Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси
Download 142.22 Kb.
|
SAMTUIT 0488
- Bu sahifa navigatsiya:
- MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O’STIRISHDA TEVARAK ATROF BILAN TANISHTIRISH”
- M U N D A R I J A
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKUL’TETI MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI KAFEDRASI “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O’STIRISHDA TEVARAK ATROF BILAN TANISHTIRISH” mavzusidagi KURS ISHI BAJARDI: Maktabgacha ta’lim sirtqi MTT yo‘nalishi bitiruvchi 3 - kurs talabasi TOSHEVA XUSNIYA KOZIMOVNA ILMIY RAHBAR: Samarqand - 2021 M U N D A R I J A KIRISH 1.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NUTQ RIVOJLANISHINING PEDAGOGIK ASOSLARI. Bolalar nutqini o’stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o’stirishni ta’minlaydigan omillar. 2.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA ATROF-OLAM BILAN TANISHTIRISH MASHG’ULOTLARINING AHAMIYATI. Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini o’stirish usullari. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutq madaniyatini o’sishida oilaning o’rni. 3.BOB. TAJRIBANI TASHKIL ETISH VA NATIJALAR TAHLILI. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tevarak-atrofni bilishda nutqini rivojlantirish usullarini o’rganish. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga oid mashg’ulotlarni rejalashtirish va tashkil etish. Xulosa.
Tavsiyalar. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. Kirish Mavzuning dolzarbligi: Respublikamizda maktabgacha ta’lim allaqachon davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Shu bois ta’lim tizimining ilk bo‘g‘iniga doir har qanday muammo davlat miqyosida hal qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqllikka erishishi tufayli barcha sohalarda tub o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar uzluksiz ta’lim tizimiga ham tegishli bo‘lib, maktabgacha ta’lim zimmasiga alohida mas’uliyat yuklaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017—2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida 2016-yil, 29-dekabrdagi 2707-sonli PQ da maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida bir qator chora tadbirlar belgilab qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli farmoni harakatlar strategiyasining 4.4. Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish bandida ham maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish va ushbu muassasalarda bolalarning har tomonlama intellektual, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishini jiddiy oshirish va foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini yuksaltirishga alohida e’tibor qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda ham ko‘rsatilganidek maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Yosh avlod shaxsini shakllantirish vazifasini esa maktabgacha ta’limning, samarali psixologik-pedagogik metodlarini yaratib, amaliyotga joriy etmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. Ma’lumki, bolalarni maktabga tayyorlashda tevarak-atrof bilan tanishtirish muhim o‘rin tutadi. Tevarak-atrofni o‘rganish narsa va hodisalarni idrok etish, o‘zini qiziqtirgan masalalar to‘g‘risida fikr yuritish, o‘ylash, nutq o‘stirishni rivojlantirishga yordam beradi. Tovush va so‘zni tug‘ri talaffuz etish bola shaxsining shakllanishida katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan tevarak-atrofni o‘rganishga oid mashg‘ulotlar jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini shakllantirishga alohida e’tibor berilmog‘i lozim. Hozirgi zamon talablariga muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar adabiy talaffuz meyorlariga binoan faol o‘z lug‘atidagi barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq talaffuz etib, urg‘ularning to‘g‘riligiga rioya qilmog‘i lozim. Tevarak-atrof bilan tanishtirish maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oldiga qo'yilgan eng muhim vazifalardan biridir. Maktabgacha talim yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so'z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo'lga qo'yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to'plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o'zini qurshab turgan olamni bilishga bo'lgan qiziqishini o'stiradi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axjoqiy tarbiya berish vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o'stirish imkonini beradi, bunda ularning so’z boyligi o'sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni grammatik nuqtayi nazardan to'g'ri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. Agar bola kichik yoshidan boshlab to'g'ri gapirishga (so'zlashishga) o'rgatib borilsa, u vaqtda bunday bola meyor holatda rivojlanadi, ya’ni avval tasavvur etish, keyin esa fikr yuritish, xayol qilish qobiliyati paydo bo'ladi va bu qobiliyat har bir yosh bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt bilan barobar (parallel) ravishda iroda kabi ruhiy jarayon ham takomillashib boradi. Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar yordamida, shuningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. Ammo bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur vah.k.) shunchaki bola organizmining o'sib borishi va takomillashishi bilangina paydo bo'lmay, balki nutqining rivojlanishi bilan paydo bo'ladi va takomillashadi. Bolaga nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishni o'rgatish bilan bir vaqtda, ularni maktabda muvaffaqiyatli o'qishlari uchun zamin tayyorlanadi, mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga o'rgatiladi. Ko'pgina tajribalar shuni ko'rsatdiki, nutqi rivojlanmagan bola to'liq shaxs sifatida kamol topmaydi. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda maktabgacha yoshdagi bolalarning tevarak-atrofni o‘rganish jarayonida nutqni rivojlantirishning samarali yo‘llari hamda vositalarini ishlab chiqishda tayanch bo‘ladigan tavsiyalarni yoritishga qaror qildik. Kurs ishning o’rganilganlik darajasi. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 11-moddasida: “Bu ta’lim 6-7 yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi”,- deb ta’kidlangan. Darhaqiqat, ta’lim-tarbiya qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo’ladi va insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi. Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayonini tarbiyachilar tomonidan to’g’ri tashkil etish, mas’ul shaxslar tomonidan uni nazorat qilinishining afzalligini ta’minlash, maktabgacha yoshdagi bolalar ota- onalarining oilada bola tarbiyasi bilan shug’ullanishi uchun qulaylik yaratish maqsadida "Bolajon" tayanch dasturi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, Maktabgacha ta’lim Kontseptsiyasi hamda Davlat talablari asosida ishlab chiqildi. Respublikamiz ilm ahllari, olimlari nutq o’stirishga doir adabiyotlar, o’quv qo’llanmalari yaratdilar. Qodirova. F.R, Qodirova R.M., Q. Shodieva ishlarida yosh avlod nutqini o’stirishga oid ilmiy-pedagogik yondashuvlar bayon etilgan, shuningdek oila imkoniyatlaridan samarali foydalanish masalasi o’rganilgan kurs ishning maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishning o‘ziga xos jihatlari, ahamiyati, usullarini nazariy hamda amaliy jihatlarini o’rganish va yoritish. Kurs ishning vazifalari: Kurs ishi oldiga qo’yilgan maqsadidan kelib chiqib, quyidagi asosiy vazifalarni hal эtish belgilab olindi:
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishning usullarining pedagogik muammosini dolzarbligini asoslash; Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini o‘stirish usullarining samarali usullarini aniqlash; Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishga qaratilgan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishning predmeti. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish usullarni o‘rganish. Kurs ishning ob’ekti: Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish j arayoni. Kurs ishi metodlari: kuzatuv, savol-javob, pedagogik eksperiment Kurs ishning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan g’oyalar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli qarorlari, “Ta’lim to‘g’risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Maktabgacha ta’lim muassasalari mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari o’ziga xos jihatlari, shuningdek mavjud adabiyotlarda o’z ifodasini topgan pedagogik qarashlar. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim tug’risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, hukumat tomonidan ta’lim-tarbiya tizimini boshqarish borasida qabul qilingan huquqiy-meyoriy xujjatlar, shuningdek tanlangan yo’nalishda ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan pedagog olimlarning nazariy qarashlari va zamonaviy ilg’or ta’limotlar, Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarda ilgari surilgan ta’limotlar. Kurs ishining amaliy ahamiyati: Kurs ishda isbotlangan xulosa va tavsiyalardan maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida makgabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini o‘stirish usullarida, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga oid mashg‘ulotlarni rejalashtirish va tashkil etishning samaradorligini oshirishda foydalanish mumkin. Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kirish, nazariy qism, 1-bob 2 paragrafdan, 2-bob, 2 paragraf, 3-bob amaliy qism 2 paragraf, bob bo’yicha xulosa, kompyuterda 72-betdan tashkil topgan, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari ro’yxatidan iborat. BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NUTQ RIVOJLANISHINING ILMIY ASOSLARI. BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHDA TEVARAK-ATROF BILAN TANISHTIRISHNING AHAMIYATI. Ma’lumki, bolalarni maktabga tayyorlashda tevarak-atrof bilan tanishtirish muhim o‘rin tutadi. Tevarak-atrofni o‘rganish narsa va hodisalarni idrok etish, o‘zini qiziqtirgan masalalar to‘g‘risida fikr yuritish, o‘ylash, nutq o‘stirishni rivojlantirishga yordam beradi. Tovush va so‘zni tug‘ri talaffuz etish bola shaxsining shakllanishida katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta'Iim va tarbiya berislida eng asosiy vazifalardan biri bolalarga ona tilini o'rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o‘rgatishdir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning nutqi tashqi olam bilan bog’langan holda uchta vazifani bajaradi: 1) kommunikativ; 2) bilish, 3) tartibga solish. Nutqning kommunikativ vazifasi bolada juda yerta paydo bo’ ladi. Bolaning ilk bor aytgan birinchi so’zi kommunikativ vazifani bajaradi. Keyinchalik yesa bu so’z bolaning atrofdagi kishilar bilan muomala qilish yehtiyoji o’sib borgani sari nutq sifatida takomillashib boradi. Ikki yoshdan boshlab bola o’z istak-xohishini atrofdagi kishilarga tushunarli tarzda ifodalay oladi, o’ziga qarata aytilgan ‘nutqni, so’zlar ma’nosini tushuna boshlaydi. Uch yoshdan keyin bola ichki nutqni egallaydi. Bu vaqtda nutq uning uchun muomala vositasi bo’libgina qolmay, balki boshqa vazifani — bilish vazifasini bajara boshlaydi; yangi so’zlar va so’z shakllarini o’zlashtira borib, tevarak-atrof haqidagi, predmet va hodisalar, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi. SHuni ta’kidlab o’tish lozimki, bolaga qaratilgan nutq uning xulq-atvorini tartibga solib turuvchi, qilinadigan ishlarni rejalashtirishga undovchi vositadir. Biz nutq orqali, ya’ni til vositasi bilan har xil mulohazalar yuritamiz. Tafakkur hamisha til vositasida ifodalanadi. Til va tafakkur o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan jarayondir. SHuning uchun ham fikrning realligi tilda nanioyon bo’ladi, deyilishi bejiz emas. Tafakkur jarayonida nutq—hulqni, xulosa chiqarish va tushuncha shakllarida namoyon bo’ladi. Demak, kishilar til yordamida o’zlaridan ilgari yasliagan kishilarning hayotini, bolib o’tgan voqea va hodisalarni bilib oladilar. SHu bilan birga, o’zlari yashayotgan davrda bo’layotgan voqea va hodisalarni, yangiliklarni o’rganib, bilib oladilar. Til kishilarning eng qulay aloqa-aralashuv vositasidir. Inson til orqali: o’z fikrini bayon qiladi— axborot beradi; boshqalarning fikrini anglaydi — axborot qabul qiladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim va tarbiya berislida yeng asosiy vazifalardan biri bolalarga ona tilini o’rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o’rgatishdir. Ma’lumki, jamiyat taraqqiyotida tilning ahamiyati juda katta. Butun dunyo xalqlarining xoh siyosiy, xoh madaniy taraqqiyotini tilsiz tasavvur qilib bolmaydi. Chunki til eng muhim aloqa vositasi, jamiyat yesa aloqasiz rivojlanmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilib oladigan tevarak-atrof obyektlarini tasniflash asos sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birga, bolalarda faol va passiv lug‘at boyligi asta-sekin ortib boradi, nutq rivojlanadi. Bola o‘sib boradi, uning ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi. Biroq tarbiyaning aqliy, axloqiy, mehnat va boshkqa turlari bir maromda (bolaning yoshiga muvofiq) amalga oshishi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar lug‘atidagi so‘zlar miqdori ustida yetarlicha o‘ylab ko‘rilmaydi. Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim berish samaradorligini oshirish, bolalarni mustaqil ta’lim olishga (maktab ta’limiga) tayyorlash, yangi jamiyatning ongli quruvchilarini tarbiyalash kabi muhim va hayotiy vazifalarni hal qilishda ona tili asosiy o’rin egallaydi. Xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo’lmish o’zbek tilini rivojlantirish — bu tilning davlat maqomini izchil va to’liq ro’yobga chiqarish demakdir"I, deb ta’kidlab o’tgan edi Respublikamiz birinchi Prezidenti 1. A. Karimov. Ta’lim va tarbiya muammosi juda qadimdan beri mavjud. U o’rta asrlardagi G’arb va Sharq mutafakkirlarining asarlarida ko’rib chiqilgan. O’sha davrlarning buyuk mutafakkirlari Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Jaloliddin Dovoniy, Alisher Navoiy va boshqalar feodal zulm va mutaasib ruhoniylarning qattiq qarshiligiga qaramasdan jahon fani, madaniyati, maorifiga bekiyos hissa qo’shdilar. O’tgan davrlarda mehnatkashlaring o’z munosabatlarini uning yoshlarga tarbiyaviy ta’sirini yanada kuchaytirish maksadida qo’lga qo’yish borasidagi tajribalarini nafakat xalq pedagogikasining qator shakllari, usullarini qayta tiklash uchun, balki shaxsni shakllantirishni boshqaruvchi ob’ektiv umumiy ijtimoiy qonunlar, xalq turmush tarzini tushunish uchun ham o’rganish lozimO’zbek adabiy tili o’zbek xalqining yagona, normallashgan tili sifatida og’zaki va yozma shaklda asrlar mobaynida rivojlanib, mukammallashib keldi. O’zbek adabiy tilini taraqqiyot bosqichiga ko’ra ikki adabiy tilga ajratish mumkin: Eski o’zbek adabiy tili va hozirgi zamon o’zbek adabiy tili. Eski o’zbek adabiy tili o’zbek xalqining buyuk mutafakkiri Navoiy asos solgan va keyinchalik Muqimiy, Furqat kabi demokrat slioirlar tomonidan rivojlantirilgan adabiy tildir. Bu adabiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklar o’zbek xalqi va uning tili taraqqiyot tarixini o’rganish utslum manba bo’lishi bilan birga, hozirgi zamon o’zbek adabiy tili uchun ham asos bo’lgan. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili yeski o’z bek adabiy tilining davomi, yangi sharoitda o’zbek xalqining iqtisodiyoti va madaniyatining rivojlanishi asosida har tomonlama boyigan shaklidir. Maktabgacha ta’lim muassasasi bolalarni har tomonlama, ya’ni jismoniy, aqliy, axloqiy, estetik tomondan tarbiy alashdek maqsadni o’z oldiga qo’ygan. Bu maqsad esa bolalaiga ona tilini o’rgatish jarayonida amalga oshiriladi. Bog’chada og’zaqi nutqni o’stirish natijasida bolalar aqlan rivojlanib, umumiy madaniy saviyasi oshadi. Ular tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini tushunib boradilar. Bolalarda nutqning rivojlanishi ularning ruhiy jihatdan ham takomillashib borishiga yordam beradi. Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar yordamida, shuningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. Ammo bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur va h. k.) shunchaki bola organizmining o’sib borishi va takomillashishi bilangina paydo bo’lmay, balki nutqining rivojlanishi bilan paydo bo’ladi va takomillashadi. Agar bola kichik yoshidan boshlab to’g’ri gapirishga (so’zlashishga) o’rgatib borilsa, u vaqtda bunday bola normal holatda rivojlanadi, ya’ni a vval tasavvur etish, kiyin esa fikr yuritish, xayol qilish qobiliyati paydo bo’ladi va bu qobiliyat har bir yosh bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt bilan barobar (parallel) ravishda iroda kabi ruhiy jarayon ham takomillashib boradi. Ko’pgina tajribalar shuni ko’rsatdiki, nutqi rivojlanmagan bola to’liq shaxs sifatida kamol topmaydi. Maktabgacha talim yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so'z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Bolalar kundalik hayotdagi faoliyatlarida nutqdan mustaqil ravishda foydalanadilar. Ammo ularni kattalar nazoratisiz qoldirilsa, nutqida ba’zi nuqsonlar mustahkamlanib qoladi. Shuningdek, yaxshi tashkil etilmagan mashg'ulot, o'yin, mehnat, maishiy faoliyat ham bola nutqiga salbiy ta'sir etadi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axjoqiy tarbiya berish vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o'stirish imkonini beradi, bunda ularning syz boyligi o'sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni grammatik nuqtayi nazardan to'g'ri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. Ta'limning asosiy shakli mashg'ulotdir. Nutq o'stirish mashg'ulotlarida bola o'z nutqini tarbiyachining namunaviy nutqi bilan taqqoslashga, boshqa bolalar bilan o'quv materialini bajarishga, ya'ni tarbiyachining tushuntirishini, hikoyasini tinglashga, birgalikda rasmlarni, diafilmlarni ko'rishga, suhbatlashishga, didaktik o'yinlarda ishtirok etishga, birgalikda kuylashga, musiqa tinglashga, ma’lum bir obyektga diqqatini qarata olishga, navbat bilan gapirishga o'rganadi. Bolalar mashg'ulotda yangi bilimlar (voqea va hodisalar o’rtasidagi bog'lanishlarga taalluqli so'zlar, nutqning grammatik shakllari) bilan tanishadilar, tarbiyachining nutqiy ko’rsatmasi orqali o'quv ishlarini bajarishga, o‘z ishtariga baho berishga o‘rgana dilar. Mashg'ulotning mazmuni va uni o'tkazish uslubiyoti bolalar nutqini rivojlantirishning maqsad va vazifalariga bog'liq bo'ladi. Tevarak-atrofni idrok qilishga, narsa- buyumlarning, o'yinchoqlarning nomlarini bilib olishga va uni tushunishga o'rgatish bolalarning ko'ruv, eshituv a’zolariga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Maktabgacha talim yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak- atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so'z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar yordamida, шуningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. Ammo bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur vah.k.) shunchaki bola organizmining o'sib borishi va takomillashishi bilangina paydo bo'lmay, balki nutqining rivojlanishi bilan paydo bo'ladi va takomillashadi. Bolaga nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishni o'rgatish bilan bir vaqtda, ularni maktabda muvaffaqiyatli o'qishlari uchun zamin tayyorlanadi, mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga o'rgatiladi. Bolalarni tevarak-atrofdagi buyumlar, hodisalar, o'simliklar, hayvonot dunyosi, kattalar mehnati va h. k. lar bilan tanishtirish jarayonida ularning nomlarini, sifatlarini, xususiyatlarini, xarakterlarini so'zlar bilan aytamiz. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo'lga qo'yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to'plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o'zini qurshab turgan olamni bilishga bo'lgan qiziqishini o'stiradi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axloqiy tarbiya berish vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o'stirish imkonini beradi, bunda ularning sokz boyligi o'sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni grammatik nuqtayi nazardan to'g'ri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog'liq bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish jarayonida ota- onalari, tengdoshlari, tarbiyachilarining axborotlari orqali, shuningdek, o‘zining uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi. Bola o‘sib boradi, uning ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi. Bola nutqining taraqqiyoti ana shu xususiyatlari bilan katta kishilar nutqidan farq qiladi. Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo'lgan bola nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so'zlar miqdori juda kam bo'ladi, ya'ni uning faol lug'ati juda sekin o'sib boradi. Bu yoshda bola lug'atining boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o'sishiga bog'liq bo'ladi. Bola o'ziga aytilgan so'zlarni yaxshiroq tushunadigan bo'ladi. Uning sust lug'ati o'sib boradi, o'zi yaxshi gapirmaydi, ammo boshqalarning so'zini ko'proq eshitib, eshitgan so'z va jumlalarni o'ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o'z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok etadigan nutq, so'z va gaplarning mumkin qadar boy, rang-barang va to'g'ri bo'lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og'zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo'lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og'zaki-mantiqiy fikning paydo bo'lishi esa ularning elementar tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o'zlashtirib olishlariga yordam beradi. Nutq madaniyatining kamchiliklari bola shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, bola tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, bunday bolada tevarak-atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtirmaslikka sabab bo‘ladi. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHNI TA’MINLAYDIGAN OMILLAR. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda nutqni tuza bilish darajasini ko‘tarish maktabgacha ta’lim tizimi metodistlari oldidagi asosiy vazifalardandir. Shuni hisobga olgan holda tevarak-atrofni o‘rganishda maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolalarning nutqini rivojlantirish muammosiga oid tadqiqotni nutqni rivojlantirishni ta’minlaydigan omillarni aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Nutq o‘stirishni ta’minlaydigan omillar
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari Nutqni rivojlantirishning o‘sib boruvchi salohiyati So‘z zahirasi Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutkdni rivojlantirishning yuqori darajasiga quyidagilar evaziga erishilishi mumkin ekan; tilning adabiy meyorlari va qoidalaridan habardorlik; o‘z fikr-mulohazalarini erkin bayon eta olish; muloqotga kira bilish, kattalar va tengdoshlar bilan muomala qila olish; suhbatdoshni tinglay bilish, so‘rash (savollarni tug‘ri bera olish), javob berish, e’tiroz bildirish, zarur bo‘lganda esa tushuntirish, izohlash. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda nutq-dialogik va monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish zarur bo‘ladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar dialogik nutqni nisbatan oson o‘rganadilar. Bu quyidagilar bilan ifodalanadi; bolalar uyda, bolalar bog‘chasida doimo diologik nutqni eshitadi. Bundan tashqari, bolalar o‘zaro muloqotda bo‘lib, асосан диалогик nutqdan foydalanadilar. Metodik adabiyotlarda bayon qilinishicha, adabiy til negizida asosan monologik nutq yotadi. Shuning uchun xam nutqni rivojlantirish ta’lim- tarbiya tizimida muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutq muayyan mavzuga oid mantiqiy izchil gaplar shaklida ifodalangan hamda boshqalarga ta’sir ko‘rsatish uchun yo‘naltirilgan fikrlar (tovushlar)ning uyushgan tizimini namoyon etadi. Bola uchun monologik nutq shubxasiz, psixologik jihatdan murakkab hisoblanadi. Gap shundaki, maktabgacha katta yoshdagi bola monologik nutkda tayyorgarlik jarayonida, shuni tushunadiki, tinglovchilar (boshqalar) uning aytayotgan fikr-muloxazalaridan qandaydir qiziqarli narsani bilishni istaydilar. Bola intuitiv tarzda bo‘llsada, monologik nutq rejasini mantiqan tuzish, maqsadini bayon etishga oid iboralarni to‘g‘ri tanlash, gap tuzish, tovushlarni to‘g‘ri tayaaffuz qilishga harakat qiladi. Noqulay psixologik sharoit maktabgacha katta yoshdagi bolaga shunday muhit yaratadiki, uning o‘zi bayon qilmoqchi bo‘lgan so‘z, ibora, gap ma’nosini tushunib yetmaslik bilan borliq bo‘lgan < Hakiqatan ham monologik nutq tinglovchiga maroqli va tushunarli bo‘lishi uchun maktabgacha katta yoshdagi bola, avvalo, xotira va mantiqiy fikrlashga tayanmog‘i lozim. Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini idrok etish va uzining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi. Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.
Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlari muskullarining mashq qildiriliishga bog‘liq (shuning uchun ham so‘z, ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq kildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir). Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutkning leksik va grammatik qonuniyatlarining o‘zlashtirilishga borliq.
Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o‘zlashtirish bolada fonetika, leksika va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo‘lgan moyillikka borliq (maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga o‘rgatish hamda bu hissiyotlarning bola tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish lozim). To‘rtinchi qonunnyat: Nutqni boyitish, avvalo, nutq ko‘nikmalarini takomillashtirishga bog‘liq (agar oldingi yosh bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi nutqni boyitish jarayoni hamda uni o‘zlashtirish oson va tez boradi). Bundan tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga ham bog‘liq.
Beshinchi qonuniyat: Nutq meyorlarini o‘zlashtirish tilni dis etishning rivojlanishiga borliq. Bolalarning nutqni o‘zlashtirishda tinish belgilarini qo‘llash meyorini, eslab qolish qobiliyatini shakllantirish muhim o‘rin tutadi. Meyorlangan nutqda ona tili unsurlarini an’anaviy qo‘llashda inson dayotining asosan, maktabgacha katta yoshdagi davri samarali bo‘lishi ona tili metodikasi ilmida allaqachon o‘z isbotini topgan. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bilan borliq bo‘lgan masalalar kompleksini hal etishda quyidagilar alohida hisobga olinadi: Shunga ko‘ra tarbiyachilar maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini tug‘ri yo‘naltirishni tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali amalga oshiradi. Bolalar nutqini rivojlantirish samaradorligiga erishish uchun ularning bilim darajasi, qiziqishi va shaxsiy qobiliyati xususiyatlarini hisobga olish muhimdir. Shu narsa aniqlanganki, maktabgacha katta yoshdagi bolalarning barcha harakat va xulqini boshqarishda bosh miya faoliyatining roli ortib boradi. Ya’ni bolalar boshqalarning xatti-xarakatlarini, atrofda kechayotgan voqea-xodisalarni bilishga va baholashga intiladilar. Shunga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalar bajaradigan faoliyat turlari ham xilma-xil va mazmunli bo‘la boradi. Demak, bolalar faoliyatining sermaxsul turlari nutq o‘stirishda katta rol o‘ynaydi. Bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan o‘yinlarda yuqori darajada shakllanadi. Ijtimoiy foydali mehnat va o‘qish kabi faoliyat turlari tobora ko‘proq rol o‘ynay boshlaydi. Shu bilan birga, tengdoshlariga nima bilandir ko‘mak berish, ular uchun biron-bir foyda yetkazish maqsadida namoyon bo‘ladigan mehnatning ijt imoiy motivlari yanada ahamiyatliroq, ya’ni sezilarli bo‘lib qoladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar o‘z xulqlarini yanada asosliroq boshqara boshlaydilar.
Bolalar tarbiyachisi tomonidan ular oldiga qo‘yilgan vazifalar ma’nosini aniq biladilar, topshirikdarni mustaqil va nuqsonsiz bajarish uchun astoydil intiladilar. Bularning barchasi nutkni rivojlantirishning mudim shart-sharoitlari bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga borliq. Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy xulq-odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish, ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘risidagi ahloqiy tasavvurlarni tarkib toptirish va shu xildagi sifatning zidiga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalash kerak. Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-atrof obyektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o‘simliklar olami, suv osti dunyosi) tug‘risidagi tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira borish talab etiladi.
Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish rejasida nafaqat tevarak-atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar) uchun, balki ularni o‘rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o‘kazish muhimdir. Shu o‘rinda tevarak-atrof obyektlarini o‘rganishda nimalarga erishish mumkinligini aniqlab olishimiz lozim bo‘ladi. Buning uchun, avvalo, nutq o‘stirishga oid tevarak-atrof manbalarining o‘zini guruhlashtirish taqazo etiladi. Kurs ishimizning I bobi “Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq rivojlanishining pedagogik asoslari” deb nomlanib, unda bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishni ta’minlaydigan omillar ya’ni nutq o‘stirishni ta’minlaydigan omillar maktabgacha katta yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari, nutqni rivojlantirishning o‘sib boruvchi salohiyati, so‘z zahirasi keng yoritilgan. 2.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA ATROF-OLAM BILAN TANISHTIRISH MASHG‘ULOTLARINING AHAMIYATI.
Tilni to‘g‘ri o‘rganish, uning grammatik tuzilishiga e’tibor berib so‘zlashish, bolalarda erkin muhokama yuritish, savollar berish, boshqalardan eshitgan fikrlari yuzasidan xulosalar chiqarish narsa va hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishning turli ko‘rinishlarini anglab yetishga olib keladi. Bolalar bog‘chasida sog‘lom, tabiiy muhit yaratish, ularning tug‘ri muomalaga kirishishi, boshqalar bilan gaplashish ishtiyoqining ortishiga turtki bo‘ladi. Buning uchun bolalar nutqining shaklan va mazmunan mantiqiy birligiga erishish muhim bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: dastlab bola o‘z lug‘at boyligiga ega bo‘lishi; bolalar nutqining grammatik tuzilishini aniq shakllantirishga e’tibor berish; bolalarda tovush madaniyatini tarbiyalash; dialogik nutq ya’ni so‘zlashuv nutqini rivojlantirish; hikoya qilib berish; bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish; bolalarni savod o‘rgatishga tayyorlash va boshqalar. Bu talablar maktabgacha ta’limning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Lekin ularning har birida bolalarning yosh xususiyati, shaxsiy tayyorgarlik darajasi, albatta, hisobga olinadi. Bolalarning tevarak-atrofni kuzatib borishi natijasida talaffuzi ham ijobiy tomonga o‘zgara boshlaydi; tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila boshlaydilar, jumlalar mazmuni kengaya boradi, grammatik tomondan gapni to‘g‘ri tuza boshlaydilar, lug‘at boyligi ham ortadi. Bolalarning o‘zlari kichik-kichik hikoyalar tuza boshlaydilar va bu hikoyalarni erkin bayon qila oladilar. Ularda kattalar bilan muloqotga kirishish, o‘z fikrini erkin bayon etish kabi xislatlar paydo bo‘la boshlaydi. Shunga ko‘ra bolalar nutqda tovush madaniyatini takomillashtirish, atrofdagi narsalar, predmetlar, hodisalar nomini ifodalovchi so‘z boyligini kengaytirish, faollashtirish, monologik nutqning oddiy shakllariga rioya qilish, o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri va aniq ifodalay olish ko‘nikmalarini paydo qilish muhim va zarur hisoblanadi. Bu talablar bolalarda borliqni, tevarak-atrofni idrok etish, uni tushunish, his etish, hikoyalar tuzish, o‘z fikrini bayon qila olish, ifodali o‘qish faoliyati jarayonida tarkib toptiriladi. Ma’lumki, bog‘lanishli nutqda bolalarning atrofdagilar bilan voqea- hodisalar ta’siri natijasida o‘zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir necha jumlalarda o‘z aksini topishi mumkin. Nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o‘ynaydi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqga doir, malaka va ko‘nikmalari mavjud bulganligini disobga olib, ularda boglanishli nutqi shakllantirishda, avvalo, tevarak- atrofni kuzatishda nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini aniklab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona-vatan haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Atrof-muhitni o‘rganish va anglash (5-6 yosh). Ona vatan va atrof-olam. Bolaning mustaqil O‘zbekiston davlati haqidagi tushunchalarini kengaytirish. Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva va Toshkent shaharlari haqida qisqacha ma’lumot berish. Bolaga “Konstitutsiya saboqlari” va “Tejamkorlik saboqlari” dasturlari asosida tushunchalar berishda davom etish. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kun; davlatimiz ramzlari; gerb, bayroq va madhiya bilan tanishtirish. Madhiyani yodlatish va ijro etishni o‘rgatish. O‘zbekistonda davlat tili - o‘zbek tili ekanligini, O‘zbekiston Respublikasi Prezident tomonidan boshqarilishi, O‘zbekistonning poytaxti - Toshkent haqida tushunchalar berish. Bolaga o‘zi yashayotgan shahar, qishloq, mahalla, ko‘cha haqida ma’lumot berish. Ularning nomlari bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlarni anglatish. Uy manzilini to‘liq aytishga o‘rgatish. Bola qalbida o‘z Vataniga, xalqiga nisbatan muhabbat va hurmat tuyg‘ularini tarkib toptirish, milliy g‘ururni tarbiyalash, o‘zbek xalqiga xos mehr-oqibat, mehmondo‘stlik, mehnatsevarlik fazilatlarini singdirish. O‘zbekiston hududidagi tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar, zamonaviy inshootlar haqida tushuncha berish. Buyuk siymolar. Bolani tariximiz va buyuk Sharq allomalari hayoti va ijodi bilan tanishtirishni davom ettirish. Alisher Navoiyning buyuk shoir, mutafakkir olim, davlat arbobi, dono inson bo‘lganligi haqida ma’lumot berish. Uning bolalar yoshiga mos odob-ahloq, tarbiyaga oid, ota-onalarga, Vatanga muhabbat hissini uyg‘otuvchi asarlari bilan tanishtirish. Buyuk insonlar: Al Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek haqida ilk tushunchalar berish. Bayramlar. Bolaning umumxalq bayramlari 1-sentabr - Mustaqillik kuni, 1- oktabr - O‘qituvchilar va murabbiylar kuni, 8-dekabr - O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan kun, 1-yanvar - Yangi yil bayrami, 8-mart - Xalqaro xotin-qizlar bayrami, 21-mart - Navro‘z bayrami haqidagi tasavvurlarini kengaytirish. Shakl va mazmun jihatdan xilma-xil bo‘lgan bayramlar va sayllarni muntazam ravishda tashkil qilib turish. Masalan, qushlar, gullar bayrami, qovun sayli va h.k. . Bolaning millat tarixiga bo‘lgan qiziqishini shakllantirish va rivojlantirish. Zahiriddin Muhammad Boburning podshoh, shoir va buyuk sarkarda bo‘lganligi haqida tushuncha berish. Amir Temur mashhur sarkarda, yirik davlat arbobi bo‘lganligi haqida ma’lumot berish. O‘zbekiston harbiy qo‘shinlari va ularning vazifasi, 14-yanvar harbiylarning kasb bayrami ekanligi haqida tasavvur hosil qilish. Vatanga muhabbat va uni ko‘z qorachig‘idek saqlash hissini tarbiyalash. Xalq amaliy san’ati. Bolada o‘z xalqiga nisbatan muhabbat va iftixor tuyg‘usini tarbiyalash. O‘zbek xalq amaliy san’atiga oid asarlar, milliy hunarmandchilik namunalari hamda me’morchilik yodgorliklari bilan tanishtirish. Ularga naqqoshlik, zardo‘zlik, kulolchilik kasblari haqida ma’lumot berish. Kattalar mehnati. Bolaning kattalar mehnati haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish. O‘zbek xalqi qadim-qadim zamonlardan beri dehqonchilik (paxta, bug‘doy, arpa, sholi, makkajo‘xori va b.) va chorvachilik bilan shug‘ullanishi haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. Chorvachilikka oid kasblar (cho‘pon, otboqar, sut sog‘uvchilar) haqidagi tushunchalarini kengaytirish. Kishilarning bog‘, poliz va dalalardagi mehnatlari haqidagi bilimlarini mustahkamlash. Masalan, dehqon kuz faslidan yer haydab, kelgusi yil hosilini ekish uchun tayyorlashi, o‘g‘itlashning ahamiyati, erta bahordan yerga urug‘ ekish, uni parvarishlash, vaqtida sug‘orish va h.k. Bolani paxtakorlarning mehnati bilan tanishtirish, uning yerga ishlov berib, chigit ekishi, hosilni yig‘ib-terib olguncha g‘o‘zani asrab-avaylab o‘stirishi, vaqtida sug‘orib, ishlov berish bilan birga, bu ishlarda ob-havo injiqliklarini yengishi kerakligi haqida tushuncha berish. Pilla, pillakorlar, pillaning ipakli gazlama holiga kelgungacha bo‘lgan mehnati bilan tanishtirish. Ipak qurti tut bargi bilan oziqlanishi va pilla o‘rashi, undan ipaklar yechilib o‘ralishi va ipakdan turli gazlamalar - atlas, adraslar to‘qilishi haqida suhbatlar o‘tkazish. O‘zbek paxtasi va pillasi jahon bozorida o‘z o‘rniga egaligi haqida qisqacha so‘zlab berish, bola qalbida muvaffaqiyatlarimizdan faxrlanish, iftixor tuyg‘usini shakllantirish. Xalq xo‘jaligining muhim tarmog‘i hisoblangan qurilish haqida tushuncha berish. Bola e’tiborini o‘lkamizda bo‘layotgan katta o‘zgarishlarga, qad ko‘tarayotgan mahobatli binolar, zamonaviy uylar, keng yo‘llar, mustahkam ko‘priklar qurilib, ishga tushirilayotganiga qaratish. Quruvchilarning mehnat natijalari, quruvchilik kasbining ahamiyati haqida suhbatlar o‘tkazish. Bozor, do‘kon, sotuvchi, xaridor haqida, sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi muomala madaniyati haqida tushuncha berish. Bozor va do‘konlarning turlari (oziq- ovqat, kiyim-kechak, xo‘jalik mollari) haqida tasavvurlarini mustahkamlash. Bolaning shifokorlar mehnati haqidagi tasavvurlarini kengaytirish. Kattalar mehnatiga hurmat hissini tarbiyalash, ilk mehnat ko‘nikmalarini o‘rgatish maqsadida, tevarak-atrofda, uyda, guruh xonasida doimiy tartibni, ozodalikni saqlashga, atrofdagilar uchun foydali bo‘lishga intilishga; navbatchilik vazifasini mustaqil va sidqidildan bajarishga; stolni ovqatlanishga tayyorlash; ovqatdan so‘ng idish-tovoqlarni yig‘ishtirish, stollarni artish; tarbiyachi tomonidan mashg‘ulotlar uchun tayyorlangan material va qo‘llanmalarni stol ustiga terib qo‘yish; ijodiy o‘yin burchagini tartibga keltirish, o‘ynalgan o‘yinchoqlarni yig‘ib joyiga qo‘yish, o‘yinchoq shkafni tartibga keltirish; guruh va yuvinish xonalaridagi shkaflarni, deraza tokchasidagi changni, o‘yinchoqlar va qo‘llanmalarni artishga odatlantirish. Kitoblarni, o‘yinchoqlarni tuzatish ishlarida bolaning faol qatnashishiga erishish. O‘yin maydonchasi va yo‘lkalardagi barglarni terishga, tozalashga odatlantirish. Qum idishdagi qumni kovlab yumshatishga o‘rgatish. Bolada mehnat madaniyatini, xona ichidagi, maydonchadagi tozalik va tartibdan mamnun bo‘lish tuyg‘usini shakllantirish. Kasb - hunarga o‘rgatuvchi “Do‘kon”, “Dehqon bobo”, “Pochta”, “Chevar”, “Haydovchi”, “O‘qituvchi”, “Hamshira”, “Bozor-bozor”, “Oshpaz” “Bog‘bon- bog‘bon”, “Kim chaqqon?”, “Nimaning o‘rni o‘zgardi?” kabi o‘yinlarni o‘ynash. Transport va aloqa vositalari. Bolaga yo‘l harakati qoidalarini o‘rgatishni davom ettirish. Svetofor belgilari va ularga amal qilish haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash. Transport vositalarini harakat muhitiga (yer, osmon, suv) ko‘ra farqlashga o‘rgatish. Aloqa xodimlarining xizmati bilan tanishtirish, aholining aloqa vositasi: pochta, telefon, telegraf, internet ekanligi, ularning vazifalari xat, maktub, tabriknoma, ro‘znoma, telegramma, faks, sms, elektron xatlar va turli axborotlarni yetkazib berish ekanligi to‘g‘risida tushuncha berish. Pochta xodimlarining mehnati bir-biriga bog‘liqligi haqida, bu xizmatlarni yengillashtirish uchun transport vositalaridan, telefon xizmatidan foydalanishlari haqidagi tushunchalarini takomillashtirish. “Kim bo‘lsam ekan?”, “Haydovchi nimalarni bilishi kerak?”, “Yo‘l qoidasi umr foydasi” kabi mavzularda suhbatlar tashkil qilish. Buyumlar. Buyumlarning o‘ziga xos belgilari va ulardan foydalanish xususiyatiga ko‘ra guruhlarga ajratish. Temir, yog‘och va matodan ishlangan buyumlar, ulardan to‘g‘ri foydalanish haqida tushunchalar hosil qilish. Buyumlarning yasalishi va ishlatilishi haqida suhbatlar tashkil etish. Bunda maktabgacha ta’lim muassasalari uchun “Bolajon" dasturda bolalarda mustaqil O‘zbekiston davlati haqidagi tushunchalarni kengaytirish, uning o‘tmishiga oid yodgorliklar bilan tanishtirish, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, kabi tarixiy shaharlar haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish, < Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rganish; ona tilidagi antonim, sinonim, omonim so‘zlarni tushunish va to‘g‘ri qo‘llashga doir tushunchalar, so‘zlar bilan boyitishga erishish lozim. Bolalarni narsalarning nomlarini to‘g‘ri aytishga, ularning uxshash va farqli tomonlarini tushunish, shakli, rangi, sifati, xossalarini, jinsi va to‘g‘iga oid yo‘naltiruvchi lug‘atini faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, nutq madaniyatini shakllantirish, dialogik va monologik nutqini takomillashtirish va nihoyat savod o‘rgatishga tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida olib borilgan kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, ularning bog‘lanishli nutqi yoshiga ko‘ra orqada qolib, qator kamchiliklar mavjud. Shuning uchun biz ularning nutqini kuzatishda odatdagi hayotiy faoliyatidan chetga chiqmaslikka harakat qildik. Bu jarayonda quyidagilarga e’tibor qaratildi:
