Tema: Tildiń funkciyalari

1.2-§. Sóylew hám tildiń funkciyalari 
Sóylew-adamnıń tilden paydalanıwınıń sırtqı kórinısı. Sóylew arqalı adamnıń 
rawajlanıw dárejesi, sawatlıǵı, mádeniyatı kórinedi. Oqıwshılarda Jazıw, sóylew 
qábiletin rawajlandırıwda ana tiliniń áhmiyeti úlken.Bul tuwralı ullı rus pedagogi 
K.D.Ushınskiy: «Ana tili-pútkil aqıl-oydı rawajlandırıwdıń tiykarı hám barlıq 
bilimlerdiń ǵáziynesi»-dep jazǵan edi. Qaraqalpaq tilin oqıtıwda oqıwshılarǵa tek 
bilim berip ǵana qoymastan olardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıp, mánili, anıq, taza 
sóylewge úyretip barıwımız zárúr. Balanıń bilimi, dúnyaǵa kózqarası rawajlanıp 
barǵan sayın onıń oyı, sóylewi rawajlanıp baradı. Sonlıqtan oqıwshılardıń dáslep 
oylap, keyin sóylewine itibar beriw kerek. №araqalpaq naqıl-maqallarındaǵı «Ádep 
oyla, keyin sóyle», «Oylanbaǵannıń túbi wayran» degen pikirler biykarǵa 
aytılmaǵan. Demek, mánili sóylew oqıwshınıń aytajaq oy-pikirin dáslep oylap, 
keyin sóylewinen kelip shıǵadı. Oqıwshınıń durıs sóylewi ushın ádebiy til 
normaların saqlap, óz oyın tolıq bere alıwı talap etiledi. Bul ushın oqıwshı 
grammatikanıjaqsı ózlestirip, gáptegi sózlerdi bir biri menen durıs baylanıstıra bılıwı 
kerek. Sózlerdi ornı-ornında, kerkli jerinde qollana bılıwı zárúr. Anıq hám dál 
sóylew ushın oqıwshınıń sózlik baylıǵı jeterli bolıwı talap etiledi. Sózlik baylıǵı, ana 
tili boyınsha teoriyalıq bilimi jeterli bolsa, oqıwshı muǵallim Bergen sorawlarǵa 
anıq hám dál juwap bere aladı. Muǵallim oqıwshınıń hár bir juwabın qadaǵalap, 
qalay juwap berip atırǵanlıǵın baqlap barıwı zárúr. Sonday-aq, qaraqalpaq tilin 
oqıtıwda oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewiniń áhmiyeti úlken. Óytkeni, bir 
tildiń ekinshi tilge tásiri nátiyjesinde basqa tildegi sózlerdi óz tilimizde sózler 
bolıwına qaramastan qosıp sóylew, shubarlap sóylew jaǵdayları ushırasadı. 

