Termiz davlat universiteti kimyo fakulteti tabiiy va fiziologik faol birikmalar kimyosi tal

Kurs ishining maqsadi. Oltingugurt, sulfat kislotasi va uning birikmalari ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar va tarmoqlarni quyidagicha sanab o’tish mumkin: kimyo va qishloq xo’jaligi sanoati, ozuqa qo’shimchalari, sintetik qatronlar, o’g’itlar va o’g’itlar uchun qo’shimchalar, hayvonlarga mo’ljallangan dorilar, pigmentlar, neft mahsulotlari, yuvish vositalari, choyshab metall, portlovchi moddalar, ba’zi batareyalar, qog’oz, hasharotlar, shinalar, porox, gugurt, kauchuk, kosmetika mahsulotlari , shampunlar, matolar, elimlar va boshqa sohalarda.
Kurs ishining vazifasi.

1. 
   Oltingugurt va uning birikmalari
   
2. 
   Oltingugurtning fizik kimyoviy xossalari
   
3. 
   Oltingugurt birikmalarining xalq xo`jaligidagi ahamiyati
   
4. 
   Sanoatda va xalq xo`jaligida ishlatilishi
   
5. 
   Oltingugurtnibng tabiatda uchrashi haqida ilmiy tushuncha berishdan iborat.
   

Kurs ishining obekti. Oltingugurt kislorodning eng yaqin analogidir. Shuning uchun ayrim organik oltingugurtli birikmalarning xossalari bir xil tuzilishdagi kislorodli birikmalarning xossalariga juda mos.
Kurs ishining predmeti. oltingugurtli organik birikmalarning tibbiyotda ishlatilishi insoniyat sog'ligi uchun muhim rol o'ynaydi. Oltingugurtdan olinadigan funktsional guruhlarni farmatsevtika va tabiiy mahsulotlarning keng assortimentida topish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, asosiy qism, 2 ta bob, 5 ta re4ja, xuylosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.

I BOB. OLTINGUGURTLI BIRIKMALAR HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT

1. 
   Oltingugurt tarixi va uning birikmalari
   

Oltingugurt qadim zamonlardan beri ma’lum bo’lgan moddadir. Taxminlarga ko’ra, bu nom Italiyaning ba’zi joylarida gaplashadigan Oskan tilidan lotin tiliga o’tgan. Fors kelib chiqishi deb da’vo qilingan oltingugurt lotin tilidan tarjimada “yonayotgan tosh” degan ma’noni anglatadi. Qadim zamonlardan beri sirli va maftunkor moddalar sifatida qaralgan oltingugurt, ba’zi alkimyogarlar tomonidan moddalarni oltinga aylantirishi kerak bo’lgan ”falsafiy tosh” deb ta’riflangan.
Uning kashf etilishi miloddan avvalgi 2000 yilga to’g’ri keladi. Qadimgi Yunonistonda ham tanilgan oltingugurt fumigant (kimyoviy moddalar) sifatida yoqib yuborilgan. Sitsiliyadagi Etna vulqonidan olingan oltingugurt paxta va sharobni oqartirish uchun ishlatilgan. Oldindan oltingugurt tuz va simob bilan birga barcha metallarning tarkibiy qismi sifatida tanilgan.
Misrda oltingugurt diniy marosimlarda yoqib yuborilgan. Ushbu sana taxminan 4000 yil oldin qaytib keladi. Injilda oltingugurt “do’zax olovi” deb nomlangan. Qadimgi mualliflardan biri Gomer “Odisseya” da oltingugurt insektitsid sifatida va xonalarning havosini tozalash uchun ishlatilganligini eslatib o’tgan. O’rta asrlarda urushlarda ishlatilgan olov oltingugurt bilan tayyorlangan. Farmatsevtika sanoati tarixida oltingugurtni tonik sifatida ishlatish to’g’risidagi yozuvlar mavjud. Rimliklar oltingugurtni ba’zi kasalliklarni davolashda va qurol-yarog’da ishlatganlar. Yonuvchan tabiati tufayli tarixda turli maqsadlarda ishlatilgan oltingugurt ba’zi tarixiy g’orlarda sariq ranglarda topilgan. Ilgari cherkovlarda oltingugurt ham yoqib yuborilgan. Oltingugurt bo’yicha ilmiy tadqiqotlar 17-18 asrlarda olib borilgan.
Frantsuz kimyogari Antoni Lavuazye vodorod va kislorod birikmasi hisoblangan oltingugurtni 1777 yilda kimyoviy element deb ta’riflagan. Ushbu ta’rif 1810 yilda frantsuz kimyogarlari Jozef Gay Lyussak va Lui Tenard tomonidan o’tkazilgan tajribalar bilan tasdiqlangan. Oltingugurt olish uchun 1894 yil dekabr oyida Germaniyada tug’ilgan amerikalik kimyogar Xerman Frash tomonidan ishlab chiqarilgan “Frasch usuli” deb nomlangan usul bugungi kunda ham oltingugurt konlarida qo’llanilmoqda.
Oltingugurt (Sulfur), S - Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib rakami 16, atom massasi 32,064. Tabiiy Oltingugurt 4 ta barkaror izotop 32S, 33S, 34S, 36S dan iborat. Sunʼiy radioaktiv izotoplari 3IS, 35S, 37S ham olingan. Yer poʻstining massa jihatdan 5410~2% ini tashkil qiladi. Dengiz suvida 0,08—0,09% Oltingugurt bor. Tabiatda erkin (tugʻma Oltingugurt) va birikmalar holida uchraydi. Oltingugurtning eng muhim tabiiy birikmalari metall sulfidlari, mas, FeS2 — temir kolchedan (pirit), ZnS — aldama pyx, PbS — qoʻrgʻoshin yaltirogʻi yoki glenit, Cu2S — mis yaltirogʻi va h.k. Oltingugurt sulfatlar holida (angidrit CaSO4 gips CaSO4-2H2O, ogʻir shpat BaSO4, glau-ber tuzi va q.k.) ham uchraydi. Bundan tashqari, Oltingugurt kumir, slanets, neft, tabiiy gazlar, hayvon va oʻsimlik organizmlarida organik va anorganik birikmalar xrlida mavjud. Mas, oqsilda 0,8—2,4% Oltingugurt bor. Tugʻma Oltingugurt Meksika, AQSH, Italiya, Yaponiya, MDH mamla-katlarida bir necha allotropik koʻrinishlarda uchraydi. Ulardan muhimlari romb va monoklin singoniyali Oltingugurtdir. Romb panjarali Oltingugurt sariqtusli, zichligi 2,07 g/sm³ (20°da), suyuqlanish temperaturasi 112,8°, qaynash temperaturasi 445°. Sak-kiz burchakli halqasimon Sg tarkibli molekulalardan tuzilgan.
