Tema: Tábiy birikpeler ximiyası pániniń maqseti hám wazıypaları Joba: Kirisiw Tiykarģi bólim

II-Bap. Birikpelerdiń túrleri hám olardiń klasslaniwi.
2.1. Geterohalqali birikpeler
Geterotsiklli birikpeler dep sonday birikpelerge aytıladıki, olardıń halqaları quramına uglerod hám vodoroddan balak bir yamasa bir neshe basqa elementler atomlari kiredi. Házirgi waqıtta malum bolǵan geterotsiklli birikpeler quramında udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı derlik hámme elementler dús keliwi múmkinligi anıqlanǵan. Qoproq ushraytuǵın elementler bul kislorod, azot, altıngugurt bolıp tabıladı. Geteros sazı grekshe bolib basqa degen manoni beredi, yaǵniy geterotsiklli birikpeler quramında uglerod hám vodorod atomlaridan tısqarı basqa elementler atomlari bar ekenliginen bildirgi beredi.
Geterotsiklli birikpeler biologiya, meditsina, awıl hojaligi hám basqa tarawlarda úlken áhmiyetke iye. Kopchilik zárúrli tábiy birikpeler quramında geterotsiklik birikpeler ushraydı : qan hám osimliklarning boyovchi elementları (germin hám xlorofill), nuklein kislotaları, kopchilik vitaminlar, antibiotiklar, alkaloidlar. Farmatsevtik preparatlarning derlik kopchiligini geterotsiklik birikpelerdi quraydı. Kopchilik tábiy hám suniy boyoqlar quramında da geterotsiklik halqalar (indigo, indatren hám t.b. ) bar. Awıl xojalıǵi ónimleri zúráátliligin asırıwda da geterotsiklik birikpelerden ibarat astıratuǵın elementlar, insektitsidlar qollanıladı. Kopchilik ximiya sanaatda kárxanalarında geterotsiklik birikpeler alınıp atır. Geterohalqalar quramında ushraytuǵın atomlar sanına qaray úsh, tart, bes, altı azoli hám t.b.geterotsiklik birikpeler ushraydı. Olardıń halqalarında bir, eki, ush hám odan kop basqa geteroatomlar dús keliwi, bul atomlar bir hár túrlı yamasa atomlar bolıwı múmkin.
Azotli birikpelerdiń dúzilisi, tiykarǵı belgileri piridin hám pirroldi úyrenıwde qaraladı:
Oqiwshilarģa bul struktura formulalarında aromatik dúzılısdı túsintiriw oqitiwshi aldındaǵı tiykarǵı wazıypa bolıp tabıladı.
Piridinniń dúzilisin hám ózgesheliklerin kóbirek benzolģa salıstırıw kerek. Onıń molekulasında da benzoldikindey altı elektronlı pútin גּ -bult boladı, altınshı elektron bult payda boliwinda azot atomi qosılǵan. Aromatiklik dúzilisi onıń ximiyalıq ózgeshelikleriniń tiykarı bolıp tabıladı. Azottiń úsh elektronları bolsa erkin halda qaladı, bunday tártipdegi dúzılısdı isenimlerde hám ammiak mısallarında kórgenbiz, usınıń sebebinen ol tiykar ózgesheligine, yaǵniy proton biriktirip alıw ózgesheligine iye boladı, piridinniń dúzilisin tómendegishe sızıp kórsetiwimiz múmkin:
Aromatiklik hám tiykarlıq ózgesheliklerin tiykarınan nitrolash, úsh molekula vodorodtı biriktiriw, lakmus reńin ozgartirish hám de kislotalar menen birigiw reaksiyaları arqalı túsindiriw múmkin.
Pirrol da aromatik ózgesheliklerine iye, lekin piridinga salıstırǵanda kúshsiz bolıp tabıladı. Altı elektronlı p-bult ol jaǵdayda tartta uglerod atomlari elektronları hám azotning eki elektronı esabında ónim baladı. Azot atomi yaǵniy ush p-bog payda etgeni sebepli, ol piridindan ayrıqsha erkin elektronlarǵa iye emes hám tómendegi dúzılıwǵa iye:
Erkin elektron jup azot atomida bolmaganligi sebepli pirrolda tıyanaqlı qásiyet yoqligini oquvchilarga túsindiriw kerek.
Piridin hám pirrolning dúzilisi hám ózgesheliklerin túsindiriw oquvchilarda úlken qızıǵıwshılıqǵa sebep baladı, sebebi olar azlarında bolǵan bilimler tiykarında hár túrlı pikirler júrgizediler, jańa bilimlerdi iyelewge, hádiyselerdi tushinib, ozlashtirishga ıntıladılar.
Geterotsiklik azot tutqan organ birikpelerin túsintirayotganda tiykarınan aromatik uglevodorodlar hám isenimlerdi organıwda alınǵan bilimlerge tiykarlansa jaqsı maqsetke eriwiladi.
Bes azoli geterotsiklik birikpeler arasında eń áhmiyetlileri kislorodlı (furan), altıngugurtli (tiofen), azotli (pirrol) birikpeler esaplanadı:
Fizikaliq hám ximiyalıq ózgeshelikleri boyinsha olar benzolģa uqsap elektrofil almasınıw reaksiyalarına kirisisedi, sebebi olar Xyukkel aromatiklik qaǵıydasına boysınadi, yaǵniy molekulası halqasımon bir tegislikte jaylasqan hám de quramında 4 p+2 danege teń pútin P-elektronlar bar:
Bes aģzali bir geteroatom tutqan aromatik birikpeler: pirrol, tiofen, furan,. Dúzilisi, aromatiklik qásiyetleri, ximiyalıq o'zgeshelikleri. Elektrofil almasınıw reaksiyaları.
Geterohalqali birikpeler dep, halqası uglerod hám getero atomdan shólkemlesken birikpelerge aytıladı.
Tábiyaatda ushraytuǵın birikpeler quramında tiykarınan geteroatom retinde kislorod, azot hám altınkukırt atomlari qatnasadı.
Geterohalqali birikpeler quramında atomlarning ulıwma sanı úsh, tart, bes, altı hám odan kop boshlishi múmkin. Lekin eń turaqlı geterohalqali birikpeler bes hám altı azoli bolib, bular tábiy birikpeler arasında keń tarqalǵan.
Geterohalqali birikpelerdi 1) atomlardiń ulıwma sanına; 2) geteroatomlar sanına; 3) halqalardıń sanına qaray kasslastiriladi.
Geterohalqali birikpelerdi atawda bolsa halqanı quraytuǵın molekula atomlarin nomerlew geteroatomdan baslanadı.
Bes aģzali geterohalqali birikpeler
Eń zárúrli bes aģzali geterohalqali birikpeler furan, tiofen hám pirrol bolib, bulardıń molekulası uyqas túrde halqada kislorod, altınkukırt hám azot atomina iye:


Bul birikpelerdi dúzilisi bir-birine jaqınlıǵın kórsetip turıptı. Haqıyqatlıqtan da Y. K., olardıń bir-birine aylanıwı múmkinligin kórsetken. Onıń ushın ol furan puwlarin vodorod sulfid yamasa ammiak penen qospasın Al2 O3 teń 400-450⁰S da ótkizib tiofen yamasa pirrol ónim bolıwın kórsetken: