizlew, balalarg`a berilgen tapsirmalardin` qay da`rejede bekkemlesip barg`anin, olarda suwretlew iskerligi qanday rawajlanip barg`anlig`in aniqlawg`a ha`mde olar menen alip barilatug`in keyingi islerdi belgilewge ja`rdem beredi. Ma`seleni teren`irek uyreniw ushin pedagogikaliq eksperimentten paydalaniladi. Pedagogikaliq eksperiment - ta`lim protsessine jan`a na`tiyjeli pedagogikaliq jan`aliq kirgiziw. Bul eksperimentti o`tkiziwdeoqiw protsessin buzbaw kerek. Kirgizilgen jan`aliq oqiw ta`rbiya isn jaqsilawg`a ja`rdem berse, ol unamli jan`aliq boladi. Bazi bir ta`jiriybelerdi o`tkiziw ushin arnawli shart-sharayatlar jaratiladi, arnawli xana ajratiladi, bazi birde arnawli apparat qollaniladi, bir-eki balani ayriqsha ajratip alinadi, bul laboratoriya eksperiment esaplanadi. Ta`jiriybeni uyreniw ha`m uliwmalastiriw metodi. Pedagogkaliq ta`jiriybe tusinigi ko`p ta`repleme. Pedagogikaliq ta`jiriybenin` ken` ma`nisi ta`lim ta`rbiya a`meliyati, yag`nia` mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde alip barilatug`in ta`lim-ta`rbiya isleri qay da`rejede a`melge asirilip atirganin uyreniw. Pedagogikanin` ko`pshilik problemalarin sheshiw ushin real payda bolg`an ta`lim-ta`rbiya protsessin uyreniw, a`meliy isshilerdin` do`retiwshilik qa`biletlerin teoriyaliq tiykarda qabil etiw ha`m qayta islep shig`iw, yag`niy alding`i ta`jiriybeni uliwmalastiriw ha`m jayiw ulken a`hmiyetke iye. Aling`an faktik materiallar na`tiyjelerin sxema, diagramma, grafikada sa`wlelendiriwshi matematikaliq metod ha`m qollaniladi. Pedagogikaliq izertlewler alip bariwdin` tiykarg`i metodlarin biliw do`retiwshilik penen isleytug`in ha`r bir ta`rbiyashig`a oni qiziqtiriwshi tarawda g`a`rezsiz ilimiy izleniw alip bariwda, basqalardin` ta`jiriybesin uyreniw ha`m bahalawda ja`rdem beredi. Tayanish tusinikler pedagogika, ta`rbiya, rawajlaniw, mag`liwmat, oqitiw, o`z-o`zin ta`rbiyalaw, metod. Sorawlar. 1. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ne haqqindag`i pa`n. 2. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi qaysi pa`nler menen baylanisli. 3. Pedagogikanin` tikarg`i qanday tusinikleri bar. 4. Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari qanday.
1. U`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.U`zbekiston 2003 y. 2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik u`z kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qat`iy irodamizga bog`lik. 1-2 jild .T. U`zbekiston 2004. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005. 4. Karimov I.A. U`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bwlmaydi. T,U`zbekiston 2005. 5. Karimov I.A. U`zbekiston demokratik taraqqietning yangi bosqichida T.U`zbekiston 2005. 6. G`Ta`lim tu`g`risidagiG` Qonun. T.- 1997.
7. G`Kadrlar tayyorlash milliy dasturi G` T.- 1997. 8.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998. 9. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993. 10. U`quvchi ma`naviyatini shakllantirish T. 1999. 11. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|