Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Reja:

1 Temirbeton ko’priklarning rivojlanishi qisqacha ma’lumot.
2 Temirbeton ko’priklar uchun ishlatiladigan buyumlar va materiallar.
3 Temirbeton ko’priklarning asosiy sistemalari va ularni qo’llanilish xududlari.
4 Temirbeton ko’priklarning qatnov qismi konstruksiyalari.
5.Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar

1 Temirbeton ko’priklarning rivojlanishi qisqacha ma’lumot.
Temirbeton ko’priklarning rivojlanish tarixi 1873-yildan boshlanadi, o’shanda fransuz olimi Mon’e temirbeton ko’prikka patent oladi. Uning ko’prigi (1 rasm) sistemasi arka ko’rinishida qubba oraliq qurilmali bo’lib, massiv tayanchlar bilan qisib qo’yilgan. Ko’prikning oraliq qurilmalari va tayanchi bir qancha metall sterjenlardan iborat bo’lgan yaxlit karkas qilib birlashtirilgan. 1875-yilda Fransiyada shu sistemada xususan parkda piyodalar o’tadigan uzunligi 16m va kengligi 4m bo’lgan temirbeton ko’prik qurilgan.
Birinchi temirbeton ko’priklar ko’rinishi tosh ko’priklarga o’hshagan va arkali sistemada qurilgan. Faqat svodining qalinligi, agar u tayanch chizig’idan tashqida saqlangan bo’lsa, inshootning materialini ko’rsatgan.
1892-yilda Fransuz Gennebik bo’ylama sterjenlar ko’ndalang xomutlardan iborat armaturalash sistemasini taklif etdi. U zamonaviy temirbeton inshootlarga o’tishni taminladi. Uning taklifiga asosan qovurg’ali ko’prik konstruksiyalari paydo bo’ldi, bu keyinchalik arkali va balkali temirbeton ko’priklarning rivojlanishiga imkoniyat tug’dirdi. Ularning yuz yildan ortiq rivojlanish davrida ko’priklarning xar xil sistemalari yaratildi. Temirbeton juda qulay konstruksiya bo’lib chiqdiki, undan metall, yog’och, tosh ko’priklardan olingan konstruksiya shaklidan tashqari faqat temirbetonga xos bo’lgan eng maqbul konstruktiv shakllar yaratildi.
Ko’priklarning konstruktiv shakllari yopiladigan oraliqning kattalashishiga qarab o’zgarib bordi. Arkali ko’priklarda 50m gacha bo’lgan oraliqda arkaning qubba qismida, ko’ndalang oraliqlarni qo’llash amalga oshirildi. Buning natijasida qubba ustuning tepa qismidan ajratildi, undan keyin vertikal devor va yurish qismiga ajratildi. Qubba, devor va balkadan iborat sistema hosil bo’ldi. Devorlar qubbaning eniga tayangan xolda yurish qismini ushlab turdi.
Arkali ko’priklarning oralig’ini uzaytirish keyinchalik qubba ustida yurish qismini oralig’i uzaytirish hisobiga amalga oshirildi. yurish qismini yupqa plitalarini qovurg’ali plitalarga almashtirish zaruriyati paydo bo’ldi. Plitadagi qovurg’alar yurish qismidan tushiadigan kuchlarni ma’lum nuqtaga to’pladi, u erdan kuchlar devorga emas, qubbaga ustunlar orqali uzatildi.
Arkali ko’priklarning umumiy tuzilishidagi keyingi o’zgarishlar maqbul sistemani yaratishga olib keldi, arkaning ustun (kolonna) laridan tushiadigan kuchlarni qubba emas, aloxida arkalar qabul qildi, ularni soni yurish qismidagi qovurg’alar soni va kolonnalarni ko’ndalang qatordagi soniga teng bo’ladi. Bu sistemani keyingi rivojlanishida arkalar soni o’tish qismidagi qovurg’alar sonidan ko’ndalang bo’ylama balkalarni qo’llash hisobiga, bo’ylama to’sinlar o’tish qismi plitalari bilan birgalikda ushlab turishini taminlaydi.
Katta oraliqlarni yopishni o’zlashtirishda yuk ko’taruvchi arkalarning oraliq qurilma tarkibida soni 2ta gacha kamaydi. Harakatning oraliq qurilmaning pasti qismiga o’tkazish imkoniyati paydo bo’ldi. Keyingi harakat oraliq qurilmaning pastki qismida joylashgan sistemalarda o’tish qismi satxida tortqilar qo’llab, vertikal tasir qiluvchi kuchlarning gorizontal tarqaladigan bosimi(raspor)ni tayanchga tasirini bartaraf etildi.
Temirbeton balkali ko’priklar XIX-asrning oxirlarida oraliq qurilmasi yupqa plita shaklidagi oraliq uzunligi 6m gacha Mone armaturasi tadbiq etilgan holda 1marta paydo bo’ldi,

