Tema: Tábiyiy jaqtılıq d

Temanıń maqseti: Tábiyiy jaqtılıq derekleri haqqında maǵlıwmat toplaw hám olardı úyreniw.
Jumıstıń wazıypası: Bul kurs jumısın orınlawda tómendegilerdi óz aldımızǵa wazıypa etip aldıq
1) Jaqtılıq derekleri
2) Jaqtılıq nurınıń elektromagnit tábiyaatı
3) Tábiyiy jarıqlı dárekleri
4) Jaqtılıqtıń tábiyiy hám jasalma derekleri


I-bap. Jaqtılıq derekleri nurınıń elektromagnit tábiyaati
1. 1. Jaqtılıq derekleri
Karerlarda normal jumıs sharayatın jaratıwda tiykarǵı ilajlardan biri bul- turaqlı elektr jaqtılıq penen támiyinlew bolıp esaplanadi. Elektr jaqtılıq penen tuwrı támiyinlengen bolsa islep shiģariw kólemi jáne de asadı, islep shiģarilip atirģan ónimniń sapası jaqsılanadı, jumıstıń qawipsizligi asadı, tosınarlı hám avarenniy jaģdaylar azayadı hám jumısshılardıń talıģıwı peseyedi.
Karerlarda qollanilatuģin jaqtılıq deregi bir neshe talaplarǵa juwap beriwi kerek. Bular: hár qıylı hawa rayı sharayatında da islewi (jawında, qarda, rayonda, puwda) jaqtılıq úlkenrek maydanǵa túsiwi kerek tiykarlanıp portlatiw jumısları ámelge asırılǵanda portlatilģan maydan jaqtılıq deregi menen támiyinlengen bolishi kerek.
Kakerlarda keshki jumıs waqtında texnikalıq ekspluataciya etiw qaģiydalari qabıl qilinģan hám oǵan kóre tómendegi jaylar jaqtılıq penen támiyinlengen bolishi kerek, Bularǵa ekskavator ıslew ornı, trans-atvalniy sáykest, burģılaw stanokları, nasoslar, konveyerlar hám basqa mashina hám mexanizmler, podstansiyalar, temir jollar hám stansiyalar, avtomobil jollari, adamlar júriw jólekleri, atvallar hám jumıs alıp barilip atirģan maydanlar jaqtılıq deregi menen támiyinlengen boliwi kerek.
Karerdıń hawası shańlanıwı hám elektr úskeneler kapital remontlawına barǵanına ózara baylanis ámeldegi boladı. Ol shań ótkizbeytuģin elektr úskeneler konstruktsiyalarina jańa islew bergende paydalanıw zárúr.
Mexanik tásirlerdi (zarbalar, terbelis hám basqalar) elektr úskeneler sinaydi - jumıs processinde kópshilik mashinalardıń jayın ózgertiriwde (tazalaytuǵın hám qazıp baratuǵın kombaynlar, ekskavatorlar hám basqalar). Elektr tarmaģina jalǵanatuǵın noqatlar hám basqa elektr tarmaqlı úskenelerdi tayın bolmaģan trassa (joldan) ótkizgende sezilerli terbelis awirliģin (180 Gts terbelis chastotası 0,2-0,5 mm amplituda, 15 d tezleniw) terbelis awirliģi tez - tez tırewish hám ótkizip atirģan bólek ójirelerdiń jemiriliwin payda etedi, tartiwshı kúshin sindiradi hám kontakt rejimin (sistemasın natuwrı jolģa qoyiw, japsarlaytuǵın konstruktsiyalardıń qattı hám bekkemligin joģaltiw ásbapların aynıwı qorģawshi rele hám basqalar).
220 V kernewge jalǵanǵan lampalar 7 (15 Vt) - 19,5 lm/Vt (1500 Vt) jaqtılıq tarqatiw quwwati asadı 127 V kernewli lampalar bolsa 10 - 12 % joqari boladı. Nakalniy lampalardıń ortasha islew waqti 1000 saatǵa shekem boladı. Joqari kernewge móljellengen135 i 235 v lampalar islep shiģarilip atir, olardıń ortasha islew waqti 2500 saatǵa shekem bolib, jaqtılıq tarqatiwi 15 - 20 % azayǵan. Nakalniy lampalardan jaqtılıģı joqarı bolģan projektorlar ushın qollaniladi. Projektor lampalarınıń ortasha islew waqtı 400 saatǵa shekem bolıp, olardıń jaqtılıq tarqatiwi 17 lm/Vt boladı.
Nakalniy lampalardıń tarmaqtan keletuǵın kernewge seziwsheńligi júdá joqarı boladı. Lampalarda kernewdiń 1% ge ózgeriwi jaqtılıq tarqaliwin ±3,7 % ge, jaqtılıq jiberiwdi ±2,2 % ge hám ortasha islew waqtın ±14 % ge ózgertiredi. Nakalniy lampanıń abzallıǵı sonda qurilmanıń ápiwayılıǵı hám sxemanıń ápiwayılıǵında bolıp tabıladı.
Kvarslı galogenli lampalarda kvarslı trubkasi bolıp, lampanıń eki tárepi da sokol menen tawsıladı. Lampanıń ishi argon, ksenon sıyaqlı gazlar menen toldirilģan bolıp galogenlerde joqarı sapalı yad da qosilģan boladı.