1-topshiriq bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera olishini aniqlash. “Zumrad va Qimmat”, “Bo‘g‘irsoq”, “Ikki echki”, “Ur,to‘qmoq”, “Echki bolalari”, “Toshbaqa bilan chayon” kabi ertak va hikoyatlardan uchtasini taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, shu ertaklarga ishlangan rasmlar havola qilinadi. Bolalar hikoyasi quyidagi ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilinadi;
hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz); matn mazmunining to‘liqigi; matnni bayon qilishda izchillik; ifoda vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi; nutqning ravonligi. Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda bolalar nutqda quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin; bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustakil hikoya qila olmaydi; matndagi so‘zlarga taqlid qilib so‘zlaydi; ba’zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi; “ bir oz to‘xtab-to‘xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo‘ladi; nutqda ifodalilik yetishmaydi: bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi; ” o‘zicha ba’zi so‘zlarni qaytib, ma’nosiz hikoya qiladi; kattalar yordami vositasida hikoya qiladi; hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o‘zgartirib yuboradi; mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi. Bolalarga «Mehmonda”, “Uycha”, “Maktabga yo‘l” mavzulari va ularga ishlangan rasmlar tavsiya etiladi, hikoya qilish jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolari va yutuqlari aniqanadi. Mazkur maktabgacha ta’lim muassasalarda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon sifatida olinadi; tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning yordamisiz, mustaqil bayon eta olishi; matn mazmunini tuliq ifodalay olishi; matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi; ifoda vositalaridan foydalana olishi; nutqning ravonligi, tezligi; jumlalarning grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligi; nutq madaniyatiga rioya etishi. Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar. Bolalarning nutqini o‘rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi xisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo‘lgan narsalarni kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol-javoblar ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning bog‘lanishli nutqini o‘rganishda ularning tarjimai xoli yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarning nutqini rivojlantirish uchun ma’lum bir tizimda ish olib borish maqsadga muvofiq. Buning uchun borcha yoshidagi katta bolalarda nutqni o‘stirish dasturini takomillashtirish va uni bir butun, yaxlit jarayon sifatida tarbiya tizimiga kiritish hamda mazmunini belgilash zarur. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarni tevarak- atrof bilan tanishtirish asosida nutqini rivojlantirish mavzu rejasiga quyidagilar kiritiladi. Tevarak-atrof va ona-Vatan: < Samarqand, Buxoro, Toshkent, ko‘xna Urganch, Xiva, Ko‘qon - qadimiy shaharlar. 1 sentabr - O‘zbekistonning mustaqillik kuni. I.A.Karimov - O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti. Toshkent metropoliteni. Mustaqillik maydoni. Toshkent teatrlari. Mening shahrim, maxallam (ko‘cham, uyim). Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona. Oilamiz shajarasi. Bizniig oila. Ona tilim -- jonu dilim. Til bilgan — el biladi. Jonajon ulka tabiati (dayvonot dunyosi, tabiiy boyligi). Hamdo‘stlik mamlakatlari. Buyuk siymolar: Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur -bizning bobolarimiz. 32 Jaloliddin Manguberdi — buyuk vatanparvar. «Alpomish» dostoni - milliy g‘ururimiz. Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Forobiy va Abu Ali Ibn Sinolar - buyuk mutafakkirlar. Alisher Navoiy — buyuk adib. O‘lkamizda dong taratgan sportchilar, adiblar, san’atkorlar. Bayramlar va marosimlar, sayllar, urf-odatlar: Yangi yil bayrami. Navro‘z bayrami. Xotira va qadrlash kuni. Mustaqillik bayrami. Onalar bayrami. Vatan posbonlari bayrami. Askar yigit — mening akam. Konstitutsiya kuni. Sayllar: qovun sayli, hosil bayrami, gul sayli p.b. O‘zbek xalqi ijodi: O‘zbek xalqining hunarmandchilik san’ati. Xalq me’morchilik san’ati. Xalq qo‘shiqlari, laparlari, alla, ertak, maqol va topishmoqlar, tez aytishlar. Tasviriy san’at asarlari. Kattalar mehnati; Sanoat korxonalari (zavod, fabrika, mebel fabrikasi, chinni ishlab chiqarish korxonasi, nonvoyxona v.b.) ga sayohat. Kasblar haqida ma’lumot (tikuvchi, kosib, nonvoy, oshpaz, buyoqchi, suvoqchi, haydovchi, ip yigiruvchi, tukuvchi va d.k. Dehqonchilik, bog‘dorchilik sohalari haqida ma’lumot. Cho‘shon-cho‘liqlar, sut sotuvchilar mehnati haqida tushuncha hosil qilish. Pillakorlik mehnati. Qurilish obyektlariga sayohat. Qurilishda ishlatiladigan asbob-uskunalar. Maishiy xizmat ko‘rsatish sohalari. Madaniyat xodimlari. Yo‘l harakati qoidalari. Aloqa vositalari (pochta, telefon, telegraf) xizmati. Bolalar o‘yinlari; Ot uyin, do‘ppi o‘yin, hammompish, tosh o‘yin, chillak o‘yin, varrak o‘yin, loysuvoq o‘yin. Chitti gul, oq terakmi - ko‘k terak, teddik - sandiq ochildi, boychechagim boylandi, hakkalakam-dukkalakam. Qorxat, Qorqiz, Qorbobo o‘yinlari. Yuqoridagi mavzularning har biri bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini boyitish bilan birga, borlanishli nutqi ham rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, Toshkent shahri bo‘ylab sayohat natijasida bolalarning lug‘at boyligiga birdaniga bir necha mavzu bo‘yicha so‘zlar, birikmalar ko‘shildi. Masalan, Amir Temur maydoni, Amir Temur haykali, Amir Temur - buyuk sarkarda, Toshkent mexmonxonalari, < kuchli bulgani bois so‘z va birikmalarni yaxshi o‘zlashtirib oldilar. Bolalarning nutqini rivojlantirishda, ayniqsa, lug‘at boyligini faollashtirish muhim va zarurdir. Qishloq bolalari ko‘proq o‘ynaydigan o‘yinlar bolalarning sanoqlarni o‘rganishiga, nafas yo‘llarini rivojlantirishga yordam berish bilan birga, lug‘at boyligini oshirib, faollashtiradi. Bunda ayniqsa qo‘shiq-o‘yinlar muhim ahamiyat kasb etadi: Bir-ikki, o‘n olti, O‘n olti deb kim aytdi? O‘n olti deb men aytdim, Ishonmasang sanab ko‘r . . . (O‘yindagi bolalar sanaladi). Yoki;
Xakkalakam-dukkalakam, Chori amal, beri amal, Qayda edi, tog‘da edi Tog‘man, zuvman . . . (Chillakda zuvillanadi). Ayni paytda qo‘shiq-o‘qinlar, topishmoq-o‘yinlar, sanoq o‘yinlar bolalarning bilimini oshiradi, aqlini charxlaydi, hozirjavob, zukko etib tarbiyalaydi. “Chitti gul-0, chitti gul”, “Oq terakmi - ko‘k terak”, “Tepdim-sandiq ochildi” ertak-o‘yinlari ham xuddi shunday ahamiyatga ega o‘yinlardan sanaladi. Chitti tul-o, chitti gul, Xay-yu, chitti gul. Chitti gulga gul bosay, Xay-yu, chitti gul. Dukur-dukur ot keldi, Chiqib qarang kim keldi? Aravada un keldi, Childirmada pul keldi. Xay-yu, chitti gul, Xay-yu, chitti gul. Yoki qish faslida, oftob chiqqanda bolalar sevib kuylaydigan «Oftob chiqdi olamga» qo‘shig‘ini olaylik: Oftob chikdi olamga, Yugurib bordim xolamga, Xola, xola kulcha ber. Xolam dedi: — Chupchak ter. Cho‘pchak terdim bir kuloq, Kulcha yopdi bir uchoq. Yoz fasli bilan bog‘liq «Laylak keldi, yoz bo‘ldi...» qo‘shig‘i ham bolalarning sevimli qo‘shiqlarida hisoblanadi: Laylak keldi, yoz bo‘ldi, Kanoti qog‘oz bo‘ldi. Laylak boradi toqqa, Quloqlarida halqa. Xalqasi tushib qoldi, O‘tirdi yig‘lamoqqa. . . «Chitti gul», «Dukur-dukur ot keldi», «Aravada un», «Childirmada pul», «Oftob chiqdi olamga», «Cho‘pchak ter», «Kulcha yopdi bir o‘choq», «Laylak keldi, yoz bo‘ldi, qanoti qog‘oz bo‘ldi» mazmuni gullar, qushlar, narsalarning nomi, ularning asl va ko‘chma ma’nolari, badiiy ta’sir vositalari, bir tomondan bolalarning tez yodlash qobiliyatini oshirib, yangi- yangi so‘zlarning ma’nosini bilib olishlariga yordam bersa, ikkinchi tomondan, lug‘at boyligini faollashtiradi, nutqini ravon qiladi, ona tilining boyligiga, uning serqirra jilolariga qiziqitiradi. Bolalikda o‘yin jarayonida yod olingan bu qo‘shiqlar har bir insonning qalbida umr bo‘yi saqlanib qoladi. Bundan tashqari, tavsiya etilgan mavzular bolalar nutqning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham yordam beradi. Bolalar nutqning grammatik qurilishini shakllantirish esa nutqni rivojlantirishda eng muhim talablardan sanaladi. Ona tilining grammatik tuzilishini tushunish -bu kamolga yetayotgan yosh avlodning intellektual shakllanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutq jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri tuzish, uyushiq bo‘lakli, sodda yoyiq va yiriq gaplarni tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, masalan, ovqatlanish paytida idishlarni avaylab asrash tug‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar, guruh xonasidagi buyumlar, ularning shakli, rangi, gullar va guldonlar, qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga harakat qiladilar. Bizga ma’lumki, juda ko‘p mashqlar sayr paytida uyushtiriladi. Masalan, sayr paytida bir bola eshak minib guruh bolalari yonidan o‘tib qoladi. Bolalardan biri havas bilan qaraydi va o‘z hayratini quyidagicha yfodalaydi: < Murabbiy tuzatadi: eshakda uchilmaydi, eshakka miniladi. So‘ng bolalardan so‘raydi; yana nimaga miniladi? velosipedga miniladi; poyezdga miniladi; otga miniladi; samolyotga miniladi. Boshqa bir bola tuzatadi: poyezdga chiqiladi, samolyotda uchiladi. Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o‘tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g‘isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi —ganchkorlik, g‘isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi, go‘zalligi va hokazolar haqida jumlalar tuzadilar. Gulzorlar, bog‘larga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poyezdlar, gullar, favvoralar haqirda suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi. < So‘zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish, bog‘lanishli nutqni tarkib toptirishda eng muhim talablardan sanaladi. So‘zlashuv nutqni bolaning lug‘at boyligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda bola o‘ziga murojaat qilganlarida suhbatdoshini eshita olish, tushunish, savollarga to‘g‘ri javob bera olish bilan birga, so‘zlashuv madaniyatini egallay borishi ham taqozo etiladi. Bolalar bilan suhbat jarayonida ko‘prok, yo‘naltiruvchi savollar beriladi.
