Temuriylar davri tarixiy geografiyasining zamonaviy tadqiqotlarda yoritilishi
Download 257.78 Kb. Pdf ko'rish
|
Temuriylar davri tarixiy geografiyasining zamonaviy tadbqiqotlarda
|
1 Ulrix Rudolf. Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyati, Toshkent, 2001, 47-bet 6 I.BOB.MUSTAQILLIK DAVRI TADQIQOTLARIDA AMIR TEMUR DAVRI TARIXIY GEOGRAFIYASINING YORITILISHI 1.1.Tadqiqotlarda Amir Temur davri tarixiy geografiyasining yoritilishi “Tuzuklar” Amir Temur davlatchilik tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi va uning mazmun-mohiyatini alohida mavzularda ochib berish dolzarb masaladir. Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid al-Havofiy –Hofizi Abru (1431 yilda vafot etgan) ham Amir Temur davrining zabardast tarixnavislaridan biri hisoblanadi. U “Majmu’ai Hofizi Abro‘”, “Zubdat ut–tavorixi Boysung‘uriy” (“Boysung‘ur Mirzoning saralangan tarixi”) kabi bir necha asarlar muallifidir. “Zubdat ut-tavorixi Boysung‘uriy” asarida olamning yaralishidan to 1426 yilgacha bo‘lgan tarixiy voqealar yozilgan. Hofizi Abru o‘z davri tarixiy voqealarini shohid sifatida tahlil etadi va uning malumotlari ham milliy davlatchilik tariximizni o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. Amir Temur davri tarixnavislaridan biri Fasih Ahmad ibn Jaloliddin Muxammad al-Xavofiydir. Uning “Mujmali Fasihiy” (“Fasihiy to‘plami”) nomli asari 1441–1442 yillarda yozilgan. Bunda tarixiy voqealar qisqa va lo‘nda yilma-yil, davriy ketma-ketlikda berilgan va u ortiqcha mubolag‘a, maqtov va subyektiv hissiyotlardan holi asar hisoblanadi. U Amir Temur davridagi tarixiy voqealarga aniqliklar kiritishda katta ahamiyat kasb etadi.Amir Temur davrida bo‘lib o‘tgan voqealarni yozgan tarixchilardan biri Kamoliddin Abdurrazzoq ibn Mavlon Jaloliddin Is’hoq as-Samarqandiy (1413–1483) bo‘lib, “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish va ikki dengizning qo‘shilish joyi”) asari uning tomonidan 1470 yilda yozilgan. Unda Amir Temur, Shohruh Mirzo, Ulug‘bek va boshqa temuriy hukmdorlarning ichki va tashqi siyosati, iqtisodiy, ma’naviy hayotiga oid qimmatli malumotlar uchraydi. «Rauzat us-safo» («Musaffolik bog‘i») nomli asar muallifi mashhur tarixchi Mirxond (1433- 1498) va uning nabirasi G‘iyosiddin ibn Humomiddin Xondamirning (1475–1535) “Habib-us-siyar fi axbor va afroz ul-bashar» (“Inson xabarlari va farzlarida 7 do‘stning tarjimai holi”) va boshqa asarlari ham Amir Temur davri manbashunosligida alohida o‘rin tutadi. Bu asar 1524 yilda yozib tamomlangan bo‘lsa ham qo‘shimchalar kiritilishi natijasida u 1529 yilda oxiriga yetkazilgan. Amir Temur va temuriylar davrida Davlatshoh Samarqandiy (1435-1495), Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) kabi ko‘plab davlat arboblari, sayyoh tarixnavislarning asarlari yaratilgan bo‘lib, ularni barchasiga batafsil to‘xtalish imkoniyati bo‘lmasa-da, tadqiqot jarayonida ulardan keng foydalanishga harakat qilindi. Tahlillar natijasida Amir Temur tarixiga tegishli manbalarda o‘xshash malumotlar uchragani bilan, ular bir-biridan davrida, sifatida, yozilish uslubi, dalil – malumotlarning boyligi va boshqa jihatlarida farqlar mavjudligi seziladi. Ularning barchasi ham o‘ziga xosligi va qimmati bilan ajralib turadi. XII asrda Naxshab (yoki Nasaf) o‘rtacha