Tema: Tabu hám Evfemizm sózler

II.Tiykarģi bólim
2.1. Tabu sózlerdiń mazmunı boyınsha túrleri hám izertleniwi izertleniwi
Tabu sózler tıykarınan úsh toparǵa bólinedi:
1.Haywan tabusı.
Haywan tabusı Totemizmnıń tıykarı esaplanǵan bazı haywanlardı(qasqır,ayıw,burgit,jılan,sıyır h.b.) óltiriw,jew hám atın ataw qadaǵan etilgen.Haywanlar muqaddes totem sıpatında ilahiylastırılǵan.
Qasqır menen baylanıslı bolǵan tabular túrkiy xalıqlar arasında keń tarqalǵan.XX ásir baslarında Qazaqstanda izertlew jumısların alıp barǵan Rehord Karutz:”Qazaq balalarına qasqırdıń atın tilge alıw qadaǵan etilgen.Sebebi,tabu buzılsa,basqa haywanlarǵa zıyan keliwi múmkin,degen maǵlıwmatlar bar”,-dep jazadı.
Jılan terini jańalaw qásiyetine iye bolǵanlıǵı sebepli ólmewdiń belgisi esaplanǵan.Jılan menen baylanıslı tabu bar.Úyge kirgen jılandı óltirmesten sút yaki qımız tógip dalaǵa shıǵarıw kibi.Bul tárizde insanlar jılandı óltirmey basqalardıń jamanlıqlarınan qorǵanǵan.Qazaqlar jılan óltiriwden júdá qorqadı.Sonıń ushın onıń alııwdanda qashadı.
Ispanıyada jılan mánisine tuwrı keliwshi “culetra” sózi aytılmaydı.Bul sóz tabu esaplanadı.
Qubla-batıs Amerikada bir adamdı jılan shaqsa, “jılan shaqtı” delinbeydi.Onıń ornına “ayaǵına tiken battı” dep aytıladı.
2.Insan tabusı.
Jańa tuwılǵan bala,keseller,óliler hámmesi tabu esaplanadı.Túrk tilinde insan tabusı dushpan tabusıı,óltirilgen dushpan menen jaqınlasıw,urıs juwmaǵı menen baylanıslı.1887-jılda Kambodja qıralı mashınadan túsip talıp qalǵan waqtında qorqqanınan hám húrmet júzesinen qıralǵa heshkim járdem etpegenligi hám 1800-jılda Koreya qıralınıń terisindegi kesellik sebep heshkimnıń oǵan jaqınlaspaǵan hám sol kesellikten onıń ólgenligin mısal sıpatında keltiriw múmkin.
3.Nárse (kiyim,qural)terek,ósimlik,úy hám bazı jerler menen baylanıslı tabular.
Shaxslardıń individual nárse buyımlardı qáwip-qáter hám urılardan qorǵalıwı kerek bolǵan tabular esaplanadı.Bir insannıń kúndelikli qollanatuǵın buyımları,kiyimleri,ásbapları,quralları hám basqa insanlar ushın tabu belgilerine iye boladı.Avstraliyada ul balanıń óspirimlik dáwirge ótiw márseiminde alǵan jańa atı onıń ózine tiyisli múlki esaplanadı.Sol sebepten bul at sır tutılıwı kerek.
Tabu menen baylanıslı maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp tabulardı tómendegishe bóliwimiz múmkin.Tilden tısqarı ámeller nátiyjesonde payda bolǵan tabu hám lingvistikalıq tabu.
1.Tilden tısqarı ámeller nátiyjesinde payda bolǵan tabu.Insanlar tárepinen isleniwi qadaǵan etilgen is-háreketlerge,belgili shaxslarǵa(qudaylar,sıyqırshı,qıral,hámiledar háyeller)qollanılıwı múmkin bolmaǵan nárse buyımlar menen baylamıslı sheklewler.
2.Lingvistik tabular.Til quralları arqalı payda bolǵan lingvistik tabu tek túsinik hám mánini sheklewshi shegara emes,bálki sol túsiniktiń tildegi atalıwına,yaǵnıy sózge qoyılǵan sheklew.
Yaponlar insan tıǵız bolǵan shárayatta “kiru” (kesiw) degen sózdi ashıqtan-ashıq qollanbaydı.Eger aytsa:”Insan urıs shıǵarıp pıshaq qollaydı” degen túsinik bolǵan.Jáne toyda “kaeru”(qaytıw,ayrılıw) degen sózlerdi heshkim qollanbaydı.Bul sózler jas shańaraqtıń ayrılıwına sebep bolıwı múmkin.Yaponlar hám koreyslar “tórt” sózin yaponsha “shi”, koreyssha “sa” sózin aytıwdan qashadı.Sebebi bul sózlerdıń omonimi “ólim” mánisin bildirgeni ushın,bul sóz aytılǵanda ólim yaki apat shaqırılıwı múmkin dep esaplanǵan.
