Termiz davlat universiteti arxitektura va qurulish fakulteti

1.4. Buyum turlari bo’yicha sex mahsuldorligini hisoblash
Korxonaning yillik ishlab chiqarish dasturi va buyumning nomenklaturasi topshirishga berilgan.
Korxonaning ish rejimidan kelib chiqib, buyum va fabrikat ishlab chiqarish dasturi ishlab chiqarishdagi yo’qotish va brakni inobatga olgan holda hisoblanadi.
Ishlab chiqarishdagi yo’qotish va brak qiymati tavsiya etiladi:
Temir-Ustun korxonalari uchun:

• 
  Ustun qorishmalari uchun – 0,5% gacha;
  
• 
  Buyum bo’yicha – 1,0% gacha.
  

Har bir texnologik tizim uchun ishlab chiqarish mahsuldorligi quyidagi formula asosida hisoblanadi:

М_х= = = 15228.4m³

М_х/ V_м=
Bu yerda:
М_х- hisoblanayotgan tizim mahsuldorligi;
М_т–sex (korxona)ning berilgan mahsuldorligi;
Б – brakdan yo’qotishlar – 1,5 %.
1.4-jadval Korxonaning ishlab chiqarish rejasi
1.5. Xom ashyo va yarim fabrikatlarga korxonaning talabini aniqlash
Ustun tayyorlash uchun materiallar.
Ustunning mexanik, deformativ, gidrofizik, termofizik xossalari uni tashkil etuvchi komponentlarning aynan shunday xossalariga mos bo'ladi.
Sement. Ustun tayyorlashda portlandtsement va uning turlari, shlakli va putsolanli sementlar, giltuproqli sement va boshqa sement turlari ishlatilishi mumkin.
Sementning markasi Ustunning siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi bo'yicha markasiga nisbatan quyidagi mutanosiblikda belgilanadi:

Ustun markasi	М150	М200	М250	М300	М350	М400	М450	М500	М600 va yuqori
Sement markasi	М300	М300 М400	М400	М400 М500	М400 М500	М550 М600	М550 М600	М600	М600

Sement markasi muayyan Ustun markasi uchun tavsiya etilganidan yuqori bo'lsa, sement tarkibiga maydalab tuyilgan aktiv minerallar qo'shilishi kerak. Yuqori aktivlikdagi sement tarkibiga diatomit, trepel, opoka, gliej kabi tabiiy, domna va yoqilg’i shlaklari, kullar va sh.k. sanoat chiqindilari qo'shilib, sementni tejash mumkin.

Ustunni ishlatish iqlim sharoitiga qarab past yoki yuqori ekzotermikli sementlarni tanlash maqsadga muvofiqdir.
Mayda to'ldirgich. Barcha tabiiy va sun'iy tosh materiallarning 0,15-5mm fraktsiyasi Ustun tayyorlashda mayda to'ldirgich-qum sifatida ishlatiladi.
Oddiy og’ir Ustun tayyorlashda tog’jinslarining tabiiy emirilishidan xosil bo'lgan yoki qattiq tog’ jinslarini maxsus mashinalar yordamida maydalab saralangan qumlar ishlatiladi.
Qum donachalari mineral tarkibi asosan kvarts, dala shpati, kaltsit, slyuda kabi otqindi tog’ jinslaridan iborat bo'lib, oxaktosh, dolomit kabi cho'kindi tog’ jinslari kamroq bo'ladi.
Ustun tayyorlashda daryo, dengiz qumlari yoki tog’ (jar) qumlari ishlatilishi mumkin. Daryo va dengiz qumlari donalari silliq yuzali oval shaklda bo'lib, loy bilan ifloslangan bo'lishi mumkin. Tog’ qumlari donalari serqirra shaklda bo'lib, tarkibida changsimon aralashmalar bo'ladi. Qum zich tog’ jinslarini, shlaklarni maydalab olinganda serqirra va yuzasi g’adir-budir donachalar xosil bo'ladi. Maydalab olingan qumlar tabiiy xosil bo'lgan qumlarga nisbatan toza bo'ladi. Yuqori sifatli Ustun tayyorlash uchun qumlarni yuvib, quritib ishlatish kerak.
Ustunning sifati mayda to'ldirgichning mineral tarkibiga, donador tarkibiga, gil va loyli aralashmalar miqdoriga, organik aralashmalar mavjudligiga bog’liq bo'ladi.
Qum 0,15-5 mm fraktsiya oralig’ida turli o'lchamdagi donalardan iborat bo'lishi zarur. Bunda qumning oraliq bo'shliqligi kam bo'lib, undan tayyorlangan Ustun esa zich strukturaga ega bo'ladi. Qumning mayda-yirikligi, ya'ni donador (granulometrik) tarkibi quritilgan qumni (1000 g) standart elaklar yig’ilmasidan o'tkazish usulida aniqlanadi. Elaklar yig’ilmasi 5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; 0,14 mm ko'zli elaklardan iborat bo'ladi. Qum tarkibida 5-10 mm fraktsiyadagi qum-tosh aralashmasi 5% oshmasligi kerak, 10 mm yirik donalar esa bo'lmasligi shart.
Qumning yirikligi bo’yicha klasefikatsiyasi