kattalikdagi shahar, vohadagi ikkinchi mashhur joy - Kesh esa, unga nisbatan kichik shaharcha bo‘lgan. Zero, o‘sha davrda yashagan marvlik olim va sayyoh Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad as- Sam’oniy (1113-1167 yillar) «Kitob al-ansob» asarida Nasaf shahri Keshga qaraganda kattaroqligini, unda 3 mahalla, 4 ko‘cha, 2 masjid, 1 rabot, 1 minora bo‘lganligini yozadi (1, s. 100-109). XIII asrda mo‘g‘ullar Movarounnahrga bostirib kirib, o‘lkadagi yirik shaharlar qatori Naxshab (Nasaf) shahrini ham xarob qildilar va u yirik shahar maqomida qayta tiklanmadi (hozirgi vaqtda, uning o‘rni Shulluktepa deb ataladi). Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr Chig‘atoy ulusi tarkibiga kiritildi va XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, uning ulusdagi siyosiy mavqei kuchayib bordi. XIV asr birinchi-choragida esa, Chig‘atoy ulusining xoni Kepekxon (1318-1325) Movarounnahrda, aniqrog‘i qadimiy Naxshabdan taxminan 8 km janubi-sharqda o‘ziga yangi qarorgoh yaratdi va uning etimologiyasi haqida tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy shunday yozadi: «Bu joyning Qarshi, deb shuhrat topganligining sababi, 8 Kepekxon (o‘z davrida) Nasaf va Naxshabdan ikki farsax masofada bir qo‘rg‘on bino etgan edi; mo‘g‘ullar qo‘rg‘onni «qarshi» deydilar» (2, 114a varaq). O‘sha davrning yana bir mashhur tarixchisi Hofizi Abru «Geografiya» asarida: «Turkiy tilda podshohning qasrini «qarshi» deydilar. Podshoh (Kepek) u yerda bir ko‘shk qurdi va u ushbu nom bilan mashhur bo‘lib qoldi»,-deydi (3, 170 b varaq). Rus sharqshunosi V.V.Bartold esa, o‘zining «Qarshi» nomli maqolasida, bu toponim aslida uyg‘urcha so‘z ekanligi va keyinchalik mo‘g‘ul tiliga o‘tganligini aytgan (4,t.SH,s.503). Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar umumlashtirilsa, «Qarshi» turkiy toponim ekanligi aniq bo‘ladi. Qarshi shahrining bunyod etilish yiliga kelsak, Temuriylar davri yozma manbalari ma’lumotlariga ko‘ra, u Kepekxon saltanatida, ya’ni 1318-1325 yillar oralig‘ida qurilgan; biroq qaysi yilda qurilish boshlangani noma’lum. XIV asrning boshlarida, aniqrog‘i Kepekxon hukmronligi zamonida, undan so‘ng Tarmashirinxon (vafoti 1328 yil) saltanatida Qarshi Chig‘atoy ulusining siyosiy-ma’muriy markazi bo‘lgan. Mashhur arab sayyohi Ibn Battuta (1304-1369 yillar) ham Tarmashirinxon huzuriga ana shu Qarshi shahriga kelgan; o‘z sayyohatnomasida u, jumladan, shunday yozadi: "So‘ngra biz Buxorodan chiqib ulug‘ xudojo‘y sulton Alouddin Tarmashirin qarorgohi tomon yo‘l oldik... Naxshab mavzeidan o‘tib bordik 2 . Naxshab bog‘lar va ariqlar ila qurshalgan mo‘jaz shahardir. Biz uning amirining shahardan tashqaridagi uyiga qo‘ndik... Men Naxshabda qoldim. (Ertasi yo‘lga otlanib), kun botarda biz ismi-sharifi tilga olingan sultonning o‘rdasiga yetib keldik... Bozorga yaqin joyda to‘xtadik... Sulton shikor (ov)da ekan. Men sultonning noibi amir Toq-Bug‘o bilan uchrashdim, u meni o‘z masjidiga yaqin bir yerda joylashtirib, menga xobgoh berdi. Bu ... chodirga o‘xshash bir narsadir... U (sulton Tarmashirin) kishi yubordi va men uning huzuriga keldim. Sulton chodirda 2 Ibrohim Xoliyorov, Shoh Murod Sharof, Hazrat imom Mu’iyn ziyoratgohi, Toshkent, «Yangi asr avlodi», 0-15 betlar 9 edi... Sulton bomdod namozini