Tema: Shaxstıń sezim-erklilik tárepı. Jobası

Sezim hám emociya haqqında túsinik.
Adam dógerek átirapta
ǵı nárse hádiyselerdi qabıl eter eken hesh waqıtta bul
nárselerge biypárwa emes, usı qabıl etken nársege belgili dárejede óz pikirleri
menen qatnasta boladı.
Sezim dógerek átirapqa, turmısqa, adamlar arasında
ǵı qatnasqa onıń ushın
qádirli, áhmiyetli bol
ǵan múnásibetleriniń sáwleleniwine aytıladı. Adamnıń
átirapta
ǵı zatlarǵa hám qubılıslarǵa bolǵan tikkeley qatnasın sezimler hám
emociyalarsız kóz aldımız
ǵa keltire almaymız. Bizlerdiń hár bir zatqa bildirilgen
qatnasımız insanlardıń unamlı yamasa unamsız tásirleriniń nátiyjesinde payda
boladı. Shaxs tiri jan bolıwı menen birge jámiyet a
ǵzası bolıp ta tabıladı. Sonıń
ushın ol individual insan sıpatında qorsha
ǵan ortalıqtaǵı qubılıs hám hádiyselerge
qatnasın obektiv sáwlelendiredi. Subektivlik qatnasıqlardıń insan miyinde
sezimler, emociyalıq ja
ǵdaylar, joqarı ishki keshirmeler túrinde sáwleleniwi sezim
hám emociyalardı payda etedi.
Solay etip, «sezim» shaxslardıń zárúrliklerin qanaatlandırıwshı hám o
ǵan
tiyisli obektlerge qarım – qatnasların sáwlelendiriwshi mánisinde qollanıladı.
Dúnya psixologiyasında «sezim» menen «emociya» terminleri tiykarınan,
birdey mánide qollanıladı, biraq olardı bir dep túsiniw durıs emes
1
. Ádette, sırtqı
tásirlerde dárhal kórinetu
ǵın sezimlerdiń ishki keshirmelerimizde payda bolıwınan
ibarat psixikalıq processtiń júzege keliwiniń anıq formasın emociya dep ataymız.
Mısalı: júzimizdegi reńlerdiń ózgeriwi, júzimizdegi kúlki, kózlermizdiń jarqırawı,
jılaw, qapalanıw hám t.b. bolıwı múmkin. Al, watan súyiwshilik, juwapkershilik,
hújdan, mehir – muhabbat sıyaqlı joqarı sezimlerdi emociya qatarına kirgiziw
onsha durısqa kelmeydi.
Sebebi sezimler óziniń áhmiyeti, kúsh – quwatı,
dawamlılı
ǵı, tásirsheńligi, baǵdarlanǵanlıǵı menen emociyadan parıq etip turadı.
Bulardıń parqı sonda, biri sociallıq, ekinshisi individual, jeke áhmiyetke iye bolıp
esaplanadı. Emociya menen sezimdi bir – birinen sheklep qoyıw
ǵa bolmaydı.
Adamnıń individual ómiri hám xızmetine baylanıslı faktorlar, túrtkilerdi keltirip
shı
ǵarıwshı instinktler, shárciz refleksler, genlik belgiler menen baylanıslı ápiwayı
1. Ǵoziev E. Umumiy psixologiya. – T.: « O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati». 2010.

---

tuy
ǵılarǵa «emociya»
2
delinedi. Emociyalar tek insanlar
ǵa emes, al basqa
rawajlan
ǵan tiri janlarǵa da tiyisli bolǵan ruwxıy processler bolıp esaplanadı.
Sezimler emociyalarday tuwma emes, al ol ómir dawamında qáliplesip hám
rawajlanıp baradı. Sonıń menen birge ayırım adamlarda toplan
ǵan ómir tájiriybesi
hám adamnıń sol obektke qatnasınan kelip shı
ǵıp, waqıt ótiwi menen ózgeriwi
múmkin.
Adam menen haywan emociyaları ózleriniń áhmiyeti, dúzilisi, tásirsheńligi,
aktivligi, sıpatı, formaları menen keskin túrde ayırılıp turadı. Emociyalar adamnıń
bet álpetinde, sırtqı kóriniske baylanıslı qásiyetke iye ekenligi menen sezimnen
parıqlanadı. Sonı aytıp ótiw orınlı, sezim haywanat álemine tán qubılıs emes, ol
aqıl-parasatı subekt sanalatu
ǵın insanǵa tán bolıp empatiya (tilekleslik) sezimleri
shaxstıń joqarı basqıshqa kóteriliwine kepillik negizi bola aladı. Sezim menen
emociya insan shaxsınıń social turmısında júzege kelgen, adamnıń social – tariyxıy
rawajlanıwında payda bolıp, jámiyette jasawshı insanlar tárepinen ózlestirilgen
ideyalar, nızamlar, qa
ǵıydalar, qádiriyatlardı sáwlelendiriwshi sanalı sezimler,
ishki keshirmelerdi payda etiwshi process esaplanadı.
Sezim hám emociyalıq ja
ǵdaylardıń túrli formaları, kórinisleri tek signal
xızmetin atqarıp qoymastan, olar shaxstıń xızmetinde, minez-qulqınıń ústinen
basqarıwshılıq iskerliginde ámelge asırıladı. Bunda joqarı sezimler hújdan,
watansúyiwshilik, juwapkershilik, empatikalıq hám t.b. tiykar
ǵı roldi atqaradı.
Hátteki, emocional ja
ǵdaylar, háreketler shaxstıń dene aǵzalarında ózgeriwinde óz
kórinisin tabadı hám ishki keshirmelerdiń sırtqı kórinisin sáwlelendiriwshi
áhmiyetli kórsetkish bolıp esaplanadı. Mısalı, dawıs sesi, mimika, ım,
pantomimika, júzimizdiń qızarıwı, a
ǵarıwı hám t.b. emociyanıń ekspressivlik
tárepin kórsetedi. Sonday-aq, sezimler shaxstan ajıral
ǵan halda payda bolmaydı,
sonıń ushın olar sezim subekti menen birge húkim súredi. Sezimler tek insan
ǵa tán
boladı. Insanda emocional tásir qaldır
ǵan, júzindegi kúlki yamasa qayǵı payda
etetu
ǵın qubılıs hám hádiyseler sezimniń obekti bolıp esaplanadı. Sezim
subektivlik ishki keshirmelerde payda bolsa da, onı anıqlaw múmkin, sebebi qay
ǵı,
2. Bul da sonda – 226 - b.

---

ókiniw, ashınıw, quwanıw, ózinen nalıwların adamnıń bet – álpetinen biliwge
boladı. Sezim hám emociyanıń ózgesheligin anıqlawda onıń fiziologiyalıq
tiykarların biliw arqalı mazmunlı túsinikke iye bolamız.