Masalan, tabiatga sayohat paytida: Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning asosiy shartlaridan biridir. Zero, nutq bolalar tafakkurini va unga borliq bulgan zehnni o‘tkirlash, zukkolik kabi xislatlarni ham tarkib toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko‘nikmasi uning lug‘at boyligi, jumla tuzish malakasi bilan ham ahamiyatlidir. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar, rasmlar asosida hikoya tuzish topshiriqlar ham berilishi mumkin. Bunday topshiriq ustida ishlash orqali ularda mustaqillik ijodiy faollik rivojlantiriladi. “Bizning oila”, “Bahor fasli”, “Yoz — o‘tar soz”, “Qaldirg‘ochlar uchib keldi”, “Qo‘g‘irchoq teatrida”, “Qish”, “Qor”, “Qorboboning sovrasi”, “Kushlar bizning do‘stimiz”, “Mening to‘tilarim”, “Xayvonot bog‘ida”, “Ertaklar mamlakatida”, “Sirkda”, “Qo‘g‘irchoqlarim— ovunchoqlarim”, “Uch ayiq”, “Quyonlar”, “Qovoqpolvon” va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi.
Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish, tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, daryo, cho‘l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning borlanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi.
“Bolajon” dasturiga binoan muayyan mavzular buyicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida hikoya tuzish, kichik hajmli badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish, manzarali rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin kuzatishlar bu talablarning tuliq bajarilmayotganini ko‘rsatadi. Vaholanki, bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zaxirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi.
Dasturda qo‘shimcha adabiyotlar xam tavsiya etilgan bo‘lib, bular asosiy adabiyotlar vositasida o‘tiladigan mavzularni to‘ldirishga va mashg‘ulotlarni yanada boyitishga yordam beradi. Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri-bu mustaqil davlat talablariga javob beradigan yosh avlodni voyaga yetkazish, kadrlar tayyorlash, uzluksiz ta’lim- tarbiya tizimini milliy qadriyatlar va urf-odatlarimiz asosida yaratilishi. Mamlakatimiz ta’lim muassasalarida oxirgi yillarda yoshlarning ma’naviy tarbiyasiga katta ahamiyat berilmoqda. Bu borada muayyan ishlar qilingan. Umuman, yoshlar tarbiyasida tarbiyachi va murabbiylarning ma’suliyati haqida ham unutmaslik kerak. Bolalarning bo‘sh vaqti, asosan, uyda, oilada o‘tadi. Buni hisobga olmaslik, yoshlar tarbiyasida ota- onaning burchi va vazifalari haqida yanada chuqurroq o‘ylamasak xato bo‘ladi.
Har bir oila va davlat barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg‘urishi lozim. Shaxs ma’naviyati, uning dunyoqarashi, insonning tasavvur va e’tiqodiga aloqador ko‘nikmalar majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda, oila—haqiqiy ma’naviyat o‘chog‘i, tarbiya o‘chog‘i, tarbiya omili va muhitidir
O‘zbek oilalarida bolalarni jamiyatning munosib farzandlari qilib tarbiyalash bo‘yicha ijobiy tajribalar to‘plangan. Lekin kichkintoylar tarbiyasida jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yadigan oilalar ham uchrab turadi. Bu esa bolalarning kelgusidagi kamoloti salbiy ta’sir etadi va ularni qayta tarbiyalashdek murakkab muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday xatolarning asosiy sababi ota-onalar pedagogik madaniyatining yetarli darajada bo‘lmasligidir. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish nafaqat maktabgacha ta’lim muassasalari, balki oilaning ham o‘rni katta.
Oila tarbiyasida doimiy ta’sirchan kuch oiladagi munosabat, oila muhiti, oila a’zolarining o‘zaro aloqasi, ota-ona, aka-uka va boshqalarning xulq-atvori, madaniy va siyosiy saviyasi, muomala madaniyati, oilaning daromadi, yashash sharoiti va boshqa holatlar bola kamolotiga ta’sir qiladigan asosiy omillardir. O‘zbek oilasining o‘ziga xos, betakrorligi — o‘zbekona odob-ahloq, rasm- rusumlar, urf-odat, milliy qadriyatlar, an’analar, ta’lim-tarbiya, ma’naviy yetuklikka intilish kabilarning barhayotligidadir. Bolalarning ta’lim-tarbiyasiga, bilim olishiga asosiy zamin yaratuvchi maskan oiladir.
Bolalarda insoniylik, avvalambor, oilada, ota-onalardan iborat olgan holda shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik hislatlarini qunt bilan singdirib borsalar, yetuk, barkamol, sog‘lom, mustaqil fikrlovchi eng asosiysi, odobli shaxs bo‘lib yetishadilar. Inson hayotda bilim olishga intilishni, Vatanni sevishni, ardoqlashni, kattalarni hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-onadan o‘rganadi. Oila birinchi navbatda ta’lim-tarbiya maskani hisoblanadi. Yosh avlodga ma’naviy, ahloqiy-madaniy tarbiya berishning yo‘llari va vositalari xilma-xil bo‘lib, bular ichida bolalarning nutqi, muomalasi alohida o‘rin tutadi. Farzand ota-onaning baxti va boyligi hisoblanadi, ota-onalarning bolalarni sevishi, o‘z navbatida bolalarning ota-onalaridan o‘rgangan, eshitgan muomalalari, so‘zlashish madaniyati bolalarning ota-onalarini astoydil hurmat qilishi oila ko‘rki bo‘lib hisoblangan. Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblangan. Ota-onalarning o‘zaro bir-birlari bilan suhbatlashishi, ovozlarining past- balandligi, sizlab gaplashishlari, bir-birlarini tinglashlari, yurish-turishlari, munosabatlarining ta’siri ostida o‘sib-ulg‘ayishlari shular jumlasidandir. Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblanadi. Bolalarni yuksak ahloqi va odobli qilib tarbiyalash qadim zamonlardanoq, barcha xalqlarning orzusi, istagi bo‘lib kelgan. Ota-ona o‘z bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan kichiklarga shafqatli bo‘lish va g‘amho‘rlik qilish, yovuzlikka nafrat kabi ijobiy xislatlarni shakllantirishga harakat qilganlar.
Ba’zi oilalarda ota-onalarning o‘zaro kelishmovchiliklari sababli bolalar hayotda juda qiynaladilar. Bunday oilalarda bo‘lib turadigan janjal-to‘palonlar, haqoratli so‘zlar oilada o‘sib kelayotgan farzandlarga katta ta’sir etadi. Bolalarda ota- onasiga bo‘lgan hurmat yo‘qoladi. Bola yurish- turish va o‘zaro munosabat qoidalari, yoshlarning ota-ona va kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ularning inson hayotidagi roli haqidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlarni oilada oladilar, odob hamda ma’naviy hayot oilada o‘yg‘onadi. Shuning uchun ota-onaning jamiyat oldidagi eng katta va birinchi vazifasi farzandlarning qobiliyatlari va kiziqishlariga e’tibor bergan holda, ularga to‘g‘ri ta’lim-tarbiya berishlaridir. Bugungi kunda farzandlarining ehtiyoj va intilishlari asosida yuksak darajada ta’lim-tarbiya berayotgan oilalar juda ko‘p. Bola har qadamda, har daqiqada kattalardan ta’sirlanadi, o‘rganadi, eshitgan ko‘rganlarini takrorlaydilar. Ota- onalaridan muloqotga kirish madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning hayoti mazmunini begilaydi. Ota-onalar bolalariga nutq madaniyatiga muvofiq nimani qanday gapirish mumkin, nimani aytmaslik kerakligini yaxshi biladilar.
Ona tilining grammatik tuzilishini tushunish -bu kamolga yetayotgan yosh avlodning intellektual shakllanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutq jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri tuzish, uyushiq bo‘lakli, sodda yoyiq va yiriq gaplarni tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, masalan, ovqatlanish paytida idishlarni avaylab asrash tug‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar, guruh xonasidagi buyumlar, ularning shakli, rangi, gullar va guldonlar, qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga harakat qiladilar. Nutq madaniyati inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Nutq madaniyati bu avvalo, fikrlash madaniyatidir. Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini rivojlantirishda boshqa hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy rag‘batlantirishga sabab bo‘ladi. Shuning uchun atrof-olamni yaxshi yegallab olishi shart. Chunki tevarak- atrofdagi predmetlar, voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarak- atrofdagi voqelikni bilib borishi, uning go‘zalligini, bitmas-tuganmas murakkabliklarini his etishi, ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib borishi, uning har tomonlama kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqning ham boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga to‘lib idrok etish, uni kashf qilish bilan uyg‘undir.
Ota-onalar avvalambor, bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, bolalari nutqqa jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket qoidalariga rioya qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerak. Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat taraqqiyotining rivoji esa uning bag‘rida mavjud bo‘lgan oilalarning ijtimoiy- iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. Oila bola uchun eng asosiy tarbiyaviy muhit bo‘lib, bu muxitda shaxs kamoloti muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruxiy kamolotini ta’minlabgina qolmasdan, ota- onalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi.
Oilada qaror topgan sog‘lom ma’naviy-ruhiy muhit farzandlarning yetuk, barkamol bo‘lib voyaga yetishishlari uchun beqiyos ahamiyatga egadir. Ota-onalar o‘z ijtimoiy burchini bajarar ekanlar, farzandlarning mehnatga, uni tashkil etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg‘usini shakllantirish, ularni ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarini meyorlarga og‘ishmay rioya etish, sog‘lom turmush tarzini yaratish ko‘zda tutiladi. Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog‘lom, ma’naviy barkamol, ijtimoiy mehnat hamda oilaviy hayotga tayyor, nutq madaniyati shakllangan, so‘zga boy shaxsni o‘sib ulg‘aytirib beradi. Ota-onalar bolalarining yetuk, barkamol va sog‘lom o‘sishlarida ularning kundalik hayotiy rejimiga amal qilishlari nidoyatda muhimdir. Oilada uyushtirilayotgan suhbatlar alodida diqqatga sazovordir. Odob-ahloq mavzusida uyushtirilgan muloqotlar farzandlarning til vositalarini mustakil tarzda qo‘llashlariga erishish zarurligini ko‘rsatadi. Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning kundalik faoliyatida, sayru sayohatlarda samarali natija berish shubhasizdir. Hozirgi zamon talablariga muvofiq oilada bolalar ona tilini, adabiy talaffuz meyorlariga binoan barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq talaffuz etib, so‘z boyligini rivojlantirmog‘i lozim. Bolalar shaxsini shakllantirish, nutqni rivojlatirish borasida yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklar hali-hanuz oilalarda yetarli darajada emas. Ota- onalarning bolalarga beparvoliklari, so‘zlashganda nutq madaniyatiga ahamiyat bermasliklari oilada bola nutkqning buzilishiga olib kelmokda. Oilada bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan o‘yinlarda, sayrlarda yuqori darajada shakllanadi. Bolalarning nutq madaniyatini shakllantirishsha oiladagi katta-kichiklar, tengdoshlari bilan qilinadigan muomalalari ko‘proq rol o‘naydi. Farzandlarning o‘z harakatlari va xulqini boshqara bilishi dikqat, fikr va xotira sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Xulosa qilganda, oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog‘liq. Shuning uchun ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish, ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘isidagi ahloqiy tasavvurlarini tarkib toptirish va shu xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalash kerak. Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z samarasini berish shubhasizdir.