Kóplegen kárxanalarda quwwati 1 den 20 kvt ge shekem, kernewi 220-240 V jaqtılıq tarqatiwi 22 lm/Vt hám ortasha islew múddeti 2500-3000 saatǵa shekem boladı. Kvarslı galogenli lampalar tiykarlanıp ashıq kán jumıslarında karerlarda, úlken islep shiģariw maydanlarında shiraq hám projektorlar retinde qollaniladi.
Kvarslı galogenli lampalardıń Nakalniy lampalarǵa qaraģanda jaqtılandırıwı júdá joqarı bolıp, onıń kemshiligi joqarı elektr energiya sarpında bolıp tabıladı. Bul lampalar tiykarlanıp emlewxanalardıń arnawlı bólimlerinde hám karerlarda kútá úlken aymaqtı jaqtılandırıw maqsetinde qollaniladi.
Gaz razryadlı lampalar tiykarlanıp radiaktiv nurlar tarqatiw esabina isleydi. Bunday lampalarǵa lyumitsentti lampalar, dugavoy rtutti, ksenoviy hám natrili lampalar kiredi.
Lyuminasent lampaları trubka tárizli bolıp, ishki bólegi lyuminaform menen kóplengen. Trubka aqırında volframli sabaq ámeldegi bolıp, eki qabatli sokol bólekke jalǵanǵan Trubkanıń ishki bólegi sınap hám inert gazı menen toldirilģan bolib olar tiykarlanıp shiraq janiwin jeńillestiredi hám ıssılıq ajırasıwın azaytadı. Házirgi kúnde lyumitsent lampaları ok, xalodna ok, ili kok, dnevnova, sveto diodlar menen jaqsılanǵan reńleri islep shiģarilmaqda. Lampalar (8, 15, 20, 30, 40, 65, 80 hám 150 Vt) formada, U-tárizli kórinisde (8 - 80 Vt), W-tárizli kórinisde (30 Vt) hám sheńber tárizli (20 - 40 Vt) qilip tayarlanip atir. Lyuminesent lampalardıń ortasha islew waqtı 10000 saatǵa shekem bolıp, jaqtılıq tarqatismwi 46 - 60 lm/Vt ge shekem boladı. Lyuminesent lampalarınıń ok reńlileri jáne de ekonomikalıq bolıp, olardıń ortasha islew waqtı 15000 saatǵa shekem bolıp, jaqtılıq tarqatiwi 75 lm/Vt ge shekem boladı.
Lyuminesent lampalarınıń abzallıǵı joqarı ekonomikalıq kórsetkishlerge iyeligi, lampalardıń hár reńdeligi, islew waqtınıń joqarıliģinan ibarat esaplanadi. Onıń kemshiligi bolsa jumısqa túsiwiniń asteligi 7-10 minutda normal jaǵdayǵa ótedi. Onıń taǵı bir kemshiliklerinen biri bul temperaturaǵa tásirliliginde bolıp tabıladı. Lyuminesent lampalarınıń normal islew temperaturası 18 - 25 °S.
Lyuminasent lampanıń jalǵanıw sxeması. 1, a súwretde kórsetilgen. Lyuminasent lampa (UBI) drossel jalǵanǵan bolıp, oǵan parallel tárzde starter SA jalǵanǵan, lampa janģanda avtomatikalıq tárzde elektrodlar qiziwdi baslaydı. V sxemada kondensator S₁ jiģilģan, qwwat koefitsientin asırıw ushın bolsa kondensator S₂ S₃ hám S₄ lar jalǵanǵan hám radio pamexni kemeytiw ushın. Drossel hám kondensator birgelikte PRA ni shólkemlestiredi.
Lampanı jaqqanda starter hám elektrodlar ortasinda razryad payda boladı, bimetalicheskiy elektrod qiziydi, qaysi starter menen jalǵanǵan basqa elektrod. Elektrodlardıń qiziwi nátiyjesinde trubkadaģi gazlerdıń ionlasıwı baslanadı. Tarmaqtaǵı kernew impulsinıń asıwı nátiyjesinde lampadaǵı drossel chulģamlari qiziydi.
Lyuminasent lampaları jaqtılandiriwda eki lampalı starter PRA sxeması boyinsha 2 UBK tiplisi ornatiladi (súwret. 1, b). Shinjirdaģi bir lampa drossel hám kondensator menen jiynalanadi, biri bolsa kernewdi fazadan aladı. PRA dıń quwwat koeffisienti 0,92 den tómen boladı.
Dugavoy rtutti lampalar joqarı basım menen jaqtılıq tarqatib DRL markasın usınıs etedi, kolba 1, ishki bóleginde ornatilģan kvars razryadlı trubka 2 rtut peri hám argon basımı (2-5)•105 Pa, tiykarǵı payan 3 elektrod 4 ti jaģadi (súwret. 2, a). Qiziytuģin elektrodlar joqarı qarshiliqqa iye rezistor menen jalǵanǵan. Lampanı jaqqanda tarmaqtaǵı ózgeriwsheń tok tiykarǵı hám qiziytuģin elektrodlar ortasinda dúmpish boladı. Lampanıń janıw protsessi lampa janģannan soń 7 - 10 min dan keyin normal jaģdayģa ótedi.
Házirgi kúnde DRL di elekrod poloslari tómendegishe qabıl qilinģan (súwret. 2, b). Katod effekti kernewdi un teńdeyge shekem peseytiredi hám razryad tiykarǵı hám járdemshi elektrodlar ortasinda boladı.