Qum guruxlari	№63 elakdagi to’la qoldiq, %	Yiriklik moduli
Yirik o’rtacha mayda	50-75 35-50 20-35	3,5-2,5 2,5-2 2-1,5

Qum tarkibidagi changsimon va loysimon aralashmalar Ustun qorishmasining suvga talabini oshiradi va tsementning aktivligini pasaytiradi. Shuning uchun qum tarkibida 0,14 mm teshikli elakdan o'tgan zarrachalar miqdori 10% oshmasligi, changsimon va loysimon zarrachalar esa 3% oshmasligi kerak. Qumni suv bilan yuvib changsimon va loysimon aralashmalardan tozalash mumkin.
Tabiiy qum tarkibida organik aralashmalar (o'simlik chirindi qoldig’lari, organik kislotalar) sement toshini asta-sekin emirib, Ustun mustaxkamligini pasaytiradi. Organik aralashmalar bilan qumning ifloslanish darajasini kolorometrik usulda aniqlanadi. qumga qo'shilgan NaOH 3% eritmasi ta'sirida aralashma etalon rangidan ochroq bo'lsa (etalon och sariq rangda) qum Ustun tayyorlash uchun yaroqli hisoblanadi. Og’ir Ustun uchun ishlatiladigan quruq kvars qumining o'rtacha zichligi 1500-1550 kg/m3, zichlangan xolda esa 1600-1700 kg/m3 atrofida bo'ladi. Kvars qumining o'rtacha zichligi uning namligiga bog’liq bo'ladi. Qumning nisbiy namligi 5-7% bo'lganda uning o'rtacha zichligi minimum qiymatda bo'ladi.
Qumning namligini Ustun qorishmasi tayyorlashda, qumni qabul qilib olishda hisobga olish zarur.
Yirik to'ldirgich. Oddiy og’ir Ustun tayyorlashda yirik to'ldirgich sifatida shag’al va chaqiq toshlar ishlatiladi. Yirik to'ldirgich 5-70 mm fraktsiyada bo'ladi. Massiv monolit konstruktsiyalar va inshootlar qurilishida Ustun qorishmasiga 150 mm yiriklikgacha to'ldirgich kiritish mumkin. Shag’al tarkibi tosh va qisman qumdan iborat bo'lib, chang, tuproq, slyuda va organik chirindilar aralashgan bo'ladi. Shag’al donalari oval, yapaloq shaklda bo'lib, yuzasi tekis bo'ladi. Tog’ (jar) shag’alining yuzasi g’adir-budir bo'lishi mumkin. Daryo, dengiz shag’ali tog’ shag’aliga nisbatan tozaroq bo'ladi.
Chaqiq tosh otqindi, metamorfik va suv muhitiga chidamli zich cho'kindi tog’ jinslarni maydalab tayyorlanadi. Chaqiq tosh serqirra va yuzasi g’adir-budir bo'lishi sement toshi bilan yaxshi tishlashishini ta'minlaydi. Shuning uchun yuqori markadagi Ustunlar tayyorlashda chaqiq tosh ishlatiladi. Chaqiq tosh tarkibida tuproq, chang va organik aralashmalar kam bo'ladi.