---

13 
Kópshilik oqıwshılar bunday etip sóylew arqalı ózin mádeniyatlı etip kórsetkisi 
keledi. Kerisinshe, bul tildi buzıp sóylew, óz ana tilinde taza sóylewge irkinish 
jasaydı. Sonlıqtan biz oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewine ayrıqsha itibar 
berıwımiz kerek. Kórkem sóylew yamasa kórkem oqıw oqıwshıdan gáplerdi 
intonaciyalıq jaqtan durıs, ádebiy til normaların saqlap sóylewdi talap etedi. 
Tekstlerdi oqıǵanda, gáplerdi aytqanda gáplerdiń grammatikalıq dúzilisine 
baylanıslı intonaciyalıq jaqtan gáptiń mazmunına baylanıslı dawıs tolqını menen 
oqıw kerek. Máselen, xabar, soraw, buyrıq, úndew gápler ózine tán intonaciyalıq 
ózgesheliklerine iye. Demek, oqıwshılardıń sózlik baylıǵı ana til sabaqları menen 
birge radio, televidenie, arqalı, gazeta-jurnallardı, kórkem shıǵarmalardı oqıw arqalı 
rawajlanıp baradı. Oqıwshılardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa til iliminiń barlıq 
tarawların oqıtıwda ayrıqsha itibar beriw kerek. Muǵallimniń ózi sózlik baylıqtı 
rawajlandırıwda tiykarǵı orında turadı. Muǵallimniń sabaqta anıq, mazmunlı 
túsindirıwı, muǵallimniń sóylewi, jazıwı, úlgili bolıwı tiyisl. Sózlik baylıqtı 
rawajlandırıwda sózliklerdiń áhmiyeti úlken. Sózlikler arqalı oqıwshılar sózlerdiń 
mánilerin, olardı qollanıwdı úyrenip baradı. Túsindirme, sinonimler, antonimler 
sózligi, frazeologiyalıq sóz dizbekleri sózligi, awdarma h.b. sózlikler oqıwshılardıń 
sózlik qorın kóbeytiwge járdem etedi. Sonday-aq, oqıwshılardıń sóz baylıǵın 
rawajlandırıwda kitaptıń ornı ayrıqsha. Kitap, gazeta-jurnallar oqısa, teatrlarǵa 
barsa, radio esitip, televizor kóriw de jaqsı tásir jasaydı. Biraq bulardıń barlıǵın da 
orınlı paydalanıw kerek. Mektepte ótkeriletuǵın ádebiy kesheler, jarıslar oqıwshınıń 
sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa sebepli boladı. Mektepte muǵallim oqıwshıǵa 
birden qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın úyretip shıǵa almaydı. Ol mektepte, úyde, 
jasaǵan ortalıǵında tolıqtırılıp barıladı. Muǵallim oqıwshınıń sózdi qalay 
paydalanıwın, durıs qollanıwın qadaǵalap barıwı kerek. Oqıwshıda sózlik dápter 
bolıp, eger túsiniksiz sózler sabaqlıqta, tekstte, shınıǵıwlarda ushırasıp qalsa, 
mánısın sózlik dápterge jazıp barıwı tiyis. Sózlik baylıq basqa pánlerdi oqıw arqalı 
da jetilisip baradı. Matematika, geografiya, ximiya, tariyx h.b. pánlerdi oqıwda 
olardaǵı terminler, olardıń mánısın úyrenip baradı. Házirgi dáwirde mekteplerde 
sabaqtı jańa pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwda oqıwshılardıń sózlik baylıǵın 

---

14 
rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat qaratılǵan. Bul ushın súwretlerge qarap tekst dúziw, 
óz betinshe bayan, shıǵarma jumısların jazıw, ekskursiya boyınsha shıǵarma, 
átiraptaǵı waqıya-hádiyselerge óz pikirlerin bildiriw h.b. jumıslar islew maqsetke 
muwapıq keledi. Hár qıylı oyınlar, krossvordlar, jarıslar, ádebiy kesheler 
oqıwshılardı óz betinshe oylawǵa, pikirlewge úyretedi. Kópshilik jaǵdaylarda 
muǵallim oqıwshılarǵa grammatikalıq qaǵıydalardı úyretedi de, sózden paydalanıw 
jollarına, sózlik baylıǵın asırıwǵa dıqqat berilmeydi. Sonlıqtan, kópshilik oqıwshılar 
mániles sózlerdi tabıw, frazeologizmlerden, naqıl-maqallardan paydalanıw jolların 
bilmeydi. Oqıǵan kórkem shıǵarması, ertegi, kinosı h.b. boyınsha óz pikirin bayanlar 
bere almaydı. Sonlıqtan házirgi oqıtıw metodikasında usı nárselerge ayrıqsha itibar 
beriw talap etiledi.
Morfologiyanıoqıtıw oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylewin 
rawajlandıradı. Grammatika til biliminiń bir tarawı bolıp, ol morfologiya hám 
sintaksis tarawlarına bólinedi. Grammatika grekshe grammatike sózinen alınıp, 
«oqıw hám jazıw haqqındaǵıbilim» degen mánini bildiredi. Grammatikadaǵı alǵan 
bilimler oqıwshılardıń sóz baylıǵın asırıwǵa, sawatlıq dárejesin bekkemlewge 
járdem etedi. Grammatikalıq morfologiya hám sintaksis tarawları bir-biri menen 
tıǵız baylanısta úyreniledi. Morfologiya tarawın úyreniwde sózlerdiń qurılısı, 
mánilik hám grammatikalıq ózgeshelikleri menen ajıralatuǵın sóz shaqapları, 
sózlerdiń grammatikalıq formaları hám mánileri, hár bir sóz shaqabınıń jasalıw 
usılları menen tanısadı, úyrengen bilim hám kónlikpelerine tiykarlanıp gáp dúzedi 
hám tekstler boyınsha isleydi. Sózlerdiń leksika-simantikalıq mánısı, grammatikalıq 
ózgesheliklerine qaray toparlarǵa bólinıwı sóz shaqapları delinedi. Sóz shaqapların 
oqıtpastan aldın oqıwshılarǵa sózlerdiń qurılısı, sóz jasalıw usılları boyınsha 
maǵlıwmat beriledi. Túbir hám qosımta, olardıń ózgesheligi túsindiriledi. Túbir 
sózlerdiń máni bildiriwshi sózdiń tiykarǵı bólegi, al qosımtalar túbir sózlerge qosılıp 
jańa mánili sóz jasaydı hám sózlerdi baylanıstıradı. Bul temanıtúsindirgende dáslep 
taxtaǵa túbir sózler jazılıp, olardıń mánileri túsindiriledi hám olarǵa qosımtalar 
qosıp, olardıń mánilerindegi ózgerislerge itibar beriledi. Máselen, bil-bilim 
bilgishbilgir- biliw-bildi-bilgen-bilmekshi t.b. Sonday-aq, túbirles sózlerdi ajıratıw 

