Termiz davlat universiteti «gaz kimyosi» fanidan

Ikki boskichli va kombinatsion kuritish usllari
Nordon komponentlarning gaz aralashmalari xossalariga ta‘siri

1. 
   Nordon gazlar komponentlarning fizik-kimyoviy xossalari;
   
2. 
   Nordon komponentlarning gaz aralashmalari xossalariga ta‘siri;
   
3. 
   Korroziyaga qarshi kurash;
   

Nordon gazlar komponentlarning fizik-kimyoviy xossalari
Tabiiy gaz va neft bilan chiqadigan yo ‘ldosh gazlar tarkibida uglerod (SO) oksidi va vodorod sulfidi (H₂S)saqlangani uchun nordon gazlar deyiladi. Bu gazlar tarkibida bundan tashqari serouglerod (CS₂), serookis uglerod (COS), merkaptanlar RSH bo ‘ladi. Tabiiy gazdan ajratib olingan suyuq komponentlar tarkibida sulfid RSR, disulfid RSSR bo ‘ladi. Oltingugurtli birikmalar zaharli moddalar qazib olishda, transportirovka qilishda va gazni qayta ishlashni qiyinlashtiradi. Bu xususiyat uglerod (II) oksidiga ham tegishli. Vodorodsulfid – organizmni falaj qiladi, rangsiz gaz, palag‗da tuxumni hidini beradi va tabiiy gazning tarkibidagi oltingugurtli birikma ichida eng faoli, -60,4⁰C da rangsiz suyuqlikka aylanadi, -85⁰C da kristallanadi. Qattiq H₂S uch xil modifikatsiyada – 170⁰C, -147⁰C, -85⁰C da haroratlar oralig‗ida bo ‘ladi. H₂S normal sharoitda bir hajm suvda uch hajm eriydi normal sharoitda 20⁰C vodorod sulfidni ishlab chiqishda ruxsat etilgan konsentratsiyasi PDK_i.j. = 0,01 mg/m³, PDK_x = 0,008 mg/m³.
Metallarni korroziyaga uchratadi va sulfidlar hosil qiladi.
2Na + H₂S  Na₂S
4Fe + S₂  2Fe₂S
Serauglerod CS₂ – rangsiz suyuqlik, zichligi 1,29 g/m³ qaynash harorati 46,3⁰C, erish harorati –112⁰C, suvda yaxshi erimaydi.

0^0C	10^0	20	30^0	40
0,24	0,23	0,21	0,18	0,11

Harorat ortishi bilan suvda eruvchanlik kamayadi. Kizdirganda metallarni korroziyaga uchratadi. YUqori haroratda N₂ bilan reaksiyaga kirishadi va N₂S hosil qiladi.
COS – serookis uglerod – Rangsiz va hidsiz, tez alanga oladigan gaz. Suyuqlanish harorati – 50⁰C, qaynash harorati – 138⁰C.
Tiollar (merkaptanlar) – Umumiy formulasi RSH – organik birikma. Noxush hidli suyuqlik, gaz tarkibiga qo ‘shadi, ampulalarda bo ‘ladi. Suvda erimaydi. Organik birikmalarda yaxshi eriydi. Reaktorlarga tushib qolsa katalizatorlarni zaharlaydi.
Oltingugurtli gazlarni sinflash – Gazni tarkibida H₂S ni va boshqa organik birikmalarning miqdori katta intervalda o ‘zgarib turadi. Tabiiy gazni tozalashda texnik iqtisodiy ko ‘rsatgichlarga asosan N₂S tasir ko ‘rsatadi. Hozirgi davrda gazni qayta ishlash sohasida juda ko ‘p ishlar qilinganiga qaramasdan gazlarni yagona sinflash normasi yo ‘q. Chunki texnikani rivojlanishi natijasida sinflash o ‘zgarib turishi mumkin. Bekirov va boshqalar tomonidan taklif qilingan sinflashga ko ‘ra gazlar:
Juda oz oltingugurtli Kam oltingugurtli Oltingugurtli
YUqori oltingugurtli sinflarga bo‘linadi.
Bu tushunchalar tabiiy gazni yoki tabiiy gazda oltingugurtli komponentlarni va adsorbentlarni regeneratsiya qilingandan so ‘ng olinadigan gazlarning tarkibi bilan bog‗liq. Bunda regeneratsiya gazlaridan oltingugurt ishlab chiqarish iqtisodiy tomondan maqsadga muvofiq ekanligi hisobga olinadi. Juda oz oltingugurtli gazlarga tarkibida H₂S va merkaptanlarning miqdori 20-36 mg/m³ bo ‘lgan gazlar kiradi. Bu gazlar H₂S dan tozalanmaydi. Magistral truboprovodlarga berishdan oldin suv bo ‘yicha shudring nuqtasi va uglevodorodning miqdori bo ‘yicha standartga moslashtiriladi.
Kam oltingugurtli gazlar – bu gazlarni qayta ishlash jarayonida hosil bo ‘lgan regeneratsiya gazlarining utilizatsiya qilish uchun qurilma yoki korxona qurilmaydi.
Bunday tabiiy gazlarni tozalashdan maqsad tarkibidagi H₂S ni, H₂O uglevodorodlarni standartga moslashtirish. Bu gazlarni tozalashda SO₂ ni chuqur tozalash maqsad qilib qo ‘yilmaydi. Agarda geliy ajratib
olinadigan bo ‘lsa, SO₂ to ‘liq tozalanishi kerak. Tozalanmasa -72⁰C da quruq muz hosil bo ‘ladi va trubalarda tiqilib qoladi.
Oltingugurtli gazlar – bu gazlarni qayta ishlash vaqtida hosil bo ‘lgan regeneratsiya gazidan oltingugurtni ajratib olish maqsadga muvofiq deb hisoblangan gazlarga aytiladi.
Olingugurt saqlovchi gaz va gazkondensati tarkibidagi merkaptanlar, asosan alkantiollar guruxiga mansubdir. Ularning xossalari 1.15-1.17- jadvallarda keltirilgan.