ham, xufton namozini ham albatta jamoa bilan birga o‘qir edi... Mazkur sultonning yurtida 54 kun bo‘ldim..." (5, 66-70 betlar). Tarmashirinxon o‘limidan so‘ng hokimiyatni Chig‘atoy naslidan Bo‘ron, Jingshuxon, Yisun Timurxon, Muhammad ibn Po‘lodo‘g‘il birin-ketin qisqa muddat boshqarganlar, biroq ularning saltanat poytaxti ulusning sharqiy qismida bo‘lgan. Lekin 1332-1346 yillarda Movarounnahrda hukmronlik qilgan Qozon Sudtonxon davrida poytaxt Qarshi shahrida joylashganligi to‘g‘risida Sharofiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sida ishora bor (2,91 b varaq). So‘ngra, Amir Qazag‘an hokimiyat uchun kurashib Qozon Sultonxonni o‘ldiradi va taxtni egallaydi; uning davrida (1346-1357) poytaxt Soli-Saroyda edi. «Amir Qazag‘an qish chog‘i Soli-Saroyda yashardi, bahorda Qoranavar gulzoriga qo‘nardi, yozda va kuzda esa Munkda yashamoq bayrog‘ini tikardi»,-de6 yozadi. Sharofiddin Ali Yazdiy (2, 94a varaq). Amir Qazag‘an zamonida poytaxt Soli- Saroyga ko‘chirilib, bu ikkala shaharning siyosiy mavqei va istehkom qobiliyati ancha pasaydi; boz ustiga, ana shu davrda Movarounnahrda hukm surgan feodal tarqoqlik ham, xo‘jalik rivojiga, ayniqsa shaharlar ravnaqiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi 3 . Amir Qazag‘anni 1357 yili ov chog‘ida kuyovi Qutlug‘ Temur halok etadi va uning o‘rniga taxtga o‘tirgan o‘g‘li amirzoda Abdulloh Samarqand shahrini o‘ziga poytaxt qiladi, chunki u otasi hayotligida shu shaharning hokimi bo‘lgan va bu joy unga yoqib qolgan edi (2, 94 b varaq). Bu davrda Qarshi viloyat mavqeidagi shahar sanalgan va unda Amir Temurning amakisi Hoji Barlos hokim edi. Tug‘luq Temurxon 1360 yili Movarounnahrni egallaganda, Hoji Barlos Xurosonga qochadi. Amir Temur uni kuzatib Jayhun (Amudaryo) bo‘yigacha boradi va o‘sha yerda amakisi bilan vidolashib Tug‘luq Temurxon huzuriga qaytadi. «(Uning) humoyun tashrifini turli e’zoz-ikromlar ila 3 Bahr al-kalom ta’liyf Maymun bin Muhammad an-Nasafiy ash-shahiyr bi-Abul Mu’iyn an-Nasafiy, Damashq, Dor al-Farfur, 1997 10 ulug‘ tutdilar, hamda (Tug‘luq Temur)xonga tobe’lik izhor qilganligi uchun maqtovlar bilan olqishladilar. Amir Qorachorning tumanini va Kesh viloyatining elatlarini, tobe’ va yondosh yerlar bilan birga (jumladan Qarshi shahri ham), unga tegishli etildi» (2, 96 b varaq). XIV asrning ikkinchi yarmida, aniqrog‘i Amir Temurning Movarounnahrni mo‘g‘ullar istilosidan ozod qilish uchun kurash yillarida ham Qarshi shahri muhim siyosiy va harbiy ahamiyatga molik bo‘lgan. Zero, Amir Temur 766(1364-1365) yil qish faslida shu yerda to‘xtab, shaharning qo‘rg‘onini tiklashga buyuradi. Sharafiddin Ali Yazdiy mazkur qurilish haqida shunday yozadi: «Qish faslida Hazrat (Sohibqiron) o‘sha yerda to‘xtamoqni ixtiyor etdi va Qarshi hisorini tiklamoqqa farmon berdi. Kundan-kun ortib borayotgan davlat ulug‘vorligi tufayli o‘sha qishning o‘zidayoq (bu qurilish) nihoyasiga yetdi» (2, 114 a varaq). Bu qo‘rg‘on haqida Sharofiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sida 767(1365-1366) yili Sohibqiron katta harbiy mahorat bilan Amir Husayn qo‘shinlari ustidan g‘olib kelib, Qarshi shahrini egallagani voqealari bayonida ham ba’zi tafsilotlar berilgan. Qo‘yida ushbu yurish tarixini bir muncha qisqartirib bayon qildik (2,118b-121b varaqlar; 6,135-146 