Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

2.2.  MAKTABGACHA  KATTA  YOSHDAGI  BOLALAR  NUTQ 

MADANIYATINI O‘SISHIDA OILANING O‘RNI. 

 

Yosh avlod tarbiyasiga bizning davlatimizdek qayg‘uradigan va uning kelajagi 

to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladigan biror mamlakat bo‘lmasa kerak. Maqsadimiz buyuk 

davlat  qurish  bo‘lgan  jamiyatda  yoshlarga  nisbatan  shunday  siyosat,  olib  borish 

tabiiy. Axir, mustaqil davlatimizning ertangi kuni hozirgi yosh avlod qo‘liga o‘tadi. 

Ular  O‘zbekiston  o‘z  Vatani  mustaqilligining  muqaddas  bo‘lishi,  uning  rivojlangan 

va  gullab-yashnagan  o‘lkaga  aylanishi  uchun  bor  kuch  va  aql-  zakovatini  safarbar 

qilishini barchamiz istaymiz.         

Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri-bu mustaqil davlat talablariga 

javob  beradigan  yosh  avlodni  voyaga  yetkazish, kadrlar  tayyorlash, uzluksiz  ta’lim-

tarbiya  tizimini  milliy  qadriyatlar  va  urf-odatlarimiz  asosida  yaratilishi. 

Mamlakatimiz ta’lim muassasalarida oxirgi yillarda yoshlarning ma’naviy tarbiyasiga 

katta ahamiyat berilmoqda.                          

Bu  borada muayyan ishlar qilingan. Umuman, yoshlar tarbiyasida  tarbiyachi 

va  murabbiylarning  ma’suliyati  haqida  ham  unutmaslik  kerak.  Bolalarning  bo‘sh 

vaqti,  asosan,  uyda,  oilada  o‘tadi.  Buni  hisobga  olmaslik,  yoshlar  tarbiyasida  ota-

onaning burchi va vazifalari haqida yanada chuqurroq o‘ylamasak xato bo‘ladi.  

Har bir oila va davlat barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg‘urishi lozim. 

Shaxs  ma’naviyati,  uning  dunyoqarashi,  insonning  tasavvur  va  e’tiqodiga 

aloqador ko‘nikmalar majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda, oila—haqiqiy 

ma’naviyat o‘chog‘i, tarbiya o‘chog‘i, tarbiya omili va muhitidir 

O‘zbek  oilalarida  bolalarni  jamiyatning  munosib  farzandlari  qilib  tarbiyalash 

bo‘yicha ijobiy tajribalar to‘plangan. Lekin kichkintoylar tarbiyasida jiddiy xatolarga 

yo‘l qo‘yadigan oilalar ham uchrab turadi. Bu esa bolalarning kelgusidagi kamoloti 

salbiy  ta’sir  etadi  va  ularni  qayta  tarbiyalashdek  murakkab  muammolarni  keltirib 

---

 

 

42 

 

 

 

chiqaradi.  Bunday  xatolarning  asosiy  sababi  ota-onalar  pedagogik  madaniyatining 

yetarli darajada bo‘lmasligidir. 

Yuqoridagilardan  ko‘rinib  turibdiki,  maktabgacha  ta’lim  yoshidagi  bolalarda 

nutqini    o‘stirishda  tevarak-atrof  bilan  tanishtirish  nafaqat  maktabgacha  ta’lim 

muassasalari, balki oilaning ham o‘rni katta.                                                         

 Oila  tarbiyasida  doimiy  ta’sirchan  kuch  oiladagi  munosabat, oila  muhiti, oila 

a’zolarining o‘zaro aloqasi, ota-ona, aka-uka va boshqalarning xulq-atvori, madaniy 

va  siyosiy  saviyasi,  muomala  madaniyati,  oilaning  daromadi,  yashash  sharoiti  va 

boshqa holatlar bola kamolotiga ta’sir qiladigan asosiy omillardir. 

O‘zbek  oilasining  o‘ziga  xos,  betakrorligi  —  o‘zbekona  odob-ahloq,  rasm-

rusumlar,  urf-odat,  milliy  qadriyatlar,  an’analar,  ta’lim-tarbiya,  ma’naviy  yetuklikka 

intilish  kabilarning  barhayotligidadir.  Bolalarning  ta’lim-tarbiyasiga,  bilim  olishiga 

asosiy zamin yaratuvchi maskan oiladir.  

Bolalarda  insoniylik,  avvalambor,  oilada,  ota-onalardan  iborat  olgan  holda 

shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik 

hislatlarini qunt bilan singdirib borsalar, yetuk, 

barkamol,  sog‘lom,  mustaqil  fikrlovchi  eng  asosiysi,  odobli  shaxs  bo‘lib 

yetishadilar.  Inson  hayotda  bilim  olishga  intilishni,  Vatanni  sevishni,  ardoqlashni, 

kattalarni hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-onadan o‘rganadi. Oila birinchi 

navbatda ta’lim-tarbiya maskani hisoblanadi. 