---

15 
ushın sózlik dúziwge úyretemiz. Mısalı: bas, oqı sózlerine qosımtalar qosıw arqalı 
ondaǵı qosımtalardıń xızmetin ajıratamız. Sóz jasawshı, sóz túrlewshi qosımtalardı 
ótkende, olardıń túbirge qosılıw arqalı jańa sóz jasaw yamasa sózlerdi baylanıstırıw 
xızmetinde qollanılıwı boyınsha hár qıylı usıllardan paydalanıw arqalı sabaq 
ótıwımizge boladı. Sóz jasawshı qosımtalar arqalı jasalǵan jańa mánili sózlerdiń 
mánilerin anıqlaw, bir neshe qosımtalardı sózlerge qosıw arqalı sóz jasaw, krossvord 
dúziw, indektiv hám deduktiv usıllardan paydalanıwǵa boladı. Kórgizbeli qural 
retinde plakat, kespe qaǵazlar, oyınlar shólkemlestiriwge boladı. Qospa sózler hám 
onıń túrlerin oqıtqanda qospa sózlerdegi mánilik ózgeshelikke ayrıqsha birikpegen, 
birikken, jup, qısqarǵan sózlerdiń jazılıwına ayrıqsha itibar beriledi. Qospa sózbenen 
sóz dizbegi salıstırılıp úyretılıwı kerek, óytkeni, qospa sózlerdiń mánilik 
ózgeshelikleri, qollanılıwı hám jazılıwın mektep oqıwshılarınıń ózlestirıwı qıyın. 
Sonlıqtan, muǵallim qospa sózlerdi oqıtıwda hár qıylı usıllardan, awızsha hám jazba 
shınıǵıwlardan, sózliklerden, tekstlerden paydalanıw kerek. Qospa sózler boyınsha 
sózlik diktantın, bayan jumıslaın alıw arqalı ótilgen temalardı bekkemlew múmkin. 
Oqıwshılarǵa morfologiya tuwralı teoriyalıq maǵlıwmat hám ámeliy kónlikpelerdi 
payda etiwde dáslep sózlerdiń jasalıwı hám ózgerıwı haqqında bilim beriledi de 
onnan soń sóz shaqapları izbe-iz úyreniledi. Sóz shaqapların bólek-bólek 
úyrenbesten aldın sóz shaqapları boyınsha ulıwma túsinik beriledi. Oqıwshılar sóz 
shaqapların, olardıń leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin durıs hám ańsat túsinip 
alıwına erisıwımiz ushın sózlerdi sóz shaqaplarına klasifikatsilap alıwımız zárúr. 
Sóz shaqaplarınıń bólinıwın olardıń ózgeshelikleri mısallar hám hár qıylı usıllar 
menen túsindirip alamız. Sózlerdiń ne ushın mánili, ne ushın kómekshi sóz ekenligin 
ajıratıp túsindiremiz. Demek, tilimizdegi sózlerdiń birewi zattıń atın, ekinshisi zattıń 
belgisin, sanın yamasa isháreketti bildirıwıne qaray toparlarǵa bólinıwın, al 
kómekshi sózlerdiń jeke turıp máni bildirmeytuǵınlıǵın tek baylanıstırıwshı hám 
qosımsha máni beriw xızmetinde qollanılıwın mısallar, tekstler arqalı túsindirilip 
barıladı. Bul ushın klass ishindegi zatlardan, súwretler, kartinalardan paydalansaq 
boladı. Sintaksistiń tiykarǵı birligi sóz dizbegi hám gáp. Sintaksis til biliminiń 
leksikologiya, fonetika, morfologiya, punktuaciya hám sóylew mádeniyatı, stilistika 

