Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot ta
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
global kurs ishi
|
To’rtinchi yo’nalish – xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning tartibga soluvchi roli
rivojlanadi. Jahon xo’jaligi sub’ektlarining o’zaro aloqasi hamda o’zaro bog’liqligining kengayishi va kuchayishi global muammolarni hal etishda tobora ko’proq davlatlarning ishtirok etishini taqozo etadi. Bu muammolarning murakkablashuvi ularning o’z vaqtida va tezkorlik bilan hal etilishida 16 hukumatlararo va nohukumat (ishlab chiqaruvchilar, kompaniyalar va firmalar, ilmiy jamiyatlar va boshqa tashkilotlarning birlashmalari) xalqaro iqtisodiy tashkilotlarining faoliyatini zaruriyatga aylantiradi. SHuningdek, jahon xo’jaligi globalashuvi jarayonlarining ziddiyatli tomonlari ham mavjud. Bu ziddiyatlarning asosiylari quyidagilardan iborat: 1) turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi. Iqtisodiy o’sishning jadallashuvida ilmiy-texnika inqilobi (ITI) hal qiluvchi rol o’ynaydi. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib yangi texnika va texnologiyalarga “sakrab” o’tilishi o’ziga xos “tutash zanjir” hosil qildi. Global miqyosdagi axborotlashtirish natijasida turli mamlakatlarning texnologik jihatdan baravarlashuvi tendentsiyasi kuchaydi. Axborot, aloqa va transport vositalari rivojlanishidagi texnikaviy to’ntarish yer sharining barcha mintaqalarida ITI yutuqlarini tezlik bilan o’zlashtirish imkonini berdi. Natijada, bir mamlakatda yaratilgan yangi texnika va texnologiyalar, sun’iy to’siqlarni bartaraf etgan holda, jahon bo’yicha tezlik bilan tarqalmoqda. Biroq, XX asrning oxiriga kelib, jahon xo’jaligidagi iqtisodiy o’sish sur’atlarida jiddiy tafovutlar sezilmoqda. Birinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning ko’payishi tezligi juda o’sib ketdi. Aholi jon boshiga YAIM o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlar soni ko’paydi. Ikkinchidan, iqtisodiy rivojlanish sur’atlaridagi tafovutlar natijasida g’arb mamlakatlari iqtisodiy qudratining sekin-asta, biroq muntazam ravishdagi nisbatan pasayishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Ba’zi mamlakatlar o’zlarining iqtisodiy o’sish sur’atlarini sezilarli darajada oshirgan holda zamonaviy sanoatlashgan ishlab chiqarishning eng yuqori darajasiga erishiga harakat qilmoqdalar. Masalan, 1970-1980 yillarda yangi industrial mamlakatlarning “dastlabki avlodi” – Koreya Respublikasi, Tayvan, Singapur va Gonkong ancha tez sur’atlarda rivojlandi. 1990 yillarning oxiriga kelib yangi industrial mamlakatlarning “ikkinchi avlodi” – Indoneziya, Filippin, 17 Malayziya, Tayland jadal sur’atda taraqiy etdi. Ular rivojlangan mamlakatlar bilan nafaqat an’anaviy ishlab chiqarish sohalari, balki murakkab texnika mahsulotlari, jumladan ishlab chiqarish vositalari bozori bo’yicha raqobatlasha boshladilar. Biroq, hali jahon xo’jaligi tarkibida ishlab chiqarishning sanoatlashuvi darajasiga yetmagan, taraqqiyotda ilgarilab ketgan mamlakatlarga yetib olish uchun zarur resurslarga ega bo’lmagan ko’plab mamlakatlar ham mavjud. 2) boy va qashshoq mamlakatlar o’rtasidagi farqning kuchayishi. Jahon miqyosida yaratilgan mahsulot va daromadlarning turli mamlakatlar o’rtasidagi taqsimoti o’ta darajada notekis bormoqda. XX asrda yer shari aholisining eng boy chorak qismi YAIMning o’rtacha jon boshiga 6 baravar o’sishiga erishgan bo’lsa, eng kambag’al chorak qismi esa bu ko’rsatkichning 3 baravar o’sishiga erishgan xolos. BMTning oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, hozirgi davrda jahonda ochlikka mahkum kishilar soni 500 mln.ga yetadi, ularning deyarli yarmi ochlik va to’yib ovqatmaslik hamda buning oqibatida kelib chiquvchi turli kasalliklar natijasida o’limga mahkumdirlar. 