Oltingugurt turli xil allotroplarda bo'lishi mumkin; va ular o'z navbatida har xil bosim yoki harorat ostida o'zgartirilgan kristalli tuzilmalarga ega. Shuning uchun oltingugurt allotroplar va polimorflarga boy element bo'lib, uning qattiq tuzilmalarini o'rganish nazariy-eksperimental ishlarning cheksiz manbasini anglatadi.
Dastlab oltingugurtdagi (S-S) kovalent bog'lanishlar juda kuchli bo'lib, ular faqat uglerod, C-C va vodorod H-H bilan ajralib turadi.
Oltingugurt, ugleroddan farqli o'laroq, tetraedralarni emas, balki bumeranglarni hosil qiladi; oltingugurt zanjirlarini barqarorlashtirish uchun ularning burchaklari bilan katlanarak va halqa. Oltingugurtning eng barqaror allotropini ifodalaydigan, barchaga ma'lum bo'lgan halqa S₈, "oltingugurt toji" (yuqori rasm).
S-ning barcha S-S havolalariga e'tibor bering₈ individual bumeranglarga o'xshaydi, natijada plyajli uzuk va umuman tekis. Ushbu tojlar S₈ ular London kuchlari orqali o'zaro munosabatda bo'lib, o'zlarini ortorombik kristalni aniqlaydigan strukturaviy naqshlarni yaratishga muvaffaq bo'ladigan tarzda yo'naltirishadi; S deb nomlangan₈ a (S-a, yoki oddiygina ortorombik oltingugurt).
Polimorflar.
Oltingugurt toji bu element uchun ko'plab alotroplardan biridir. S₈ a bu tojning polimorfidir. S deb nomlangan yana ikkita (eng muhimlari orasida) bor₈ β va S₈ γ (navbati bilan S-β va S-)). Ikkala polimorf kristallanib, monoklinik tuzilishga, S ga aylanadi₈ γ zichroq (gamma oltingugurt).
Uchalasi ham sariq qattiq moddalardir. S₈ β Sni isitish orqali tayyorlanadi₈ 93 ° C da a, keyin sekin sovishini ortorombik fazaga (a) o'tishini sekinlashtirishga imkon beradi. Va S₈ γ, aksincha, S eritilganda olinadi₈ a 150 ° C da, yana sekin sovishini ta'minlaydilar; u oltingugurt toji polimorflarining eng zichi hisoblanadi.
Boshqa tsiklik allotroplar
Toj S₈ bu yagona tsiklik allotrop emas. S kabi boshqalar bor₄, S₅ (siklopentanga o'xshash), S₆ (xuddi sikloheksan kabi olti burchak bilan ifodalanadi), S₇, S₉va S_10-20; ikkinchisi oltingugurtning o'ndan yigirma atomigacha bo'lgan uzuklari yoki tsikllari bo'lishi mumkinligini anglatadi.
Ularning har biri oltingugurtning turli tsiklik allotroplarini aks ettiradi; Va o'z navbatida, ta'kidlash uchun ular bosim va haroratga bog'liq bo'lgan polimorflar yoki polimorfik tuzilmalarning navlariga ega.
Masalan, S₇ unda to'rtgacha ma'lum bo'lgan polimorflar mavjud: a, b, b va g. Yuqori molekulyar massalarning a'zolari yoki tojlari organik sintez mahsulotidir va tabiatda ustunlik qilmaydi.
Oltingugurt zanjirlari
Ko'proq oltingugurt atomlari tarkibiga kiritilganligi sababli ularning halqalanish tendentsiyasi pasayadi va oltingugurt zanjirlari ochiq bo'lib, spiral konformatsiyalarni qabul qiladi (xuddi spiral yoki vintlardek).
Shunday qilib, oltingugurt allotroplarining yana bir katta oilasi paydo bo'ladi, ular halqalardan yoki tsikllardan iborat emas, balki zanjirlardan iborat (yuqoridagi rasmdagi kabi).
