Teodolit va u bilan burchak o‘lchash

TEODOLIT VA U BILAN BURCHAK O‘LCHASH

Glossariy tuzish (12-15 ta)

Joyda gorizontal va vertikal burchak o‘lchanadi. Gorizontal burchak o‘lchash prinsipini misolda ko‘rib chiqamiz.

Joyda A, V, S nuqtalar berilgan deylik (6.1.1.- shakl ). A nuqtadan R tekislik o‘tkazamiz. V, S nuqtalarni R tekislikka proeksiyalaymiz. SHunda Av va As chiziqlar hosil bo‘ladi. Av va As chiziqlar va AA’ tik chizig‘idan o‘tuvchi M va N vertikal tekisliklar o‘tkazamiz.
Demak A nuqtadan chiqqan ikkita yo‘nalish AV va AS ning gorizontal R tekislikdagi proeksiyalari ( Av va As) orasida hosil bo‘lgan burchak b – gorizontal burchak bo‘lib hisoblanadi. b burchakning qiymatini topish uchun AA’ tik chiziqqa gradus va minutlarga bo‘lingan doira limb o‘rnatilgan deb faraz qilamiz. Doirada av’ va as’ tomonlar orasidagi yoy b’c’ o‘lchanishi kerak, ya’ni b‘ burchak.
Vertikal burchak – qiyalik burchak deb ham ataladi. Masalan: AV bilan Av orasidagi burchak qiyalik burchagi. Qiyalik burchagi a₁ , a₂ ; Joyda gorizontal burchakni o‘lchashda ishlatiladigan asbob quyidagi qismlardan iborat: limb, alidada. Ana shunday asbob – teodolit deb ataladi.
Teodolitlar. Teodolit nuqtaga  shtativ  va  shovun  yordamida o‘rnatiladi. Teodolit to‘g‘ri o‘rnatilganligi – adilak yordamida tekshiriladi. Teodolit bilan vertikal burchak o‘lchash mumkin. Gorizontal burchak o‘lchash tamoyili. Teodolitlar.
Teodolitlar. 
Teodolit nuqtaga shtativ va shovun yordamida o‘rnatiladi. Teodolit to‘g‘ri o‘rnatilganligi –
Adilak yordamida tekshiriladi. Teodolit bilan vertikal burchak o‘lchash mumkin.
Teodolitning asosiy qismlari: 
1 – limb 11.- qarash trubasi
2 – alidada 12.- gorizontal o‘q
3 – aylanish o‘qi 13.-alidada tayanchi
4 – kovak o‘qi 16,14.- maxkamlash vinti 5 – taglik 17,15.- yo‘nalish vinti
6 – shtativ 18.- vint
7 – ko‘tarish vintlar 19.- lupalar
8 – o‘rnatish vintlar
9 – ilgak
10 – shovun
Shtativ – metall yoki yog‘ochdan yasalgan erdan birmuncha ko‘tarilib, ishlash uchun qulaylik tug‘diradi.
Shovun – oddiy va optik bo‘ladi. Oddiy shovun – og‘irligi 100 – 150 gr keladigan uchli metall qadoqtoshdan iborat.
Taglik – teodolitning ish qismini shtativga birlashtiradi.
Adilak – geodezik asboblarning o‘qlarini gorizontal yoki vertikal holatga keltirish hamda ish paytida asbobning holatini kuzatish uchun xizmat qiladi. Silindrik va doiraviy bo‘ladi.
Teodolitning ish qismlari:
Limb – metall yoki shishadan ishlanadi. Limb – teng qilib shtrixlarga bo‘linadi. Limb bo‘laklarining har 10^o, 5^o , yoki 1^o qiymati soat strelkasi yo‘nalishi bo‘yicha 0^o dan 360^o gacha raqamlar bilan belgilangan.
Alidada – doira, o‘qi limb vtulkasi ichiga kirib turadi. Gorizontal va vertikal burchaklarni o‘lchashda bu burchaklar teodolitining gorizontal va vertikal doiralariga proeksiyalanadi va limbdan alidada ko‘rsatkichi yordamida sanoq olinadi.
Vernyer limbdan sanoq olish aniqligini oshirish uchun alidadaga chizilgan shkaladan iborat. Vernyer aniqligi t = l/n+1.
l – limb bo‘lak qiymati.
n – bo‘laklar soni.
Limb va vernerdan sanoq olishda lupadan foydalaniladi.
Qarash trubasi – asosiy ish qismidan biridir, nuqtani aniq nishonga olish uchun xizmat qiladi.
Teodolitlar tuzilishi, aniqligi va boshqa xususiyatlari jixatidan bir necha xil bo‘ladi.
Limbning taglikka biriktirilishiga qarab – oddiy va takroriy teodolitlarga bo‘linadi. Oddiy
teodolitlar – limb taglikka aylanmaydigan qilib biriktirilgan.
Takroriy teodolitlar – limb taglikka aylanadigan qilib biriktiriladi, bu teodolitlar bilan aniqroq vo‘lchash mumkin. SHuning uchun ko‘proq takroriy teodolitlar ishlab chiqarilmoqda.
Teodolitlar limbi shishadan yoki metalldan ishlab chiqiladi. Shisha limbli teodolitlar – optik teodolitlar deyiladi. Metall limbli teodolitga nisbatan ixcham, engil va ishlatilishi osondir. Keyingi yillarda ko‘proq optik teodolitlar ishlab chiqarilmoqda. 
Aniqligi jixatidan teodolitlar –  aniq, juda aniq vatexnikaviylarga  ajratiladi. Masalan, gorizontal burchak o‘lchashda juda aniq teodolit bilan – 2²,0 gacha, aniq teodolit bilan 2²,0 –10»,0 gacha, texnikaviy teodolit bilan – 15² – 30². Masalan: T-2 bilan 2² gacha xato, T-10 – 10² gacha; T- 30 bilan 30² gacha xato bilan o‘lchash mumkin. Texnikaviy teodolitlarni ko‘rib chiqamiz: Plan olish va injenerlik ishlarida – metall limbli teodolitlar ishlatiladi. TM-1 – boshqa metall limbli teodolitlardan ixcham va engil. buteodolit injener-qidiruv ishlarida juda qulaydir. Limbning bo‘lak qiymati – 20¢.
TT-% – teodolitning asosiy qismlari engil va chidamli alyuminiy qotishmasidan yasalgan. Bu teodolit plan olish va qurilish ishlarida keng qo‘llaniladi. Ish qismi taglikdan ajratiladi. Vertikal doirasiga bussol o‘rnatish mumkin. Teodolitning shtativ bilan og‘irligi 3,2 kg.
TN – teodolit-nivelir, tuzilishi bo‘yicha TT-5 ga o‘xshaydi. Faqat uning qarash trubasi ustiga silindrik adilak o‘rnatilgan, shu sababli uni nivelir sifatida ham ishlatish mumkin. Og‘irligi (shtativ bilan) 3,2 kg.
TTP – loyihalash teodolit taxeometr. TN teodolitga o‘xshaydi. Unda ham qarash trubasi ustiga silindrik adilak o‘rnatilgan.