1 mlrd.dan ortiq kishilar yetarli darajada ovqatlanmaslik muammosiga duch kelmoqdalar. SHuningdek, “yashirin ochlik” – sifatli va to’liq ovqatlanmaslik ham keng tarqalgan. SHunga qaramay, fan va texnikaning zamonaviy darajasi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ahamiyatli darajada ko’paytirish imkonini berib, u nafaqat hozir, balki kelgusida yashashi mumkin bo’lgan barcha aholining oziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondira oladi. 3) ekologik halokat tahdidlarining kuchayib borishi. Insoniyat taraqqiyotining butun tarixi davomida xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’siri u qadar ahamiyatli bo’lmay, tabiat o’zining ekologik muvozanatini qayta tiklashga qodir bo’lib kelgan. Biroq, hozirga kelib, atrof-muhitga ko’rsatilayotgan ta’sir shunchalik kuchayib ketdiki, natijada tabiat o’zini-o’zi qayta 18 tiklash qobiliyatini yo’qotib bormoqda. Hisob-kitoblarga ko’ra, keyingi 200 yil ichida yer yuzidagi 900 minga yaqin turdagi o’simlik va hayvonlar qirilib ketgan. Foydali qazilmalarning ba’zi bir qayta tiklanmas zahiralari tugab bormoqda, o’rmon materiallari resurslari va xom ashyoning boshqa turlari qayta tiklanib ulgurmayapti. yer yuzidagi iqlimning o’zgarishi, azon qatlamining siyraklashuvi, boshqa halokatli jarayonlarning kuchayishi tsivilizatsiyaga jiddiy tahdid solmoqda. Ishlab chiqarishning tabiiy muhitga salbiy ta’sirining oldini olish uchun tozalash qurilmalari va boshqa ekologik himoya vositalarini barpo etish uchun yirik kapital qo’yilmalar talab etiladi. Global ekologik muammolarni hal etish uchun butun dunyo mamlakatlari va xalqlarining kuchlarini birlashtirish lozim bo’ladi. 4) turli mamlakatlarda aholi sonining o’zgarishining farqlanishi. YAna bir global ziddiyat sifatida XX asrning ikkinchi yarmida boshlangan demografik “portlashlar”, ya’ni yer shari aholisi sonining jadal o’sishi ko’rsatiladi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar aholsining tez o’sishi bir qator jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Ba’zi bir mamlakatlardagi aholi sonining ko’payishi natijasida ratsional xo’jalik yuritishga to’sqinlik qiluvchi aholining nisbiy ortiqchaligi belgilari ko’zga tashlanadi. Ishlab chiqarish hajmining ko’payishiga qaramay aholi jon boshiga ist’emol, ayniqsa rivojlangan mamlakatlardagi iste’mol darajasi bilan taqqoslaganda, kishilarning haqiqiy ehtiyojlariga qaraganda past darajada qolmoqda. Bu kabi holatlardan ba’zi bir demograf-olimlar asossiz ravishda, keskin xulosalar chiqarib, aholi nufusi jarayonlari ustidan davlat miqyosidagi nazoratlarning o’rnatilishi, jumladan oilani rejalashtirish dasturlarini ishlab chiqish kabi da’volarini kuchaytirmoqdalar. Bunday assosiz dasturlardan ko’ra, ular bu mamlakatlarda YAngi texnika va texnologiya asosida ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish dasturini taklif qilsalar yaxshiroq bo’lar edi. Aholi nufusi borasidagi barcha fikr-mulohazalar ham real asosga ega bo’lmay, biz ulrning ba’zi birlarini XX-bobda tanqidiy jihatdan ko’rib chiqqan edik. 19 Yuqoridagilardan ko’rinadiki, hozirda jahon miqyosida yuz berayotgan globallashuv jarayonlari o’zining ijobiy yo’nalishlari va ziddiyatlariga ega bo’lib, bu jihatlarning nisbatini tartibga solishda dunyoning barcha mamlakatlarining faol ishtiroki va birlashuvi talab etiladi. Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|