Tema: Tábiyiy jaqtılıq d

2. 2. Jaqtılıqtıń tábiyiy hám jasalma derekleri
Ózlerinen jaqtılıq shıǵaratuǵın deneler jaqtılıq shıǵaratuǵın deneler yoruglik dárekleri dep ataladı. Mısalı, quyash, juldızlar, elector lampochkasi, janıp turǵan sham, gulham jalınsı.
Ay, aynalar ózinde túsken jaqtılıqnı qaytaradı.
Ayırım shıbın-shirkeyler, balıqlar da ózlerinen nur shıǵaradı. Jaqtılıq dárekleri shártli túrde eki túrge ajıratıw múmkin: tábiyiy hám jasalma derekler.
Quyash, juldızlar, shaqmaq, arqa jaqtısı, jıltır qo'ng'izlar, ayırım balıqlar jaqtılıqtıń tábiyiy dáreklerine kiredi.
JAQTILIQ DEREKLERI

Tábiiy jaqtılıq



Sajalma jaqtılıq
Jasalma jaqtılıq dárekleri Insan aralasıwı menen payda etinadigan jaqtılıq dáreklerine jasalma derekler dep ataladı. Olarǵa elektr lampochkasi, ot jalınsı, kerosin lampası, televizor ekranı, elektr hám gaz sabılǵan alma, lyuminessent lampalar, qızigan gazlar hám taǵı basqalar kiredi.
Jaqtılıq manblalaridan shıǵıs nur túrli ranga iye boladı. denelerdiń jaqtılıq shıǵarıwınıń tiykarǵı sebebi onıń, qızıǵıwshılıqı bolıp tabıladı.
Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın deneler jaqtılıqnı qabıllaǵıshlar dep ataladı. Insan kózi sol wazıypanı atqaradı. Fotoplyonkalar, fotosurat, videokamera, Quyash batareyelari, televizor hám magnitafonlarni basqarıwshı pultlar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Jaqtılıqnı túrli reńde bolıwı. Buǵan mısal jawınnan keyin oq jaydıń payda bolıwı, sabın pufagining nurni túrli ranga ajıratıp jiberiwi. Bul sıyaqlı hádiyselerdi túsindiriw ushın jaqtılıqnı tolqınlardan ibarat dep qarawǵa tuwrı keledi. Suw saqlaǵısh daǵı suwǵa toshchani taslasak, sheńberli tolqınlar payda boladı. sonday eken, jaqtılıq - keńislik úlken tezlik menen tarqalatuǵın tolqınnan ibarat eken.
Jaqtılıqtıń tezligi eń úlken tezlik esaplanadi. Onıń mánisi c=300000000m/s=3*10⁸m/s.
Elementlar sındırıw kórsetkishiniń jaqtılıq tolqın (chastotasına ) baylanıslılıǵı dispersiya dep ataladı.
Chastota artpaqtası menen elementtıń sındırıw kórsetkishi de ortsa, yaǵnıy, bul element daǵı jaqtılıqtıń dispersiyasi normal dispersiya dep ataladı. Eger chastota artpaqtası menen elementtıń sındırıw kórsetkishi kamaysa, (ol halda hám bunday dispersiya anomal dispersiya dep ataladı.
Jaqtılıqnı elektromagnit tolqın, element dúzilisin bolsa elektron teoriya tiykarında oyda sawlelendiriw etarli. Elektron teoriyaǵa tiykarlanıp dene elektronlar hám ionlardan shólkemlesken. Olar jaqtılıq tásirinde terbelmeli háreketke keledi.
Mısal ushın, bir elektromagnit tolqınlar kirip elektr. sun'iy jaqtılıq dáregi boyınsha orınlawshı turmısda júdá keń tarqalǵan bolıp, bir shıra,.
Biz emes, bálki Alla tárepinen jiberilgen buyrıqta biziń shólkemleri arqalı aqıl nur, ele jaqtılıq dáregi barlıq aldınǵı bólimde hám kózine kórinbes tolqınlar islep shıǵarıw ob'ekt sáwbetlesdi.
JASALMA JAQTILIQ DEREKLERI TÚRLERI
Ne ushın biz olarǵa kerek? Barlıq kúndelik shıra, keshe nur, hám soǵan uqsas qurılmalar turmısımızdı o' Pútkil ushın qanday oyda sawlelendiriw etiń. sun'iy jaqtılıq maqseti ne? qilib qoyıwdı hám párawanlıǵın sonday qolay átirap -ortalıq hám insan kórinisi ushın qolay, jaratılıwında, ko' charchoqni ońlaw.