2 bob yuzasidan xulosa: Kurs ishimizning II-bobida “Maktabgacha yoshdagi bolalarda atrof- olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlarining ahamiyati” bo‘lib, bunda Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida makgabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini o‘stirish usullari, bolalarning tevarak-atrofni kuzatib borishi natijasida talaffuzi ham ijobiy tomonga o‘zgara boshlashi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila boshlash, jumlalar mazmuni kengaya borishi, grammatik tomondan gapni to‘g‘ri tuza boshlashlari, lug‘at boyligi ham ortib borishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutq madaniyatini o‘sishida oilaning o‘rni, ota-onalar avvalambor, bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, bolalari nutqqa jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket qoidalariga rioya qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerakligi keng yoritib o‘tilgan.
O’RGANISH Maktabgacha ta’lim muassasasining tajriba guruhi qilib tanlangan katta guruh (5-6 yoshli) tarbiyalanuvchilarida maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish ishlari olib borildi.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarni atrof-olam bilan tanishtirish darajalarini aniqlash maqsadida Surxondaryo viloyati, Termiz shahar Maktabgacha ta’lim bo’limiga qarashli 23 - Maktabgacha ta’lim muassasasi katta guruhi (5-6 yoshli) tarbiyalanuvchilarida atrof-olam haqidagi tasavvurlarini shakllanganlik darajasini aniqlashga oid kuzatish ishlari turli xil mashg‘ulotlar jarayonida olib borildi. Ma’lumki, pedagogik texnologiya deganda o‘quv- tarbiya jarayonini oldindan ma’lum tizimda uzviy loyihalash, ma’lum pedagogik tizimning hayotda amalga oshiriladigan loyihasi, qurilishi degan ma’no tushuniladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda maktabgacha katta yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish ham ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir. YA’ni bolalarda nutqni rivojlantirish maqsadi, mazmuni, tarbiya metodlari, shakllari va vositalari ifodalangan bir butun tizim texnologiyasidir. Biz hozirgi davr talabi darajasida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning bir butun tizimi, mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqladiq hamda eng yangi talablar darajasida uni amalga oshirish metodlari, shakllari va vositalari texnologiyasini ishlab chiqdik.
Nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq ya’ni bolalar bilan so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda bola o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, hatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish — dialogik nutq asosan, kattalar yordamida amalga oshiriladi va u ayniqsa, tevarak-atrofni bilish jarayonida yaxshi natijalar beradi. Jumladan, jamoat joylarida, ko‘pchilik o‘rtasida nutq madaniyatiga rioya etishga e’tibor qaratiladi. Bunda bir-birining nutqini to‘ldirib borish, tuzatishlar kiritish, so‘rash, so‘rab bilib olish dialogik nutqda o‘rgatishning usullari sanaladi. Ma’lumki, muloqot ikki shaklda erkin va maxsus tayyorlangan mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. Kundalik hayot va taassurotlar asosida uyushtiriladigan muloqot erkin muloqot bo‘lib, yo‘l-yo‘lakay o‘tkazilsa-da, bola nutqining ifodali bo‘lishiga yordam beradi, ularda jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish malakalarining paydo bo‘lishiga, so‘z zaxirasining boyishiga olib keladi. Shu bilan nutq malakasining o‘zlashtirilishiga zamin bo‘ladi. Bolalarda ko‘proq guruh bilan qilingan sayrlarda tevarak-atrofni kuzatib, tarbiyachisi va do‘stlari bilan so‘zlashadi, uyda esa oila-a’zolari bilan muloqot natijasida nutqi shakllana boradi. Maxsus tayyorlanadigan muloqotlar esa dastur asosida muayyan mavzular bo‘yicha uyushtiriladi. Masalan, maxsus tayyorlangan suhbatlar quyidagicha tuziladi: dastlab mavzu belgilanadi, uning maqsadi, vositalari aniqlanadi, savollar tuziladi. Lekin bularning har biri—Nimaga? Nima uchun? Nimadan? Qanday qilib? kabi izlanuvchi va muammoli savollar tarzida bo‘lishi zarur. Shu bilan birga, savollar umumlashtiruvchi xarakter kasb etishi ham mumkin. Bunda muloqot mashg‘uloti suhbat, muqaddima, asosiy qism va xulosadan iborat bo‘ladi. < Bu suhbat maktabgacha ta’lim muassasasi hovlisiga gul o‘tkazilgandan keyingi kun bo‘lishi mumkin. Tarbiyachi: Bolalar, biz bog‘cha hovlisiga qanaqa gullarni o‘tazdik? Kim qanday gul ko‘chati olib kelgan edi?
Bolalar: Biz atirgul, ra’nogul, lola, gulsafsar, karnaygul, xrizantemalarni o‘tkazdik. Lola: Men atirgul olib keldim. Zuxra: Men ra’nogul ko‘chatini olib keldim.
Mehriniso: Men xrizantema ko‘chatini keltirdim. Bahrom: Men lola piyozini olib keldim.
Tarbiyachi: Kimning guli qayerda o‘sayotganini qanday qilib bilib olasiz? Lola: Gullarimiz ochilganda bilib olamiz.
Tarbiyachi: Ularni kim parvarish qiladi? Bolalar: Xammamiz parvarish qilamiz.
Shoxruh: Bog‘bon bobomiz parvarish qiladilar. Tarbiyachi: Bolalar, biz parvarish qilamizmi, bog‘bon bobomizmi?
Gulnoza: Bog‘bon bobomiz keksalar. Biz u kishiga gullar parvarishida yordam qilishimiz kerak. Tarbiyachi: To‘g‘ri, bu gullarni biz o‘tkazdik, endi ularning parvarishiga yordam beramiz. Aytingchi, gullar qanday parvarish kilinadi?
Shohsanam; Suv quyamiz. Lola: Tagini yumshatib, chopiq qilamiz.
Gulnoza: O‘tlardan tozalaymiz. Tarbiyachi: Juda to‘g‘ri javob berdingiz. Orangizda o‘sayotgan gullarni payhon qilib tashlaydigan bolalar ham bormi?
Nosir: Yuk, biz unday bolalarni gulzorimizga qo‘ymaymiz. Lola: Gullarni yulib bo‘lmaydi, deb tushuntiramiz.
Tarbiyachi: Juda yaxshi aytdingiz. Gullarni payhon qilib bo‘lmaydi. Har bir bola bittadan gul uzaversa, nima bo‘ladi? Gullarni yulib ham bo‘lmaydi. Chunki ular hayotimizni yanada go‘zal qiladi. Lola: Hayotni go‘zal qiladi, degani nima degani?
Tarbiyachi: Gulzorda hamma gullar ochilganda, bog‘cha xovlisi chiroyli bo‘lib ketadi. Bundan xammamiz quvonamiz. Bog‘chaga borgimiz kelaveradi. Kayfiyatimiz ko‘tariladi. Xamma yugurib-yelib ish qilgisi keladi. Ana shularning barchasi hayotning go‘zalligini anglatadi.
Sarvar: Demak, xonamizdagi gullarni ham parvarish qilsak, ularni ko‘paytirsak, xonamiz ham chiroyli va go‘zal bo‘ladi. Sevara: Bog‘chamiz shinam bo‘lad, biz quvonamiz har kuni bog‘chamizga, guruhimizga kelgimiz kelaveradi. Bolalar guruxi bilan suhbat uyushtirilganda, suhbat uchun ularning kundalik turmushida uchraydigan transport turlari tanlandi. Suhbat quyidagi savollar asosida olib borildi:
Sayr “Maktabgacha ta’lim muassasasidan shahar markaziga sayohat” деб ataladi.
Bolalar sayrga tramvayda ketadilar. Yo‘lda suhbat quyidagicha davom etadi: Tarbiyachi: Bolalar, biz sayrga nimada ketyapmiz?
Bolalar: Tramvayda. Tarbiyachi: Yana nimalarda ketishimiz mumkin edi?
Nigora: Trolleybusda. Zokir: Avtobusda.
Shokir: Poyezdda. Tarbiyachi: Shahar ichida poyezd yuradimi?
Ravshan: Metro poyezdi yuradi-ku. Tarbiyachi: Juda to‘g‘ri. Biz hozir tramvayda ketyapmiz. Shahar markaziga trolleybus, avtobus, metroda ham borishimiz mumkin. Suhbat jarayonida bolalarning nutq bo‘yicha talay qiyinchiliklarga duch kelishi aniqlandi.
Bu qiyinchiliklar quyidagilardan iborat: Masalan, «Transport turlari» mavzusi bo‘yicha o‘tkaziladigan suhbatda tramvay, trolleybus, avtobus, poyezd, samolyot, metro kabi xar bir so‘zning ma’nosini tushunib ishlatilishi, bir-birlarining fikrini va tarbiyachi fikrini davom ettirganda, xulosalaganda jumlalar, birikmalar va so‘zlarni to‘g‘ri tuzishi va o‘z o‘rnida ishlatishiga erishish nutkni rivojlantirishning muhim shartlaridan biridir. Dialog vositasida nutqni rivojlantirishda bolalarning aniq mavzu asosida kurilgan suhbatda qo‘llangan so‘zlarning ma’nolarini, masalan, transport turlarining farqini anglab olishlari va ana shu so‘zlar qatorini tuzishlari ham muhim.
Tarbiyachi; Buni qanday bilib olding? Salim: Mening dadam avtobus xaydaydilar.
Razzok,: Biz dadam, oyim bilan Mustaqillik bayramida metroga tushib, buvimni ko‘rgani bordik. O‘shanda uning tokda yurishini bilib oldim. Tarbiyachi: Juda yaxshi. Biz ham bugun Mustaqillik maydonini tomosha qilamiz. U yerga tramvayda boramiz. Qaytishda esa metro yoki avtobusga chiqamiz. Ma’qulmi, bolalar?
Bunday suhbatlar bolalarning kundalik faoliyatida, sayru sayohatlarda samarali natija berishi shubxasizdir. Buning uchun tarbiyachi ana shu suhbatlarga oldindan tayyorgarlik ko‘rishi, savollar, tushuntirishlar, xulosalarni rejalashtirishi talab etiladi. Chunki savollar bolalarning javob berishini taqozo qiladi, o‘ylashga o‘rgatadi, dialog esa bolalar nutqini to‘g‘ri shakllantiradi. Bunga o‘rgatish uchun o‘yinlar yoki < Tarbiyachi o‘yinchoq-telefonni olib Salimaga murojaat qiladi:
Assalomu alaykum, buvijon! Yaxshimisiz, sog‘ligingiz qanday? Odobi, shirin so‘zlari, mehribonligi bilan buvisini hursand qildi. Qani, kim telefonda buvi bo‘ladi, u Salima bilan gaplashadi va suhbatni to‘ldiradi? Rahima: Men «buvi» bo‘laman. 6 yoshli bolalar zukko bo‘ladi. Rahima suhbatni qanday bo‘lsa, shundayligicha eslab qoladi.
«Qavday mevalar sariq rangda bo‘ladi?» tanishtirish bulsa, ikkinchi tomondan, ularda mavsumiy o‘zgarishlarning yuz berishi bilan borliq nutqini shakllantirish hamdir. Sayohatga tayyorgarlik jarayonida bolalarga mavsumiy kiyinish va ayni paytdagi faslga xos xususiyatlar haqida ma’lumot beriladi.