Yosh  avlodga  ma’naviy,  ahloqiy-madaniy  tarbiya  berishning  yo‘llari  va 

vositalari  xilma-xil  bo‘lib,  bular  ichida  bolalarning  nutqi,  muomalasi  alohida  o‘rin 

tutadi.  Farzand  ota-onaning  baxti  va  boyligi  hisoblanadi,  ota-onalarning  bolalarni 

sevishi,  o‘z  navbatida  bolalarning  ota-onalaridan  o‘rgangan,  eshitgan  muomalalari, 

so‘zlashish  madaniyati  bolalarning  ota-onalarini  astoydil  hurmat  qilishi  oila  ko‘rki 

bo‘lib hisoblangan. 

---

 

 

43 

 

 

 

Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri 

hisoblangan. Ota-onalarning o‘zaro bir-birlari bilan suhbatlashishi, ovozlarining past-

balandligi, 

sizlab 

gaplashishlari, 

bir-birlarini 

tinglashlari, 

yurish-turishlari, 

munosabatlarining ta’siri ostida o‘sib-ulg‘ayishlari shular jumlasidandir. 

Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri 

hisoblanadi.  Bolalarni  yuksak  ahloqi  va  odobli  qilib  tarbiyalash  qadim 

zamonlardanoq,  barcha  xalqlarning  orzusi,  istagi  bo‘lib  kelgan.  Ota-ona  o‘z 

bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan kichiklarga shafqatli bo‘lish va 

g‘amho‘rlik  qilish,  yovuzlikka  nafrat  kabi  ijobiy  xislatlarni  shakllantirishga  harakat 

qilganlar. 

Ba’zi  oilalarda  ota-onalarning  o‘zaro  kelishmovchiliklari  sababli  bolalar 

hayotda  juda  qiynaladilar.  Bunday  oilalarda  bo‘lib  turadigan  janjal-to‘palonlar, 

haqoratli so‘zlar oilada o‘sib kelayotgan farzandlarga katta ta’sir etadi. Bolalarda ota-

onasiga bo‘lgan hurmat yo‘qoladi. Bola yurish- turish va o‘zaro munosabat qoidalari, 

yoshlarning ota-ona va kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ularning inson 

hayotidagi  roli  haqidagi  dastlabki  tushuncha  va  tasavvurlarni  oilada  oladilar,  odob 

hamda  ma’naviy  hayot  oilada  o‘yg‘onadi.  Shuning  uchun  ota-onaning  jamiyat 

oldidagi  eng  katta  va  birinchi  vazifasi  farzandlarning  qobiliyatlari  va  kiziqishlariga 

e’tibor bergan holda, ularga to‘g‘ri ta’lim-tarbiya berishlaridir. 

Bugungi  kunda  farzandlarining  ehtiyoj  va  intilishlari  asosida  yuksak  darajada 

ta’lim-tarbiya  berayotgan  oilalar  juda  ko‘p.  Bola  har  qadamda,  har  daqiqada 

kattalardan  ta’sirlanadi,  o‘rganadi,  eshitgan  ko‘rganlarini  takrorlaydilar.  Ota-

onalaridan muloqotga kirish madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning 

hayoti  mazmunini  begilaydi.  Ota-onalar  bolalariga  nutq  madaniyatiga  muvofiq 

nimani qanday gapirish mumkin, nimani aytmaslik kerakligini yaxshi biladilar. 

Ona  tilining  grammatik  tuzilishini  tushunish  -bu  kamolga  yetayotgan  yosh 

avlodning  intellektual  shakllanishida  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Bolalar  nutq 

---

 

 

44 

 

 

 

jarayonida  so‘zlarni  to‘g‘ri  tuzish,  uyushiq  bo‘lakli,  sodda  yoyiq  va  yiriq  gaplarni 

tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, 

masalan,  ovqatlanish  paytida  idishlarni  avaylab  asrash  tug‘risida  ma’lumotga  ega 

bo‘ladilar,  guruh  xonasidagi  buyumlar,  ularning  shakli,  rangi,  gullar  va  guldonlar, 

qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri 

tuzishga  harakat  qiladilar.  Nutq  madaniyati  inson  ma’naviy  madaniyatining  tarkibiy 

qismi hisoblanadi. Nutq madaniyati bu avvalo, fikrlash madaniyatidir.  

Tevarak-atrofni  o‘rganish  jarayoni  bola  tafakkurini  rivojlantirishda  boshqa 

hech  narsa  bilan  almashtirish  mumkin  bo‘lmagan  hissiy  rag‘batlantirishga  sabab 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  atrof-olamni  yaxshi  yegallab  olishi  shart.  Chunki  tevarak-

atrofdagi  predmetlar,  voqeliklar  asosida  tug‘iladigan  hissiyot  bola  tafakkurida 

rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarak-

atrofdagi 

voqelikni 

bilib 

borishi, 

uning 

go‘zalligini,  bitmas-tuganmas 

murakkabliklarini  his  etishi,  ijtimoiy  munosabatlar  va  kattalar  dunyosiga  kirib 

borishi,  uning  har  tomonlama  kamol  topishi  bilan  birga,  bog‘lanishli  nutqning  ham 

boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga 

to‘lib idrok etish, uni kashf qilish bilan uyg‘undir.   