1.rasm Mone sistemasidagi ko’prik
keyichalik qovurg’ali plita ko’rinishida yoki uzunligi 15m gacha bo’lgan Gennebek armaturasi tadbiq etilgan xoldagi sistemalar paydo bo’ldi. Tez orada uzunligi 40m gacha bo’lgan uzluksiz temirbeton to’sinli ko’priklar qo’llanila boshlandi. Temirbeton ko’priklarning keyingi rivojlanishi XX-asr boshlarida ikki tomoni ochiq fermalar konsol (osilib turuvchi) sistemalar qo’llanilishi bilan bog’liq. Sezilarli darajada ramali ko’priklar qo’llanila boshlandi.
XX-asrning boshida Rossiyadagi temirbeton konstruktsiyalarning xammasi xususan ko’priksozlik tajribalarining ta’sirida rivojlandi. 1886-1896 yillardagi prof. Belelyubskning temirbeton plita, arka, to’sinlarni va oralig’i 17m gacha bo’lgan ko’priklarning haqiqiy ishini isloh qilishda kengaytirilgan tajribalari katta rol o’ynaydi va u temirbeton konstruksiyaning og’ir yuklar tasirida yaxshi ishlashini isbotladi. Rossiyada temirbeton ko’priklarning keng qo’llanilishi temirbeton ko’priklarning xar-xil sistemalari uchun loyiha meyorlari va birinchi texnik shartlar 1908-yilda bosmadan chiqqandan keyin boshlandi. Birinchi jaxon urushi boshlangunga qadar ko’pgina uzlukli, uzluksiz ramali qovurg’ali ko’prik konstruksilari qurilgan.
Bu davrdagi vatandoshlarimizning muxandislik va ilmiy faoliyatiga temirbeton konstruksiya bo’yicha katta mutaxasislar: prof. N.A. Belelyubsk, texnik shartlari ishlab chiqishga raxbarlik qilgan, prof. G.P.Perederiya – ko’plab inshootlar muallifi, prof. A.F.Loleyta-temirbetonning buzilish bosqichidagi xisoblash nazariyasini asoslaganlardan biri, prof. I.S.Podolsk-1906yilda temirbeton ko’priklarni 1-kursini rus tilida nashrga chiqargan.
1920-1940 yillarda SSSRda temirbeton ko’priklarning katta qismi qurilgan, Dnepr, Volga, Angar, Neva, Moskva kanaliga qurilgan ko’priklar shular jumlasidandir. Aloxida berkitilgan oraliqlar ularda 130m gacha bo’lgan. O’rta va kichik oraliqlarda temirbeton konstruksiyalar keng qo’llanilgan. Temirbeton ko’priklarning ko’pchiligini arkali sistema qo’llanilib yaxlit betondan qurildi.
Urushdan keyingi davrlarda ko’priklarni tiklash va yangi ko’prik qurish ishlari yuqori texnik darajada bajarildi. 1951-yilda 2-qavatli qo’shma xarakatli oraliq uzunligi eng yuqori natija 228m bo’lgan arkali ko’prik qurilishi temirbeton ko’priklarni keng qo’llanish imkoniyatini yaratdi.
1954yildan boshlab mamlakatimizda yig’ma konstruksiyaga va ishlarni industrial usulga bajarishga o’tish yuzaga kelganligi tufayli ishlab chiqarish texnologiyalarini tubdan o’zgartirish boshlandi. Bu vaqtga kelib, fransuz Freysinning xar tomonlama ishi asosida oldindan zo’riqtirilgan temirbetonni ko’priklarda qo’llash boshlandi.
1950-1960yillarda yig’ma temirbetondandan o’zining sistemasiga mos haqiqiy shahar metro ko’prigi Moskva daryosiga va Saratovda Volga daryosiga uzunligi eng yuqori darajaga (2800m) bo’lgan ko’prik qurildi.
Keyingi 10 yillikda temirbeton ko’priklar texnologiyasi va konstruksiyalarini keyingi takomillashtirish yuz berdi. Bunga misol tariqasida muvoffaqiyatli muxandislik echimlaridan Avtozavodskoy, Krasnopresnenskiy va Nagatinskiy ko’priklari, Moskva daryosiga qurilgan Shukino –Strogine ko’prigi, Xersonda Dnepr daryosiga qurilgan avtomobil ko’prigi, qaysiki temirbeton ko’priklarni qurishdagi SSSRda o’sha vaqtdagi zamonaviy yutuqlar amalga oshirildi.
XX-asrning oxirida Rossiyada yaxlit temirbeton ko’priklarni umumiy uzunligi bo’yicha keng ko’lamda qo’llanishiga intilish kuzatildi, qurishdagi sanoatlashtirish usullari ishlab chiqish va o’zlashtirish orqali erishildi, ular haqidagi malumotlar keyingi boblarda keltiriladi.