Sayohat davomida tarbiyachi bolalarga dov-daraxtlardagi o‘zgarishni kuzatish vazifasini topshiradi. Buning uchun quyidagicha savollar bilan murojaat qilish mumkin: Bolalar bu savollarga javob berar ekan, olma, xurmo barglarini solishtiradilar. Olma bargi sariq, to‘q sariq, qirmizi rangda rangin tovlanishi, xurmo barglaridan hali yashillik ketmaganligi, o‘t-o‘lanlar ham birin-ketin sarg‘aya boshlaganligini kuzatadilar va olma xazanak qilib, kelgirilgan savatlariga, yelim xaltalarga solib oladilar. Xurmolar hali terilib olinmagani, ammo to‘q sariq rangda yal -yal tovlanishi, uni birdaniga daraxtdan uzib, yeb bo‘lmasligi, 3-4 kun uyda saqlab, yumshay boshlagandan keyingina yeyish mumkinligi, o‘shanda meva totli bo‘lishi tushuntiriladi. Bu sayrda bolalar yeb ko‘rganu, ammo daraxtini, unda mevalarning pishishini ko‘rmagan xurmo haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar. Bahor kelsa, bog‘chalari hovlisiga ham xurmo ko‘chati o‘tqazishga kelishadilar. Sayr oxirida bolalar qizil, sariq, qirmizi barglardan terib, gulchambar yasaydilar. Bunday sayrlar bolalarning dunyoqarashini shakllantirishga, lug‘at boyligini oshirishga, nutqini boyitishga yordam beradi. Kuz faslida qushlarning uchib ketishi haqida ham maroqli suhbat uyushtirish mumkin. Suhbatdan maqsad — bolalarning kuzda qushlarning (qaldirg‘och,chug‘urchuq va boshqalar) uchib ketishi, qarg‘alarning uchib kelishi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va qushlar dunyosini kuzatishga qiziqtirish bo‘ladi. Suhbatga tayyorlanish jarayonida tarbiyachi quyidagi savollarni belgilab olishi mumkin:
Ayniqsa, qish fasli bilan borliq mashg‘ulotlar bolalarning qiziqishiga yanada mos tushadi. Masalan, bog‘cha hovlisida kor yog‘ishini kuzatish jarayonida quyidagi savollar asosida suhbat uyushtirish mumkin: Nutq o‘stirishga oid mashg‘ulotlar samaradorligini ta’minlashda mavzularning qiziqarliligi alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, «Boychechakning ochilishi» mavzusidagi ertalik o‘kazish fikrimiz dalilidir. Bolalar bog‘asining katta guruhida ertalikka tayyorlanishsa bolalar rollarga bo‘linib, boychechak haqidagi she’rlar va qo‘shiqlar tarqatiladi. Guruh xonasi ertalikkacha qog‘ozdan ishlangan boychechak, binafsha, lola kabi gullar bilan bezatiladi. Ertalik «Boychechak» ko‘shig‘i bilan boshlanadi. Ikki bola «Boychechak» qo‘shig‘ini galma-gal ijro etadi.
Jarchi bola boychechak tergani hammani dalaga chorlaydi. Bolalar «Dala»da boychechaklar — qog‘ozdan yasalgan gullarni tera boshlaydilar va qo‘shiq kuylaydilar, raqs ijro etadilar. Qo‘shiq ijrosi va raqslarda guruhning barcha a’zolari ishtirok etadilar. < Bu xildagi ertaliklar bolalarda ham estetik didni tarbiyalash, ham nutqni rivojlantirish usullari, vositalari sifatida katta yordam beradi.
Savol-javoblar asosida suhbatlar o‘kazish orqali bolalarda nutqqa oid muayyan darajada malaka hosil qilgach, hikoya tuzishga o‘rgatgan ma’qul. Hikoya ~ biror voqea-xodisani kengaytirib bayon qilishdir. Hikoya tasviriy va syujetli bo‘lishi mumkin. Tasviriy hikoya - bu biror predmet yoki voqeaning o‘ziga xos tomonlarini bayon etishdir. Masalan, tarbiyachi to‘tiqushlar haqida mashg‘ulot o‘tkazib, bolalarga hikoya qilib berishni topshirishdan oldin to‘tiqushlar haqida savollar beradi:
«Dadam menga bozordan ikkita to‘ti sotib olib berdilar. To‘tilar kichkina qafaschada edi, ikkinchi ko‘pi ini bor, chiroyli, katta qafas olib keldilar va to‘tilarni o‘nga qo‘yib yubordilar. To‘tilar keng qaafasga kirgandan so‘ng sayray boshladilar, ham yayrab o‘ynay boshladilar. To‘tilarning pati yashil, havorang, sariq kulrang bo‘lib, tovlanib turar edi. Ular bir-birlarining patlarini tozalay boshladilar. To‘tilarning patlari bosh qismida kalta, dumida, qanotlarida uzun. Kichik-kichik xolchalari ham bor. Xuddi rasmda ataylab chizilgandek. Hikoya tugagandan so‘ng tarbiyachi hikoyalarni tahlil etib, eng yaxshi tasviriy lavhalarga, parchalarga bolalar diqqatini tortadi: masalan, to‘tiqushning patlari rangini Dilnoza sariq, bargrang, kulrang, ok, havorang deb tasvirlaydi.
«To‘tiqushlar nima uchun shohdan-shoxga qo‘nadi?» degan savolga Dilbar: «To‘tiqushlar mitti, jonsarak qushlar, o‘ynashni yaxshi ko‘radi», — dedi. Sarvar esa: «To‘tiqushlar don cho‘qiydi, tuxumni yaxshi ko‘radi, sabzi, olma bersak ham yeydi. To‘tilarga meva va sabzavotlar juda foydali», - deydi. Syujetli hikoyada ham biror voqea-hodisa hikoya qilinadi.
Masalan, «Bizning oila», «Mening do‘stlarim», «Alla», «Do‘kon», «Bizning doktor», «Mening ko‘cham», «Ko‘cha harakati qoidalari», «Men kim bo‘lmoqchiman», «Sayrda», «Paxta terimida», «Mehrjon bayrami», «Bizning qishloq» kabi mavzulardagi hikoyalar shakl jihatidangina emas, mazmunan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu hikoyalarni tuzishda bolalarning nimalarga e’tibor berishi tushuntiriladi. Xikoya tuzish jarayonida bolalarning narsalarni ko‘rib idrok etishi, eslab hikoya qilish, tasavvur etib hikoya qilish kabi qismlarga bo‘linadi. Ko‘rgan narsalarni idrok etib yoki eslab hikoya qilish aniq materiallar asosida tuziladi. Ulardan tasavvur etib hikoya qilish — ijodkorlikni talab qiladi. Bu «hikoyalarning hammasi ham nutqning bog‘liqligi va maqsadga yo‘naltirilganligi bilan muhimdir.
Hikoya qilish usullari xilma-xildir. Jumladan, tarbiyachi tomonidan hikoyaning qisqacha namunasi berilishi mumkin. Bunda hikoyaning bir qismi tuziladi yoki o‘yin tarzida bayon etiladi. So‘ng bolalarning o‘zlari hikoya tuzadilar. Masalan, «Bizning doktor» hikoyasi qanday yaratijanligini ko‘rib chiqaylik. Mashg‘ulotning maqsadi tibbiy yordam ko‘rsatish namunasida bemorlarga g‘amxo‘rlik tuyg‘usini tarbiyalash orqali bolalar nutqini rivojlantirishdan iborat. Hikoya o‘yin jarayonida o‘yinchoqlar vositasida bemorga tibbiy yordam ko‘rsatish, «bemor», «tez yordam» xodimlari bilan muloqot asosida tuziladi.
Sardorning hikoyasi: «Sanjar qovunni ko‘sh yeb ko‘yib, qorni og‘rib qoladi. Otasi «tez yordam» chaqiradi. Doktor kelib, bemor Sanjarga tezkor tibbiy yordam ko‘rsatadi. Sanjarning otasi, onasi doktorga tashakkur bildiradilar». Mehrinisoning hikoyasi: «Gulnoza dam olish qo‘ni opasi, singlisi bilan hovlida o‘ynadi. Oyisi murabbo pishirgani bir chelak olxo‘ri olib kelgan edi.
Gulnoza, opasi, singlisi uynab-uynab chanqadilar. Olxo‘ridan yeb olib, bir necha marta sovuq suv ichishdi. Uchalasining xam qorni og‘rib, isitmasi ko‘tarildi. Ularni dadasi mashinada poliklinikaga olib bordi. Poliklinikada bolalar doktori, hamshira ona ularga shoshilinch yordam ko‘rsatdi. Ular kerakli dori- darmonlarni olib, tezda sog‘ayib ketdilar. Shundan so‘ng ho‘l meva yeb, qaynatilmagan suv ichmaydigan bo‘ldilar». Hikoya tuzishda uning rejasi, mazmunining asosiy kismlari bolalar tomonidan muhokama etilib, ma’lum kismi bayon qilinadi. Bolalar yo‘l ko‘ygan xatolar tuzatib boriladi va oxirida xulosa qilinadi. Bog‘chada «Bog‘cha sahnasi uchun saboq» nomli bir pardali, bir ko‘rinishli pyesa sahnalashtirilib, namoyish etiladi va bolalarda katta qizikrsh o‘yg‘otadi.
Spektakldan so‘ng tarbiyachi bolalardan asar voqealarini hikoya qilib berishni so‘raydi. Bolalar ko‘rgan-kuzatganlarini qoldirmasdan hikoya qiladi: Sobir: Katta ko‘chada mashinalar g‘iz-g‘iz etib turganda, birdan ko‘chaning o‘rtasida samokat uchib kelayotgan Bo‘rivoy ko‘rinadi. U mashinalarning ishorasiga ham e’tibor bermaydi. Shunda svetafor uni to‘xtatadi va tanbex beradi. Bo‘rivoy bunga e’tibor bermay, qochib qoladi.
Sanjar; Svetafor va qayerdandir paydo bo‘lgan Bo‘rivoy quyonlarni quvib ketishadi. Bo‘rivoy qo‘lga olindi. DAN mashinasi yetib keladi va Bo‘rivoy qafasga qamaladi. Zuhra: Quyonlar Buridan qutilganiga xursand bo‘lganidan sakrab uynay boshlaydilar. Birdan mashinalardan biri quyonchani urib yuboradi. < Har uchala tarbiyalanuvchi ham yo‘l harakati qoidalarini kuzatganlari asosida esda saqlab qolganlarini turri, izchil, gapirib beradilar. Ularning hikoyasini boshqa bolalar tuldiradilar. Katta guruh bolalarining kuzatgan voqeani esda sakqlashi asosida nutqini rivojlantirishga yordam beruvchi hikoyasi ham samarali ekanligi namoyon bo‘ldi. Ko‘rganlarini esda saqlash asosida hikoya tuzish bilan bir qatorda, o‘ylab, tasavvur etish, hikoya qilish ham nutk, o‘stirishning samarali usullaridan sanaladi. Tasavvur etish kichik va o‘rta bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘yin, ko‘ish, rasm chizish vositasida paydo bo‘lsa, nutq faoliyatida katta yoshida tarkib topa boshlaydi va ijodiy xususiyat kasb etadi. Bola bunda hikoyani o‘zi yaratadi, ijod qiladi, qaxramonlarining harakatlarini o‘ylab topadi.
Bu faoliyatda < Bu usulda ko‘rgazmalilik, kuzatish muhim rol o‘ynaydi. Bolalar o‘zlari va tengdoshlarining narsalarini taqoslaydilar, O‘hshash va farqni tomonlarini bilib oladilar. Bu jarayonda hikoyani «tuzish» oddiydan murakkabga qarab boradi. «Kim tez va chiroyli uy qura oladi?» o‘yini bolalarning fikrlash doirasi nihoyatda kengligini ko‘rsatadi. Mashg‘ulotning maqsadi bolalarni bir qavatli va qo‘sh qavatli uylar qurish, qurilish vositalari, kuruvchilar hakdida ijodiy tasavvur etishga, uylashga, fikr qilishga yo‘llash, quruvchilar mehnati bilan tanishtirish asosida nutqini rivojlantirishdan iboratdir.
Qurilish materiallari: g‘isht, panel, bloklar, ko‘tarma kranlar, yuk mashinalar, ishchilar uchun ish qurollari, uy maketlari, mashg‘ulot uchun ko‘rgazmali qurollar vazifasini o‘taydi. Bolalar uch guruhga bo‘linib, tarbiyachining topshiriri bo‘yicha turar-joy, bolalar bog‘chasi, do‘kon qurishni boshlab yuboradilar. Qurilish materiallari, ish qurollari har uch guruxga bab-baravar taqsimlandi. Bir guruh bolalar rasmga qarab, turar-joy binosi, ikkinchi guruh bog‘cha, uchinchi gurux, esa do‘kon quradilar. Bolalar faqat rasmdagi tasvirga qarab emas, o‘zlarining tasavvurlaridagi imoratlarni ko‘rishlari mumkin. Masalan, rasmdagi turar-joy binosi to‘qqiz qavatli panelli bino bo‘lsa-da, kichkintoy quruvchilar negadir besh qavatli g‘ishtli imorat quradilar. Do‘kon rasmda ikki qavatli bo‘lsa, ular bir qavatli qilib quradilar.
