Tema: Shaxstıń sezim-erklilik tárepı. Jobası
Shaxstıń qáliplesiwine tásir etiwshi faktorlar
Download 124.66 Kb. Pdf ko'rish
|
13-temaShaxstıń sezim-erklilik tárepı.
|
2. Shaxstıń qáliplesiwine tásir etiwshi faktorlar. Shaxstıń qáliplesiwinde
násil (biologiyalıq) sociallıq ortalıq hám maqsetke muwapıq ámelge asırılatu ǵın tálim – tárbiya jáne de óziniń erkin iskerliginde eń áhmiyetli sanaladı. Shaxs qaysı jámiyette jasamasın ol sol jámiyet nızamlarına, qa ǵıydalarına tiykarlanıp qáliplesedi. Adam átiraptı obektiv barlıqtı kóbirek bilgen sayın onıń sanası ósedi, pikirlew sheńberi keńeyedi, jańa másele hám kónlikpelerdi iyeleydi, jańa qızı ǵıw hám zárúrlikler payda boladı. Balanıń ata – anası, jaqın tuwısqanları, násilden- násilge ótetu ǵın biologiyalıq ózgeshelik hám uqsaslıqlar da bar, bular násildiń tásiri. Psixologiyada shaxs qáliplesiwine tiyisli bir qatar teoriyalar bar bolıp, olar adamdı úyreniwde hár qıylı bir – birine qarama – qarsı pikirler menen mashqalanı túsindiriwge háreket etedi. Olardan biogenetikalıq teoriya haqqında toqtap ótetu ǵın bolsaq, bul teoriya wákilleri F.Myuller hám E.Gekkel tárepinen XX ásir baslarında biogenetikalıq nızam islep shı ǵılǵan. Biogenetikalıq nızamda «Ontogenez filogenezdi tákirarlaydı» dep kórsetiledi. Olardıń uqtırıwınsha hár bir organizm óziniń embrional rawajlanıwında ózinen aldıń ǵı barlıq basqıshlardı tákirarlaydı, ya ǵnıy individual organizm óziniń máyekleniwi dawamında kletka jaǵdayınan quramalı ja ǵdayǵa jetekshi basınan keshiretuǵın bir qatar formalardı usı organizmniń áwladları basınan ótken júdá kóp formalardıń qısqa, ıqsham tákirarlanıwı dep biledi. Avstriyalı psixolog K.Byuller balanıń ádeplilik jaqtan ósiwin násil menen baylanıstıradı. Biogenetikalıq konsepciyanıń basqa bir túri nemec alımı E.Krechmer tárepinen islep shı ǵılǵan teoriya. Bul adamnıń dene dúzilisine tiykarlanǵan teoriya. Shaxs tipologiyasın biologiyalıq faktorlardı kirgizip, adamnıń fizikalıq tipi menen ósiwdiń ózgesheligi ortasında baylanıs bar dep biledi. E.Krechmer adamlardı eki tipke bólip cikloid hám shizoid tipine ajıratadı. Olardıń boljawı boyınsha shaxstıń rawajlanıwın dáwirler menen baylanıstırıp túsindiriwge háreket etedi. Óspirimlerde cikloid ózgeshelikleri (joqarı qoz ǵalıw, jawızlıq agressiv tábiyatlı). Erte jaslıqta shizoid ózgeshelikleri boladı dep uqtıradı. Biogenetik teoriyanıń wákilleri Amerikalı psixolog A.Gezzel hám S.Xoll rawajlanıwdıń biologiyalıq modeline shamalap is kóriledi. Bul processte teńsalmaqlıq integraciya hám jańalanıw ciklları óz – ara orın almasıp turadı degen juwmaqqa keledi. Biogenetikalıq teoriya shaxsınıń rawajlanıwın biologiyalıq kózqarastan shaxstıń barlıq is-háreketleri sanasız biologiyalıq beyimlilik yamasa instinkt penen seksual jınısıy beyimlikke baylanıslı dep túsindiredi. Bul teoriyanıń tiykarshısı Avstraliyalı vrach hám psixolog Zigmund Freyd bolıp onıń táliymatına qaray shaxstıń psixologiyalıq tiykarın jınısıy lázzet alıw ǵa qaratılǵan tuwma, sanasız beyimlikten turadı dep bildiredi. Biogenetikalıq teoriya qarama – qarsı kórinisti sociogenetikalıq teoriya wákilleri shaxsta júz beretu ǵın ózgerisler jámiyetlik dúzilisi jámiyetlesiw usılları, átirapta ǵı adamlar óz – ara qarım – qatnas qurallarına baylanıslı dep biledi. Jámiyetlesiw teoriyası insan biologiyalıq túr sıpatında tuwılıp, ómirde sociallıq sharayatlardıń tásiri astında shaxsqa aylanadı. Batıs mámleketleriniń eń áhmiyetli teoriyalarınan biri roller teoriyası. Bul teoriya jámiyet óziniń hár bir a ǵzasına huqıq degen is – hárekettiń turaqlı usılların jaratadı. Sol sociallıq ortalıqta orınlawı shárt bol ǵan arnawlı roller onıń minez-qulqın da basqalar menen múnasibette belgili iz qaldıradı dep túsindiredi. Sociogenetikalıq teoriyalardan biri AQSh ta individual tájiriybe hám shaxstıń sociallasıwında bilimlerdi ózlestiriw teoriyası keń tarqal ǵan. Bul teoriya shaxstıń ómiri hám dógerek átirapta ǵı waqıya hádiyselerge bolǵan múnásibeti, kónlikpelerdi iyelewge hám bilimlerdi ózlestiriwine baylanıslı dep biledi. K.Levinniń teoriyası «Keńislik zárúrlik maydanı» dep atalıp bul teoriya ǵa muwapıq shaxstıń minez – qulqı psixologiyalıq kúsh wazıypasın atqarıwshı umtılıw, maqset penen basqarıladı, bul kúsh keńislik zárúrliginiń maydanınıń kóleminde tayanısh (noqatına) ba ǵdarlanǵan boladı. Psixologiyada shaxstıń qáliplesiwine tiykarlan ǵan teoriyalardan biri – bul psixogenetikalıq teoriya bolıp, ol biogenetikalıq hám sociogenetikalıq teoriya wákilleriniń táliymatın biykarlamastan shaxstıń psixikalıq processleriniń rawajlanıwın birinshi dárejeli áhmiyetke iye ekenligin uqtıradı. Bul teoriya wákilleriniń pikirinshe sociallıq múnásibetlerge kirisiwshi hám sociallıq rawajlanıwda aktiv qatnasıwshı adamdı shaxs dep aytıwımız múmkin. A.S. Vigockiydiń pikiri boyınsha joqarı funkciyalar ǵa qaraǵanda elementar funkciyalar kóbirek násilge baylanıslı boladı dep keltiredi. Joqarı funkciyalar ǵa erkli este saqlaw, logikalıq oylaw, sóylew kirse, elementar funkciyalar ǵa seziw, emociya kiredi. Biz bilemiz seziw hám emociya adamda tábiyiy yaki tuwma boladı. Demek, shaxs psixikasınıń qáliplesiwinde biologiyalıq hám sociallıq faktorlardıń tásirin inabatqa alıw áhmiyetli sanaladı. |