Jasalma jaqtılıq dárekleri, eki, júdá keń, gruppaǵa shıǵıwı múmkin:
General.
Birlesken.
Mısal ushın, birinshi gruppa, birdey tárzde barlıq islep shıǵarıw uchastkaları mudamı bir-birinen birdey aralıqta hám sol shıra kúshi jolǵa qoyılǵan nurli yoritgichlar, bar. Biz halda sáwbet haqqında sóylew bolsa, ol bunday stol mashina retinde qanday jumıs sırtın aldınǵa shıǵadı, bir neshe armatura joqarıda qosıladı. Ushqo'shimcha resurslardan paydalanıw dep ataladı. Biz tek arqalı qamrovini jiberiw, eger bir ónim ózinde, onı qattı charchoq tásir etedi, lekin jumıs Kiritilgen, ılajı avarıyalar hám baxtsız nátiyjeni azayıwı, boladı.


JUWMAQ
Bul kurs jumısımdı teması Tábiyiy jaqtılıq dárekleri haqqında. Bul kurs jumısım arqalı o'zz bilimlerimdi jáne de bekkemladim. Kurs jumısımda Jaqtılıq dárekleri, Jaqtılıq nurınıń elektromagnit tábiyaatı haqqında kirisiw bóleginde maǵlıwmat berdim. Tiykarǵı bóleginde bolsa temanı kórsetip beriwge háreket etdim.
Quyash, juldızlar, shaqmaq, arqa jaqtısı, jıltır qo'ng'izlar, ayırım balıqlar, shirindiler jaqtılıqtıń tábiyiy dáreklerine kiredi.
Insan aralasıwı menen payda etinadigan jaqtılıq dáreklerine jasalma derekler dep ataladı.
Jaqtılıq dáreklerinen shıǵıs nur túrli rangga iye boladı. Denelerdiń jaqtılıq shıǵarıwınıń tiykarǵı sebebi onıń qızıwı bolıp tabıladı. Dene temperaturasınıń joqarı yamasa tómen bolıwına qaray, odan shıǵıp atırǵan nur reńi de ózgeredi. Mısalı, elektr lampochkasidan belgilengen tok topıra, ol qızarib janadı hám xananı jaqsı yoritmaydi
Jaqtılıq derekleri - kóriw sezimsi menen aqıl etiletuǵın elektromagnit tolqınlar (tolqın uzınlıǵı, shama menen, 400 den 750 mm ge shekem) dárekleri. Yamasa. m. issiklik, elektr yoyi, elektr ushqını hám gaz yoritqich dereklerge bólinedi. Joqarı trada qızdırılǵanda nurlanadigan mutlak kora deneler (jaqtılıq etaloni), qozlanba elektr lampalar, Quyash, juldızlar hám b. issiklik Yamasa. m. bolıp tabıladı. Suyıq yamasa, kóbinese, gazsimon janılg'i jalınsı issiklik Yamasa. m.ga jaqın. Infraqızıl Yamasa. m.payda etiw ushın jalın hám qozlanıw dáregi uyqaslastırıladı. Elektr yoyi hám elektr ushqınınan ibarat Yamasa. m. spektral emission analizida zárúrli. Geyde, inert gazlar (neon, geliy, argon) ortalıǵına jaylastırılǵan volfram sharikler yamasa volfram ótkeriwshiler arasında elektr yoyi payda etinadi. Bular yoritqich lampalar retinde isletiledi, olardıń sirt ayqınlıǵı júdá joqarı (1800—2000 stilb). Gaz yoritqich dereklerde elektr tokı