Imoratlarni ko‘rishda bo‘sh qolgan bolalar ham uch guruxga bo‘linib, «quruvchilarga» yordam beradilar (og‘zaki). Turar-joy xovlisiga yuk mashinalari birin-ketin kirib kela boshlaydi. Bular yangi turar-joyga ko‘chib kelayotgan «xonadon»larning yuklari bo‘lishi mumkin. Bog‘chada ham bayram - qabul marosimi. Ona-qo‘g‘irchoklar o‘g‘il-qizlarini, qo‘llarida guldastalari bilan yetaklab kelmoqdalar. Bog‘cha opa-ko‘g‘irchoqlar ularni kutib olayaptilar. Do‘kon xam gavjum. Xamma ko‘g‘irchoqlar xarid bilan band. Nixoyat, asosiy muammo, bolalarning o‘zlari ko‘rgan binolari haqidagi hikoyalari tinglanadi.
Sadriddin; Biz besh qavatli turar-joy binosini ko‘rib bitirdik. To‘qqiz qavatlik ko‘rmadik, sababi liftlar tez-tez ishlamay qolib, buvalarimiz, buvilarimiz chiqdishga qiynaladilar. Uyimizning kirish joylarini, mehmonxona va yotoqxonalarini, bolalar xonasini xam keng-keng qilib qurdik. Xovlisida turli bolalar maydonchasi bor. Gulzorlarga joy ajratdik. To‘yxonamiz ham bor. Keyin xar bir xonadon uchun mevali bog‘chaga ham joy ajratdik. Yozda, issiqda daraxtlar soyasida xordiq chiqariladi. Bog‘cha va do‘konni uyimizga yaqin joyga qurdik. Lutfiniso: To‘g‘ri, borcha turar-joylarga yaqin bo‘lgani yaxshi. Biz maslahatlashib, bog‘chani turarjoylarga yaqin qurdik. Bog‘chamizning xovlisi keng, ko‘rkam, soya-salqin bo‘lishiga, o‘yin maydonlariga e’tibor berdik, ya’ni rasmdagidan o‘zgartirdik.
Sojida; Biz ham do‘konni uylarga yaqin qurdik. Onalarimiz ishdan qaytayotganda bizni bog‘chadan olib, do‘kondan harid qilib, shundoq uyimizga kirib ketaveradilar. Xaqiqatan ham bolalar qurilishga ijodiy, hayotiy yondashadilar va bu ijodkorlik ularning nutqida o‘z ifodasini topadi. Shunisi ham borki, yuqorida bayon etayotgan monologik nutq usullarining har biri alohida-alohida yuz bermaydi. Ular ba’zi hikoyalarga qo‘shilib ketib, ijodiy, erkin, bir butun hikoyani ifodalashi mumkin.
Buni biz kundalik faoliyatda bolalar to‘qigan hikoyalar turkumidan bilsak bo‘ladi. Bolalar to‘qgan ertak va hikoyalarda o‘zlariga xos o‘y-hayollari, orzu- istaklari, tasavvurlari murhak qalbdan tilga ko‘chadi. Ishimizning natijasi sifatida ana hikoyalarning ba’zilarini namuna tarzida keltiramiz:
Ruhsora: < Yuqoridagi hikoyalardan ko‘rinib turibdiki, ona tilining xissiy, estetik ma’no qirralarini bir vaqning o‘zida anglay boradilar, til guzalligini, boyligini his etadilar. Nutq bolalarning tevarak-atrof go‘zalligini ifoda etish vositasi bo‘lib qolgandagina kutilgan natijaga erishish mumkin. Bolalarning nutqini rivojlantirish, gap tuzish va ertaklarni kelgan joyidan davom ettirishni o‘rgatishda piktogrammalardan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
Har bir mavzuga mos ravishda ishlangan piktogrammalar bilan bolalar tanishtiriladi. Mashg‘ulotlar davomida yoki yakunida rasmlar chizilgan ko‘rgazmalar bolalarga tavsiya etiladi. Masalan: 1-rasmda bola, yurak (qora, qizil), ko‘z va bahor fasli tasvirlangan. Tarbiyachi: Bolalar rasmga diqqat bilan qarang. Bahor faslidagi qanday o‘zgarishlarni yaxshi yoki yomon ko‘rishingizni ifodalab bering.
Bola: Rasmdagi tasvirni ko‘rsatib, bu men; yurakni ko‘rsatib - yaxshi;
ko‘zni ko‘rsatib - ko‘raman deb gap tuzadi. Bola: Men yaxshi (qizil yurak) ko‘raman bahor faslini, undagi o‘zgarishlarni, qushlarni, gullarni, daraxtlarni; yoki men yomon (qora yurak) ko‘raman yomg‘irni, hasharotlarni.
Bolalar uchun tavsiya etilgan (2—3-rasm) piktogrammalarda «Kasblar», «Transport turlari» mavzusida rasmlar tasvirlangan. Bu rasmlarda ham bolalar nimani yoqtirishlarini yoki yoqtirmasliklarini so‘zlab beradilar. Bolalarni o‘ylantiradigan, biroz chalg‘itadigan rasmlar ham tavsiya etiladi. Masalan: «Nima, qayerda o‘sadi?», «Kurbaqa nima yeydi?». «Nima, qayerda o‘sadi?» mavzusidagi rasmda bola xul meva va sabzavotlarni farqlay olishlari va ular qayerda, qachon o‘sishini rasm orqali ko‘rsatib, so‘zlab beradilar (4-rasm). «Qurbaqa nima yeydi?» mavzusidagi rasmda ham bolalarni fikrlashga hamda nutqida aniq va ravon ifodalashga yo‘naltiradi. Tarbiyachi bolalardan hasharot turlarini so‘raydi va rasmga qarab turib kurbaqa nima yeyishini, qaysi hasharot yoniga borishini chiziqlar yordamida ko‘rsatib berishga taklif etadi.
MUJASSAM M ASHG‘ULOT (Ona-Vatan mavzusida suhbat). I. Mashg‘ulotning maqsadi;
Bolalarning o‘z ona-Vataniga mexr-muhabbatlarini tarbiyalash, xalqparvar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. O‘zbekistonning boyligi, ya’ni oltin koni, paxtasi, ipagi haqida olgan bilimlarini kengaytirish; jamoa a’zolarining, oltin konida ishlayotgan ishchilarning mehati mashaqqatli ekanligi haqida tushuncha berish. Oddiy matematik tushunchalarni kengaytirish, o‘zbek xalqining mustaqilligi xaqida tushuncha berish. "O‘zbekiston Respublikasining bayrog‘i bilan tanishtirish. O‘zbek milliy buyumlariga muhabbatlarini o‘yg‘otish.
1.Naqsh elementlarini badiiy did bilan chizishga o‘rgatish. «Kuz» (SH.Sa’dulla). «Kuz keldi» (Uyg‘un). Juda yaxshi. Bolalar siz yashayotgan o‘lkangizning nomi nima?
So‘ngra bolalarga O‘zbekiston, mustaqillik haqidagi tushunchalarni mustahkamlash uchun savollar berish. Tepasida nur sochib Tutar go‘yo so‘lim oy. Do‘ppi kiygan bolaning Yo‘llari erkinlikdir Do‘ppi kiygan bolaning Odobi qimmatlidir.
Juda yaxshi she’r aytding, rahmat (bolalar javoblari rag‘batlantiriladi). Mana bu siz, bolalar, chiroyli qilib, bayroq, paxta shaklini chizdingiz. Chamanda gul qilib do‘ppini naqshlar bilan bezatdingiz. Gul va naqshlarni kiyib, do‘ppiga yopishtirdingiz. Rahmat, bolajonlarim, endi qo‘shiq eshitamiz (agarda vaqt qolsa «Xolam mehmonga keldilar» xalq milliy o‘yinini o‘ynash bilan yakunlash).
«ZUMRAD VA VA QIMMAT » ertagi (O‘zbek xalq ertagi). Maqsad: Bolalarning nutqini rivojlantirish, gan tuzish va ertakni tugagan joyidan davom ettirishni o‘rgatish; nutqda barcha so‘z turkumlarini (ot, fe’l, sifat, son) qo‘llab, lug‘at boyligini o‘stirish.
Mashg‘ulot jihozi: «Zumrad va Qimmat» ertagiga ishlangan rasmlar, katak daftar, qalam harfli kartochkalar, chiziqlar. Mashg‘ulotning borishi:
Tarbiyachi: qani bolalar, mening yonimga kelinglarchi... Juft-juft bo‘lib turib oling. Sizlar bugun bitta shartni bajarishingiz kerak. Mana bu obruch -sehrli darvoza bo‘ladi. Sizlar esa, qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni aytib, o‘z joylaringizga o‘tirishga ruxsat olasiz. Misol uchun, biringiz «uzun» desangiz, ikkinchingiz «qisqa» deb aytishingiz lozim. Masalan toza-kir, katga-kichik, kun-tun, shirin-achchiq past-baland, keldi-ketdi, yaxshi-yomon, ko‘p-kam, tez-sekin, sog‘-kasal, osmon-yer, yosh-qari, - deb bolalar navbat bilan juftlik antonim so‘zlarni aytib, ramziy darvozadan o‘tib, stol atrofida o‘z joylarini egallashadi va mashg‘ulot davom etadi. Tarbiyachi: Bygyngi biz siz bilan “Zumrad va Qimmat” ertagini ifodali qilib aytib beramiz. Bunda bizga mana bu sexrli bayroq yordam beradi. Men ertakni boshlayman va bayrokni birinchi o‘tirgan Gulnozaga beraman. Gulnoza ertakni davom ettirib, bayroqni yonida o‘tirgan Kamronga beradi.
Bolalar ertakni diqqat bilan eshitib, navbati kelganda, davom ettirishlari kerak. Shunday qilib boshladik: Tarbiyachi: - «Bir bor ekan, bir yuk; ekan, cholu kampir yashagan ekan» (bayroq bolaga uzatiladi).
Bola: — Chol bilan kampirning ikkita qizi bor ekan. Ularning ismi Zumrad va Qimmad ekan (bayroq boshqa bolaga uzatiladi). Bola: - Zumrad otasining qizi ekan. U aqlli, odobli, mehribon, mexnatsevar ekan. Qimmat esa kampirning qizi ekan. U odobsiz, yalqov, uyquchi qiz ekan (bayroq boshqa bolaga uzatiladi). Tarbiyachi ertakning mantiqan to‘g‘ri davom ettirilishiga, gaplarning to‘liq, chiroyli tuzilishiga bolalarning diqqatini qaratadi, zarur vaqda ularga yordam beradi.
Tarbiyachi: - Barakalla, ertakni juda chiroyli kilib so‘zlab berdingiz. Endi yozuv mashqlariga o‘tamiz. Siz aytib bergan ertak qahramoni «Zumrad va Qimmat» ertagida sandiq so‘zi ishlatiladi. Sandiq so‘zi «s» harfi bilan boshlanadi. Tarbiyachi: — Yana qanday so‘zlar «s» harfi bilan boshlanadi? (Bolalar: savat, sovun, suv, sochiq, sabzi). Bolalar doskada berilgan namunaga qarab rasm chizadilar va bo‘yab chiqadilar.
Mashg‘ulot yakunida faol ishtirok etgan bolalar rag‘batlantiriladi, yaxshi bajarilgan topshiriqlar bog‘chaga ko‘rsatiladi. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri bolalarda yaxshilikka bo‘lgan xislatlarni o‘stiradi. Xalq tomonidan yaratilgan yuzalab ertaklarda bolalarning o‘ziga xos hayoti yaratiladi. Adabiy manbalarni taqlil qilish, ish tajribalarini o‘rganish asosida so‘rovnomalar natijalari hisobga olindi. Qayd etuvchi eksperimentlar yetgkazilib, maktabgacha katta yoshdagi bolalar tomonidan tevarak-atrofni o‘rganiisha ular nutqini rivojlantirish masalalarini u yoki bu darajada hal etish aniqlanadi. So‘ngra ekspertlar tanlandi (bular yetakchi olimlar, metodistlar, tajribali tarbiyachilar va boshqalar). |