Ota-onalar avvalambor, bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, 

bolalari  nutqqa  jiddiy  e’tibor  berishlari,  muloqotda  nutq  etiket  qoidalariga  rioya 

qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerak. 

Har  bir  oila  umumjamiyat  talablari  asosida  faoliyat  yuritadi.  Jamiyat 

taraqqiyotining  rivoji  esa  uning  bag‘rida  mavjud  bo‘lgan  oilalarning  ijtimoiy-

iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. Oila 

bola  uchun  eng  asosiy  tarbiyaviy  muhit  bo‘lib,  bu  muxitda  shaxs  kamoloti  muhim 

hisoblangan  xulq-atvor,  iroda,  xarakter  va  dunyoqarash  shakllanadi.  Oilaviy 

munosabatlar  farzandlarning  aqliy,  ruxiy  kamolotini  ta’minlabgina  qolmasdan,  ota-

onalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi. 

---

 

 

45 

 

 

 

Oilada  qaror  topgan  sog‘lom  ma’naviy-ruhiy  muhit  farzandlarning  yetuk, 

barkamol  bo‘lib  voyaga  yetishishlari  uchun  beqiyos  ahamiyatga  egadir.  Ota-onalar 

o‘z  ijtimoiy  burchini  bajarar  ekanlar,  farzandlarning  mehnatga,  uni  tashkil 

etuvchilarga  nisbatan  mehr-muhabbat,  hurmat  tuyg‘usini  shakllantirish,  ularni 

ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarini meyorlarga 

og‘ishmay rioya etish, sog‘lom turmush tarzini yaratish ko‘zda tutiladi. 

Oila  jismoniy  va  psixologik  jihatdan  sog‘lom,  ma’naviy  barkamol,  ijtimoiy 

mehnat  hamda  oilaviy  hayotga  tayyor,  nutq  madaniyati  shakllangan,  so‘zga  boy 

shaxsni o‘sib ulg‘aytirib beradi. Ota-onalar bolalarining yetuk, barkamol va sog‘lom 

o‘sishlarida  ularning  kundalik  hayotiy  rejimiga  amal  qilishlari  nidoyatda  muhimdir. 

Oilada  uyushtirilayotgan  suhbatlar  alodida  diqqatga  sazovordir.  Odob-ahloq 

mavzusida  uyushtirilgan  muloqotlar  farzandlarning  til  vositalarini  mustakil  tarzda 

qo‘llashlariga erishish zarurligini ko‘rsatadi. Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning  

kundalik faoliyatida, sayru sayohatlarda samarali natija berish shubhasizdir. 

Hozirgi  zamon  talablariga  muvofiq  oilada  bolalar  ona  tilini,  adabiy  talaffuz 

meyorlariga binoan barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq talaffuz etib, so‘z boyligini 

rivojlantirmog‘i  lozim.  Bolalar  shaxsini  shakllantirish,  nutqni  rivojlatirish  borasida 

yo‘l  qo‘yiladigan  kamchiliklar  hali-hanuz  oilalarda  yetarli  darajada  emas.  Ota-

onalarning  bolalarga  beparvoliklari,  so‘zlashganda  nutq  madaniyatiga  ahamiyat 

bermasliklari oilada bola nutkqning buzilishiga olib kelmokda. 

Oilada  bolalar  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlar  tizimi  birgalikda  uyushtiriladigan 

o‘yinlarda,  sayrlarda  yuqori  darajada  shakllanadi.  Bolalarning  nutq  madaniyatini 

shakllantirishsha  oiladagi  katta-kichiklar,  tengdoshlari  bilan  qilinadigan  muomalalari 

ko‘proq rol o‘naydi. Farzandlarning o‘z harakatlari va xulqini boshqara bilishi dikqat, 

fikr va xotira sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi. 

Xulosa  qilganda,  oilada  biror-bir  yutuqqa  erishish  tarbiyaga  bog‘liq.  Shuning  uchun 

ham  oilada  tarbiya,  madaniy  xulq-atvor  odatlarini  shakllantirishga  muayyan  darajada 

---

 

 

46 

 

 

 

e’tibor  berish,  ularda  yaxshilik,  kamtarlik,  adolatlilik,  vijdonlilik  to‘g‘isidagi  ahloqiy 

tasavvurlarini  tarkib  toptirish  va  shu  xildagi  sifatning  didiga  nisbatan  salbiy 

munosabatni  tarbiyalash  kerak.  Oilada  farzandlar  nutq  madaniyatini  shakllantirish, 

mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z 

samarasini berish shubhasizdir.