gaz yamasa metall puwidan ótkende elektr energiyası jaqtılıq energiyasına aylanadı. Bunday Yamasa. m. hár túrlı basım astında gazlar (kóbinese, inert gazlar ) hám ayırım jaǵdaylarda az muǵdarda júdá elastik metall (sınap ) puwi menen toldırılǵan cilindr, sferik hám b. formalı shıyshe kolbadan ibarat boladı. Kolba ishindegi kepserlengen elektrodlar arasında elektr razryadı payda boladı. Gaz yoritqich lampalar uchga bólinedi: 1) tómen (0, 2 den bir neshe mm sım. úst.ge shekem) basımda gaz yamasa metall bug'i menen toldırılǵan gaz yoritqich lampalar, olarda tiykarǵı nurlanıw dáregi atomlar (molekulalar) yamasa rekombinatsiyalanuvchi ionlar ; 2) joqarı (10, 2 den 15 atm ge shekem) basımda gaz yamasa metall bug'i menen toldırılǵan lampalar — fotolyuminessensiya lampaları, olarda tiykarǵı nurlanıw dáregi gaz razryadı menen qızdırılǵan lyuminoforlar; 3) oǵada joqarı (20 dan 100 atm hám odan joqarı) basımda gaz hám metall puwi menen toldırılǵan lampalar — elektr yoritqich lampalar, olarda tiykarǵı nurlanıw dáregi gaz razryadı menen qızdırılatuǵın elektrodlar bolıp tabıladı.
Jaqtılıq insan bar ekenligin áhmiyetli shártlerinen biri esaplanadi. Ol insan organizmi xolatiga tásir etedi, tuwrı jolǵa quyilgan jaqtılıq joqarı nerv iskerligi processleriniń ámelge asıwın xoshametlantirib, iskerlikti asıradı. Jetkilikli bolmaǵan jaqtılıqta insan besamara ishlaydi, tez charchaydi, áqibeti zaqım aliwge xam jetip baratuǵın qáte, aljasıq háreketler qılıw extimoli artadı. Zaqım aliwlerdiń 5 procenti kásiplik kesellik - ishdagi uzaqtı kóre almaslik (bo'lizorukost) sebep boladı. Tolqın uzunligiga qaray, jaqtılıq kuzagatuvchi (órtrang-qızıl) yamasa tınıshlantıratuǵın (sarı-jasıl) tásir kórsetedi. Jaqtılıqtıń spektral quramı miynet natiyjeliligine tásir kórsetedi. Eger tábiyiy yoritilishda 100 protsentti qabıl etilse, qızıl hám shapaq rang yoritilishda ol 76 protsentti quraydı. Tolıq yamasa bólekan tábiyiy jaqtılıqtan maxrum etilgende-jaqtılıqtan Ashıqıw (ashlıq) múmkin.
Jumısshı binalardı jaqtılandıriw tómendegi shártlerge juwap berishi kerek:
1. Jumıs atqarılatuǵın ústlerdiń yoritilish dárejesi, sol jumıs túri ushın gigienik normalarına juwap berishi kerek.
2. Bınada jaqtılandırıwdıń teń ólshemliligi hám shártleriniń turaqlılıǵın, keskin qarama-qarsılıqtıń bolmawi kerek.
3. Kirisiw maydanında jaqtılıq derekleri tawlanıw payda etpesligi kerek.
4. Jasalma jaqtılıq spektral quramı boyınsha tábiyiy jaqtılıqqa jaqınlasıwı kerek.