betlar): «Sohibqironning Qarshi tomon yurishi haqida so‘z». Hazrat Sohibqiron saodat va iqbol ila otlanib, Mubashshir bilan Abdullohni o‘ziga mulozim qilib oldi va ko‘zni olguvchi yashindek Qarshiga ot surdi. (Yetib kelgach), qal’a xandaqi (7) oldiga tushdi, xandaqda suv ko‘p edi. .Otlarni Mubashshirga topshirib, o‘zi esa, xandaq ustiga qurilgan va undan qal’aga suv oqib kiradigan tarnovning novidan tizza bo‘yi keladigan suvga kirdi va kichkina suvda xuddi dengiz kabi borib, xokrezga(8) ko‘tarildi. Abdulloh ham tezda orqadan yetib borib, olam yagonasining ikkinchisi bo‘ldi. Ular (qo‘rg‘onning) Xuzor tomondagi darvozasigacha yetib bordilar. Baxtiyor Sohibqiron qo‘lini eshikka tegizdi va uning orqasiga tuproq uyganliklari ma’lum bo‘ldi. U yerdan qaytib ehtiyot yuzasidan boruni(9) tekshirib chiqdi, devori pastroq joyni aniqladi va Abdullohga narvon qo‘yadigan joy shu yerda bo‘ladi, deb 11 ko‘rsatib qo‘ydi. So‘ngra o‘sha o‘zi kirgan novdan qaytib chiqdi va tezliqda lashkar qoshig‘a oshiqdi. Ular bilan birga, o‘sha tunning o‘zidayoq yana Qarshiga ot surdi. (Yetib kelib), qirq uch kishini otlarni qo‘riqlab turishga tayinladi. Yuzta sipohni Burdolig‘dan o‘zlari olib kelgan narvon bilan o‘zi yurib o‘tgan yo‘ldan qo‘rg‘onga jo‘natdi va qolgan yuzta sipoh bilan davlatning g‘alaba darvozasi oldida kutib turdi. Aniq qarorli ra’yga ko‘ra qo‘rg‘on xokreziga chiqib olgan botirlar, (Sohibqiron ilgariroq) Abdullohga ko‘rsatgan joyga narvonlarni qo‘yib, boru ustiga ko‘tarildilar va qilichlarni yalang‘ochlab darvoza tomon yugurdilar. U yerga yetib kelganlarida, soqchilarni ma’shuqaning ko‘zidek mast va oshiqning dilidek xarob ahvolda topdilar. Ulardan tig‘ni darig‘ tutmadilar va birortasini tirik qoldirmadilar. Darvesh- bukka darvoza qulfini bolta bilan sindirdi va (shu payt) hazrat Sohibqiron farmoni bilan burg‘u( 10) chaldilar 4 . O‘sha ondayoq sipoh bilan qal’aga yopirilib kirdilar va olomon baqiriq- chaqiriqlar qilib ul qo‘rg‘onni larzaga keltirdilar. Qarshi aholisi karnay-surnay (ovozi)dan ko‘zidan uyqu o‘chib, boshini hayrat tutuni qopladi va o‘lkani zabt aylaguvchi Sohibqironning tadbir o‘qi zafar nishoniga tegdi. G‘olib lashkar qal’ani egallash bilan mashg‘ul bo‘lib, amir Musoning xotini, farzandi va qo‘l ostidagilarini qo‘lga oldilar; erkaklarni choh va zindonga qamadilar. Hazrat Sohibqiron amir Musoning o‘g‘li yoshi kichik Muhammadbek uchun, keyinroq u bilan qarindoshlik barpo bo‘lishi sharofati tufayli, sezdirmay qochishga imkon yaratsinlar, deb buyurdi va otasi oldiga yetib borsa, uning lashkari qo‘rquv-vahimadan to‘zib ketadi, dedi. Muhammadbek o‘sha tundayoq otasining oldiga yetib bordi, biroq ular bu xabardan o‘zlarini yengilgan hisoblamadilar va tarqab ketmadilar, Amir Muso tezda Malik bahodir qoshiga kishi yuborib, uni voqeadan xabardor etdi. Ular birlashib lashkar to‘pladilar va birgalikda yo‘lga chiqib, kun yarmiga yetganda o‘n ikki ming 4 Ulrix Rudolf. Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyati, Toshkent, 2001, 47-bet 12 otliq bilan (Qarshi) qo‘rg‘onini o‘rab olgan edilar. Umoqi toyjivut bo‘lgan amir Muso shahar darvozasi qarshisiga kelib turdi. Malik esa qaravunos lashkari bilan Xuzor tomondagi darvoza qarshisiga qo‘ndi. Download 257.78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|