Olar tabudı psixologik belgilerine qaray úsh toparǵa ajıratadı:
1.Qorqınısh penen baylanıslı tabular.Quday,payǵambar,shayan,jin... hám basqa diniy temalar menen birge basqa diniy kóz-qaraslardan kelip shıqqan qorqıw bul topar ishind orın iyeleydi.
Quday sózi ornına Injilde “ pater “,Musevilarda “master”,inglizlerde “lord”,francuzlarda “seigneur” sózleri qollanılǵan.
Ilmiy jazıwlarda inglizler “Allah,Quday” sózlerine mániles “God” sózi ornına “George”,”Lord” evfemizmları qollanlǵan.
2.Jaǵımsız waqıyalar menen baylanıslı tabular.Bular tıykarınan kesellik atları hám ólim menen baylanıslı ebfemizmlar.
3.Ayıp esaplanǵan bazı túsinikler menen baylanıslı tabular.Ádep-ikramlılıq normaları etikalıq qaǵıydalar sebepli payda bolǵan,insan organaları,jınıs hám basqa terminlerdi kópshiliktiń aldında aytıw bir qansha sheklew hám tabu,evfemizmlardı keltirip shıǵarıwı múmkin.
Evfemizmlar tómendegi til birlikler menen bildiriledi:
1.Belgilewshi sózler;
2.Jeterlishe ulıwma mánige iye bolǵan atlıqlar;
3.Anıq emes yaki siltew almasıqları;
4.Basqa tilge tiyisli sóz hám atamalar;
5.Mámleket sırların jasırıwǵa baylanıslı qısqarǵan sózler.
6.Bazı is-hárekettıń tolıqemesligi yaki belgisi kúshsiz dárejede bolǵan,olar ózleriniń ádettegi mánilerine kelmey,jimsatıwshı evfemizm bolıp qollanıladı:Gereń adam haqqında-“ol esitpeydi”, sholaq haqqında-“ol sál aqsaqlaw” sózleri qollanıladı.
Ózbek tilinde-“xizmetleri eseine haqlı ráwishte dem alıw” sóz birikpesi menen “ketiw” sózleri “napaqaǵa shıǵıw” sózine qaraǵanda bir qansha mulayımlıraq esitiledi.Sebebi gáp ketip baratırǵan adam bolsa, onıń aldında “pensiya” sózin qollansa,ol adam ushın bir qansha naqolaylıqlar tuwdıradı.”Bul lipas jasınıńızdı úlken kórsetip atır”usı jaǵdayda sóylewshi “qartayǵan” sózin qollanbawı esaplanadı.
“Iltimas,otırıp turıń”.Bul onshelli múlayim bolmaǵan “otırıń” sózinıń jumsartırılǵan forması.
Berilip atırǵan maǵlıwmatlardı jasırıw jáne bir túrdegi daǵazaǵa erkek hám de háyeldiń múnasebetine de baylanıslı.”Jas hayal bay erkekke xizmet kórsetedi”;”Sulıw háyel shaxsiy járdemshi izlemekte” .Bul ajıratıp kórsetilgen sózler evfemizm esaplanad.Yaǵnıy bul evfemizmler “sırlı” mánide oqılǵanda,jeterlishe túsiniw qıyın.
Evfemizmlardıń payda bolıw tıykarında tómendegiler jatadı:
1.Tereń arxaik “sheklew” tili-evfemizmları tómendegishe óli ornına “ceset” yaki “rahmetli” evfemizmi qollanıladı.
2.Sheva menen baylanıslı ámeller.
Lingvist N.Ismatullayev kandidatlıq dissertaciyasında evfemizmlardıń altı túrli funkciyada qollanılıwın kórsetip ótedi:
1.Qorqıtatuǵın obyektlerdiń atı ornıa;
2.Jaǵımsız sózler ornına;
3.Ádepsiz sanalatuǵın sózlerdıń ornına;
4.Qopal sózńerdıń ornıa;
5.Bildirilip atırǵan túsiniktiń nıqlaw ornına;
6.Shólkemlerdi bildiriwshi itibarǵa alınbaytuǵın sózler ornına.
Evfemizmlardıń tema toparlarǵa bóliniwi