Yirik to'ldirgich sifati mineral tarkibi, tog’ jinslarining mustaxkamligi va sovuqqa chidamliligi, donador tarkibi, donalarning shakli, mineral va organik zararli aralashmalarning miqdori bilan belgilanadi.
Yirik to'ldirgich jinsining suv shimgandagi mustahkamligi Ustun mustaxkamligiga nisbatan 1,5-2 marta katta bo'lishi kerak.
Ustunning zichligi, mustaxkamligi, sovuqqa chidamliligi yirik to'ldirgichning donador tarkibiga bevosita bog’liq bo'ladi. Yirik to'ldirgich donalarining uzluksiz fraktsiyalarda bo'lishi tsementning tejalishini ta'minlaydi. Yirik to'ldirgich 5-10, 10-20, 20-40 va 40-70 mm fraksiyalarda bo'ladi.
Ustun tayyorlashda muayyan fraktsiyadagi yirik to'ldirgichni ishlatish konstruktsiyaning o'lchamlari, armaturalar orasidagi masofalar bilan belgilanadi.
Temir Ustun to'sinlar, kolonnalar, ramalar va boshqa konstruksiyalar tayyorlashda yirik to'ldirgich donasining katta tomoni o'lchami armatura sterjenlari orasidagi masofaning 3/4 qismidan kichik bo'lishi shart, qavatlararo va tom yopma plitalari uchun esa plita qalinligining 1/2 qismidan kam bo'lishi kerak.
Bino va inshootlar qurilishida ishlatiladigan temir Ustun konstruksiyalar va Ustun buyumlar tayyorlashda odatda 5-10 va 10-20 mm fraktsiyali to'ldirgichlar 2:3 nisbatda aralashtirib qo'llaniladi. Konstruksiyalarning xajmiy o'lchamlari yiriklashgan sari yirik to'ldirgich fraktsiyalari xam ortib borishi mumkin. Ustun uchun belgilangan yirik donalar 5% gacha bo'lishi ruxsat etiladi.
Zarurat bo'lganda 3-10, 10-15, 5-15 va 15-20 mm fraktsiyadagi chaqiq tosh maxsus temirUstun konstruksiyalar tayyorlashda ishlatilishi mumkin. Yirik to'ldirgich donador tarkibi donalarning eng katta D va eng kichik d o'lchamlari bilan belgilanadi. Xar bir fraksiya yoki ularning aralashmalari donador tarkibi quyidagi oraliqda bo'lishi kerak:

Elak o’lchamlari	D		0,5(d+D)		d	1,25D
	5(3)мм	10мм va yuqori	Bitta fraksiya uchun	Fraksiyalar arlashmasi
Elakdagi to’la qoldiq, % massa buyicha	95-100	90-100	40-80	50-70	0-10	0

Yirikto'ldirgichlarningUstuntayyorlashuchunmustaxkamligibo'yichayaroqliligimaxsuspo'latsilindrdaezilgandamaydalanishdarajasigaqarabbelgilanadi. Buusulnamunaezilgandaxosilbo'lgandiametri 5 mmdankichikmaydadonalarning (massaganisbatan, %) engko'pmiqdoriniko'rsatadi. Yirikto'ldirgichbuko'rsatkichbo'yichaquyidagimarkalargabo'linadi: Dp8, Dp12, Dp16 vaDp24. Masalan: M300 vaundanyuqorimarkadagiUstunuchunDp8, M200 markaliUstunuchunesaDp12 markalishag’alyokichaqiqtoshtavsiyaetiladi.