DRL lampaları quwwatı 80 nen 1000 Vt qa shekem islep shiǵarıladı hám jaqtılıq tarqatıwshılıǵı 40 - 60 lm/Vt hám ortasha islew múddeti 15000 saatǵa shekem boladı. Olar júdá isenimli hám 60°S temperaturada da isleydi. Olar tiykarlanıp kól jaqtılandıriw hám ishki jaqtılandıriwda qollanıladı. DRL lampaları bir lampalı induktiv PRA arqalı jiģiladi. Bul lampalardı qosıw sxeması 2-súwretde keltirilgen. Lampalar tarmaqqa 220 v kernewge jalǵanadı.

Metalgalogenli lampalar DRI (dugavoy rtutti hám iodli)-bul DRL lampalardıń joqarı dárejede jetilistiriwtirilgeni. DRI lampalar quwwatı 250-3500 Vt jaqtılıq tarqatıwı 90 lm/Vt hám ortasha islew múddeti 5000 saatǵa shekem. DRI lampalar PRA tarmaǵı arqalı qosıladı, quramı ballastli drossel hám yarım ótkizgishli qıziytuģin implusli qurılma (IZU) den dúziledi. (3- súwret).
IZU kombinatsiyalasqan impuls bolıp quramı kem quwwatlı úlken kernewli (4, 5-5, 5 kv) impulsdan, qollanılıwı elektrodlar ortasında duga shıǵarıwda xızmet etedi. DRI lampalar DRL lampalarǵa qaraǵanda tezirek janıw múmkinshiligine iye.