---

16 
menen baylanıslı úyreniledi. Sintaksis eń dáslep morfologiya menen salıstırılıp 
úyreniledi. Máselen, sóz shaqapları hám gáp aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám 
ózgeshelikti túsindiriw zárúr. Oqıwshılar tekstti durıs, kórkemlep oqıwı ushın 
sintaksisti jaqsı ózlestiriw kerek. Tekstti qanday intonaciyada oqıwdı biliw ushın 
xabar, soraw, buyrıq, úndew gáplerdiń intonaciyalıq ózgesheligin durıs ózlestirip 
alıw zárúr. Sebebi ayırım jaǵdaylarda gáptiń mazmunına, irkilis belgileri 
intonaciyaǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Gúljan apam mektepte isleydi. Gúljan, apam 
mektepte isleydi. Bul gáplerde mazmun intonaciyaǵa baylanıslı eki túrli mazmundı 
ańlatıp tur. Bul mısallar arqalı sintaksisti oqıtıwdıń quramalılıǵın hám qızıǵarlı 
ekenligin kórsetedi. Sintaksisti oqıtıwda oqıwshılardıń stilistikalıq kónlikpeleri 
bekkemlenip baradı. Bul ushın hár bir tema ótilgende oqıwshılardıń sóylewin 
rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat beriledi. Sintaksistegi qaǵıydalar oqıwshılardıń 
pikirlew qábiletin, oylawın ósirip, rawajlandırıp baradı. Gáp-pikirdi jazba hám 
awızeki túrde bildirıwdıń tiykarǵı Sóz dizbeklerine gáp dúziwge úyretilip barıladı. 
Oqıwshılar sóz dizbeklerin qospa sózlerden, gáplerden, turaqlı sóz dizbeklerinen 
ajıratıwda qıynaladı. Sonlıqtan, muǵallim sóz dizbegin túsindiriwde tómendegilerdi 
maqset etip qoyadı.
Gáptiń mazmunın keqeytiwde, pikirdi tolıq jetkeriwde ekinshi 
dárejeli aǵzalardıń xızmeti úlken. Sonlıqtan anıqlawısh, pısıqlawısh, 
tolıqlawıshlardı oqıtıw olardıń ózgesheligin túsindiriw talap etiledi. G áp aǵzaların 
oqıtıwda da jańa usıllardı paydalanıwǵa boladı. Sonday-aq, sintaksiste birgelkili 
aǵzalı, ayırımlanǵan aǵzalı, qaratpa hám kiris aǵzalı gáplerdi oqıtıwda ózine tán 
ózgeshelikke iye. Bul temalardı oqıtıwda olardıń tek forma tárepi emes, 
mazmundaǵı ózgeshelikleri de túsindirılıwı zárúr. Sintaksiste qospa gáplerdi oqıtıw 
muǵallimnen úlken tayarlıqtı talap etedi. Qospa gápler klassta ótiledi. Muǵallim 
dáslep qospa gápler menen jay gápler arasındaǵı ózgeshelikti túsindirip aladı. Qospa 
gáp quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılına qary túrleri: 1. dizbekli qospa 
gápler; 2. baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha maǵlıwmat beriledi. Qospa gáplerdi 
oqıtıwda muǵallim tómendegilerdi maqset etip qoyadı: - teksttegi berilgen gáplerdi 
jay hám qospa gáplerge ajıratıw, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi anıqlaw, 
olardıń baylanısıw usılların, irkilis belgilerin anıqlaw; dizbekli qospa gáplerdiń 