Ushbu S-S zanjirlari kristallda parallel ravishda turganda, ular aralashmalarni ushlaydi va tolali oltingugurt yoki S-b deb nomlangan tolali qattiq moddalarni aniqlaydi. Agar bu parallel zanjirlar orasida ularni o'zaro bog'laydigan kovalent bog'lanishlar mavjud bo'lsa (kauchukning vulkanizatsiyasi bilan sodir bo'ladigan bo'lsa), bizda laminar oltingugurt bor.
Qachon oltingugurt S₈ U eriydi, sarg'ish suyuqlik fazasi olinadi, agar harorat ko'tarilsa qorong'i bo'lishi mumkin. Buning sababi shundaki, S-S bog'lanishlari uziladi va shuning uchun termal depolimerlanish jarayoni sodir bo'ladi.
Sovutganda bu suyuqlik plastik va keyin shishasimon xususiyatlarni ko'rsatadi; ya'ni shishasimon va amorf oltingugurt (S-b) olinadi. Uning tarkibi ikkala halqa va oltingugurt zanjirlaridan iborat.
Oltingugurt atomi uchun elektron konfiguratsiyasi:
[Ne] 3s² 3p⁴ Uning valentlik oktetasini yakunlash uchun u ikkita elektronga ega bo'lishi mumkin va shu bilan -2 oksidlanish darajasiga ega bo'ladi. Xuddi shunday, u 3p orbitalida ikkitadan boshlab elektronlarni yo'qotishi mumkin, oksidlanish darajasi +2; agar siz yana ikkita elektronni yo'qotib qo'ysangiz, ularning 3p orbitallari bo'sh bo'lsa, sizning oksidlanish darajangiz +4 ga teng bo'ladi; va agar siz barcha elektronlarni yo'qotib qo'ysangiz, u +6 bo'ladi.
Oltingugurt ko'plab minerallarning bir qismidir. Ular orasida pirit (FeS) mavjud₂), galena (PbS), kovelit (CuS) va boshqa sulfat va sulfid minerallari. Ularni qayta ishlashda nafaqat metallarni, balki bir qator qaytaruvchi reaktsiyalardan keyin oltingugurtni ham olish mumkin.
Bundan tashqari, uni vulqon teshiklarida toza usulda olish mumkin, bu yerda harorat ko'tarilganda u eriydi va pastga to'kiladi; Va agar u olovni yoqsa, u tunda mavimsi lavaga o'xshaydi. Og'ir mashaqqatli mehnat va og'ir jismoniy mehnat orqali oltingugurtni Sitsiliyada bo'lgani kabi tez-tez yig'ib olish mumkin.
Oltingugurtni yer osti konlarida ham topish mumkin, ular haddan tashqari qizigan suvni eritib, yer yuziga ko'chirish uchun tayyorlanadi. Ushbu olish jarayoni Frasch jarayoni deb nomlanadi, hozirda unchalik ishlatilmayapti.
Bugungi kunda oltingugurtning katta qismi neft sanoatidan olinadi, chunki uning organik birikmalari xom neft va uning tozalangan hosilalari tarkibiga kiradi.
Agar xom yoki tozalangan mahsulot oltingugurtga boy bo'lsa va gidroksulfurizatsiyaga uchragan bo'lsa, u ko'p miqdordagi H ni chiqaradi.₂S (chirigan tuxum hidini beradigan yomon gaz):
R-S-R + 2 H₂ → 2 RH + H₂S
H dan keyin₂S Klauss jarayonida kimyoviy davolanadi, quyidagi kimyoviy tenglamalar bilan umumlashtiriladi:
3 O₂ + 2 H₂S → 2 SO₂ + 2 H₂Yoki
SW₂ + 2 H₂S → 3 S + 2 H₂Yoki
Oltingugurtdan foydalanishning ayrim turlari quyida va umumiy tarzda keltirilgan:
- Bu o'simliklar va hayvonlar uchun ajralmas element. U hatto ikkita aminokislotada ham mavjud: sistein va metionin.
- Bu oltingugurt kislotasi uchun xom ashyo, son-sanoqsiz savdo mahsulotlarini tayyorlashda ishtirok etadigan birikma.
- Farmatsevtika sanoatida u oltingugurt hosilalarini sintez qilish uchun ishlatiladi, penitsillin - bu misollar orasida eng yaxshi ma'lum bo'lgan narsa.
- S-S birikmalari bilan polimer zanjirlarini o'zaro bog'lash orqali kauchuklarni vulkanizatsiyal - Uning sariq rangi va boshqa metallar bilan aralashmalari uni pigment sanoatida kerakli qiladi.
- Qum va tosh kabi noorganik matritsa bilan aralashtirilgan, bitum o'rnini bosadigan beton va oltingugurt asfaltlari tayyorlanadi.

2.