Yirikto'ldiruvchilartarkibidayumshoqvaemirilgandonalarbo'lsa, Ustunningmustaxkamligivadeformativxususiyatlariyomonlashadi, shusababliularningmiqdori 10% ko'pbo'lmasligikerak.
Yirik to'ldirgichlarning sovuqqa chidamliligi standart usulda aniqlanadi. Ular quyidagi markalarga bo'linadi: F15, F25, F50, F100, F150, F200 va F300.
Mayda va yirik to'ldirgichlar tarkibida tabiiy radionuklidlar mavjudligi bo'yicha radiatsion-gigiena nuqtai nazaridan baxolanishi zarur.
Mayda va yirik to'ldirgichlar suvga talabi Ustun tayyorlash texnologiyasida muximdir. To'ldirgichlar tabiiy xolda yoki Ustun qorilganda muayyan suv miqdorini shimishi va yuzasi qo'llanishi mumkin. Suvning qisman to'ldiruvchilar uchun sarf bo'lish omili Ustun tayyorlash texnologiyasida hisobga olinishi shart.
To'ldirgichlarni tayyorlash, tashish va saqlash. To'ldirgichlar qazib olingach yirik, mayda va o'ta mayda (gil) fraktsiyalarga ajratiladi. Zarurat bo'lsa turli aralashmalardan maxsus usullarda tozalanadi. To'ldirgichlarni boyitish jarayoni qazib olingan karerlarda amalga oshiriladi. Daryo shag’al-qum aralashmasi ekskavatorlar yoki gidromexanizatsiya moslamalari yordamida qazib olinadi, vibratsion yoki sortirovka apparatlari vositasida suvli muhitda yuviladi va fraksiyalarga ajratiladi. Shag’al yirik fraksiyalari maydalanib chaqiq tosh tayyorlanadi.
Chaqiq tosh yassi vibratsion groxotlar (g’alvir mashinalar) vositasida fraktsiyalarga ajratiladi. To'ldirgichlar iste'molchilarga temir yo'l transporti (platformalarda, yarim vagonlarda), avtosamosvallarda, suv transporti (barjalarda) vositalarida tashiladi.
To'ldirgichlar ochiq maydonlarda, estakadalar va yer osti galereyalari bilan jixozlangan omborxonalarda fraktsiyalarga ajratilgan xolda alohida-alohida shtabellarda saqlanadi. Suv Ustun qorishmasi tayyorlashda ichimlik suv yoki tarkibi zararli aralashmalardan tozalangan, Ustunning normal quyuqlanishi va keyinchalik qotishiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydigan tabiiy suv ishlatiladi. Suvning vodorod ko'rsatkichi 4 kam bo'lmasligi, tarkibida mineral tuzlar 5000 mg/l, shu jumladan sulfat tuzlari 2700 mg/l dan (SO3 ga hisoblanganda) ko'p bo'lmasligi kerak. Sanoat, maishiy chiqindi suvlar, botqoq va sizot suvlarni tozalanmagan xolda Ustun qorishmasi tayyorlash uchun ishlatish mumkin emas.
Suvning Ustun tayyorlash uchun yaroqliligi kimyoviy analiz usulida aniqlanadi. Agar suvni kimyoviy analiz qilish imkoniyati bo'lmasa, ichimlik suvi va Ustun uchun tavsiya etilgan suvdan tayyorlangan namunalarning 28 sutkadan keyingi mustaxkamlik chegarasidagi tafovut aniqlanadi. Namunalar mustaxkamligi farq qilmasa Ustun qorishmasiga tavsiya etilgan suv yaroqli hisoblanadi.