---

17 
baylanısıw usılların. dánekerli, dánekersiz baylanısıwına baylanıslı túrlerine 
ajıratıw; baǵınıńqılı qospa gáplerdegi bas hám baǵınıńqı komponentlerdiń 
baylanısıw usılların, olardaǵı mánilik qatnastı anıqlaw hám baǵınıńqılı qospa 
gáplerdiń túrlerine ajıratıw, irkilis belgilerine itibar beriw; Qospa gáplerdi oqıtıwda 
muǵallim jay gáplerdi baylanıstırıp qospa gápler dúziwge úyretedi. Sintaksistegi 
jáne bir temalardıń biri-tuwra hám ózlestirilgen gápler. Bunda oqıwshılar tekstten 
basqanıń gápin ajırata bılıwı, olardıń dúzilislik ózgesheligin anıqlawı, tuwra 
gáplerdi ózlestirilgen gáplerge aylandırıw, olardıń irkilis belgilerin jaqsı ózlestirip 
alıwı zárúr. Sintaksisti oqıtıwda til iliminiń basqa tarawları menen baylanıstırıp 
oqıtıw talap etiledi. Sintaksis stilistika menen baylanıslı oqıtıladı. Oqıwshılardı gáp 
dúziwge, tekstti tallawǵa, óz betinshe tekstler dúziwge úyretip barıladı.
İlimiylik 
hám túsinikli bolıw principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa teoriyalıq bilim 
berilgende házirgi qaraqalpaq til biliminde hár tárepleme anıqlanǵan ilimiy jaqtan 
dálillengen maǵlıwmat beriledi. Qaraqalpaq tiliniń fonetikası, leksikası hám 
grammatikalıq qurılısınıń tiykarǵı nızamlılıqları boyınsha oqıwshını ilim tiykarları 
menen qurallandırıwdı názerde tutadı.Metodikada iilimiylik principi oqıw 
materialın házirgi dáwir ilim jetiskenlikleri tiykarında oqıwshılardı bilim menen 
qurallandırıwdı talap etse, túsinikli bolıw principi oqıw materialın oqıwshılardıń 
jası, jeke ózgesheligi, tayarlıq dárejesin esapqa lıp ápiwayıdan quramalıǵa, jekeden 
ulıwmashılıqqa qaray barıwdı talap etedi. Bizge belgili qaraqalpaq til bilimi 
boyınsha barlıq ilimiy maǵılıwmatlardı oqıwshılarǵa túsindirıwdıń ilajı joq. 
Sonlıqtan, biz balalarǵa qaraqalpaq tiliniń baylıqlarınan awızeki hám jazba tilde 
durıs paydalanıw, dúrıs Jazıw, durıs sóylew, erkin hám anıq pikirlew ushın zárúr 
bolǵan bilimlerdi berıwımiz zárúr. İlimiylik principi menen túsinikli bolıw principi 
bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Olar biri-birin tolıqtıradı., sabaqtıń nátiyjeliligin 
asıradı. Sebebi ilimiy bilimler túsinikli bolmasa, oqıwshı onı ózlestire almaydı. 
Tálim hám tárbiyanıń baylanısı principi. Tálimniń tárbiya menen baylanısı pintsipi 
jas áwladtı hár tárepleme jetilisken insanlar etip tárbiyalawdı názerde tutadı. Ana 
tilin úyretiw arqalı oqıwshılardı Watandı súyiwge, óz xalqınıń úrp-ádet dástúrlerin 
biliwge, ata-ananı, jası úlkenlerdi húrmet etiwge, ádep-ikramlı bolıwǵa úyretip 

---

18 
baramız. Bul ushın hár bir temanıń tárbiyalıq xaraterge iye bolıwına itibar beriledi. 
Solay etip, qaraqalpaq tili sabaqları bilimdir.
Oqıtıwdıń sanalılıq hám aktivlilik 
principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa tıyanaqlı bilim beriwde sanalılıq hám 
aktivlilik úlken áhmiyetke iye. Bul principte oqıwshılardıń ótilgen materialdı qurǵaq 
yadlaw jolı menen emes, al túsinip sanalı túrde ózlestirıwı talap etiledi.