Nordon komponentlarning gaz aralashmalari xossalariga ta‘siri Agarda gaz tarkibida CO₂ miqdori ko ‘p bo ‘lsa, tabiiy gazning

issiqlik quvvatini pasaytiradi.
Bir xil hajmdagi CO₂ dan tozalangan va tozalanmagan gazlarning yonish issiliklari bir-biridan far iladi. Gaz tarkibida CO₂ ning borligi uning yonish issiqligiga faqatgina hajmiy ulushi bilan ta‘sir iladi. Masalan: 1,4 m³ toza C₄ gazi yonganda 50,1 MJ/kg energiya hosil bo ‘lsa, 1,4 m³ (80 % C₄ va 20% CO₂) aralashmasi yonganda 40,08 energiya hosil qiladi (1.49- rasm).

1.49-rasm. CO2 dan tozalangan (a) va tozalanmagan (b) gazlarning yonish issiQliklari fari tasviri 1-gaz salagich; 2-kran; 3- gorelka; 4-kolba; 5- termometr.

Oltingugurtli gazlar – bu gazlarni qayta ishlash vaqtida hosil bo ‘lgan regeneratsiya gazidan oltingugurtni ajratib olish maqsadga muvofi deb hisoblangan gazlarga aytiladi.
YUqori oltingugurtli gazlar – elementar oltingugurt ishlab chiqarishning o ‘zi iqtisodiy samara beruvchi gazlarga aytiladi. Gazlar tarkibidagi H₂S va boshqa elementlarning miqdori g/m³ da hisoblanadi.
Nordon gazlardan H₂S va CO₂ gazlarning turli ko ‘rsatgichlariga ta‘sir etadi, shu jumladan termodinamik ko ‘rsatkichlarga ham. Qolgan komponentlarning miqdori kam bo ‘lganligi uchun deyarli ta‘sir etmaydi.
Vodorod sulfid va CO₂ ni konsentratsiyasi oshishi gidrat hosil bo ‘lish haroratini ko ‘taradi va siqilish koeffitsientini pasaytiradi.
Vodorod sulfid va uglerod to ‘rt oksidni bo ‘lishi tabiiy gazni suvda va reagentlarda eruvchanligini ko ‘paytiradi, chunki H₂S va CO₂ ni bu moddalarda eruvchanligi uglevodorodlarga nisbatan yuqori.
H₂S + Ca(OH)₂ = CaS + 2H₂O
Boshqa oltingugurtli birikmalar COS, CS₂, R-SH, R-S-R, R-S-S-R gidrat hosil bo ‘lish haroratiga, namlikni yutishiga, siQilish koeffitsientiga va korroziya qilish qobiliyatiga deyarli ta‘sir ko ‘rsatmaydi. Lekin gidrat hosil qilish ingibitorlarini, absorbentlarini va ularni regeneratsiya qilish xususiyatiga ta‘sir ko ‘rsatadi.
Tabiiy gaz magistral gaz uvuriga berilishidan oldin oltingugurt birikmalaridan tozalanadi. H₂S va merkaptanni midori mos ravishda 20 mg/m³ va 39 mg/m³ Qilib belgilangan.
Tabiiy gaz qazib chiqarilgan joydan iste‘molchiga bo ‘lgan uzoq masofaga gaz quvurlari orqali transportirovka (tashiladi) qilinadi. Bundan gaz quvurlari har xil ilim ududlarini kesib o ‘tadi va shuning uchun gazni sifatli qilib, suvni kondensatsiyalanib qolmaydigan darajagacha, ya‘ni shudring nutasigacha quritish kerak bo ‘ladi.
Gazning tarkibida suvni, suyuq uglevodorodlarni, agressiv va mexanik aralashmalarning bo ‘lishi gaz quvurlarining o ‘tkazish quvvatini pasaytiradi, ingibitorlarning xarajatini ko ‘paytiradi, korroziyani tezlashtiradi, kompressorlarni elektr energiya sarfini ko ‘paytiradi, nazorat

• 
  o ‘lchov – boshqaruv asboblarining liniyalarini berkitib qo ‘yadi. Tabiiy gazni avariyasiz magistral quvurlarda tashish uchun, klimatik sharoitlarni hisobga olgan holda tashiladigan gazga soha standarti qabul qilingan.
  

Magistral gaz quvurlariga berilayotgan tovar tabiiy gazning sifati avtomatik usulda to ‘xtovsiz tekshirilib turishi shart. Gazning tarkibidagi H₂S ning midori, shudring nutasi, uglevodorodlarning midori, gidrat hosil qilish harorati, yonish issiqligi nazorat qilinadi.