Dugavoy ksenli trubkasimon DKsT lampalar gaz razryadlı lampalar ishinde eń quwatı biyik bolıp, úlken ashıq maydanlardı hám karerlarni jaqtılandıriw ushın qollanıladı. Dugavoy ksenli trubkasimon DKsT lampalar quwatı 2 den 100 kvt ge shekem, jaqtılıq tarqatıwı 45 lm/vt ge shekem etip islep shiǵarıladı. Ksenli lampalar ishinde bir uzın trubka bolıp, ol kvarslı shıysheden tayarlanǵan hám ksen menen toldırılǵan (súwret. 4, a). Trubka oqirida radiaktiv toriy elementli volfram 2 elektrod jaylastırılǵan bolıp, elektr tarmaqtan lampanı qosıw ushın xızmet etedi.

Bul lampalardıń ortasha islew múddeti 1350 saat, eger kúshlani bir túrde jetkezip berilsa 3000 saatǵa shekem isleydi. Ksenli lampalar tap quyash nurı sıyaqlı jaqtılıq tarqatadı hám yorituvchanligi jaqsı. Bul lampalardıń ábzallıq tárepi sonda olar úlken ashıq maydanlardı karer hám otvallarni, qurılıs maydanlardı, temirjol stansiyaların yorita aladı. Onıń kemshiligi bolsa pusk apparatı quramalı hám ultra biynápshe gúli nurlarınıń tarqalıwında bolıp tabıladı.
Dugavoy ksenli trubkasimon DKsT lampalar arnawlı qosıw apparatı arqalı qosıladı, tiykarlanıp iskra shıǵaratuǵın generator principine tiykarlanıp isleydi (súwret. 4, b). Qurılma qosılǵanda tarmaq kernewi transformator Tv1 arqalı S1 kondensatorǵa jiberiledi. Kernew kondensatorǵa jetkende, kernew Fv razryadnikka, transformator birinshi chulgamini zaryadlaydı. Lampalar ortasında zaryadlar júzege keledi hám lampa janadı. Lampa janǵannan song iskrali generator óshadi, transformator Tv2 dıń ekinshi chulg'ami shuntlanadi. Kondensator S2, S3 tarmaqtı joqarı kernewden qorǵawlaydı.
Natrili lampalar tómen hám joqarı basımda, bir-birinen jaqtılıq uzatıw hám dúzilisinde parq etip islep shiǵarıladı. Natrili lampalar tómen basımlisi (0, 5-1, 2 Pa) hám jaqtılıq uzatıwı 150 lm/vt boladı. Natrili lampalar joqarı basımlisi (27 kPa) hám altın reń-ok jaqtılıq tarqatadı. Kóp mámleketlerde natrili lampalar DNaT quwatı 250-1000 vt, jaqtılıq tarqatıwı 90 -120 lm/vt hám ortasha islew múddeti 15000 saatǵa shekem boladı. Dugali natrili lampa DNaT-400 (súwret. 5) razryadlı lampa 1, ishki bólegine jaylastırılǵan joqarı sapalı shıysheden tayarlanǵan kolba 3 ten shólkemlesken. Razryadlı trubka jaqtılıq ótkeriwshi keramik materialdan yaǵniy yarım kristallı alyuminidan tayarlanadı. Trubka ishine natriy, sınap hám inersion gaz (argon yamasa kseneon) gazı menen tuldiriladi.
Bul biziń waqıt ishinde islep shıǵarıw jasalma jaqtılıq dárekleri joq, ekonomikanıń hesh kim filialı, joq. Birinshi islep shıǵarıw baslanǵan qashan jasalma islep shıǵarıw? Bul jol keyin basıp on toǵızınshı asirde edi, hám sanaattıń rawajlanıwı sebep yoyi lampalar hám oqkor oylap tabıw retinde xızmet etken.

Tábiyiy hám jasalma jaqtılıq dárekleri - nur payda etedi, hám taǵı ayriqsha, bir quwatqa iye bolǵan energiyaǵa iye.