Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

Tayanch   suzlari

---

58
Kernglik, uzoklik, bosh merridian terkisligi, ekvator terkisligi, sharkiy, garbiy,
shimoliy, janubiy, uk merridian, kilomertrli tur, abstsissa uki, ordinata uki, 6-gradusli
zona, gorizontal proerktsiya, nisbiy balandlik, absalyut balandlik, shartli balandlik.
4. Mavzu: Plan va karta. Masshtab
R e j a
1. Yer tabiiy yuzasini terkislikda (kogozda) tasvirlash. Gorizontal proerktsiya. Plan.
2. Karta tugrisida umumiy tushuncha.
3. Masshtab.
4. Yuza masshtab.
Yer tabiiy yuzasini terkislikda (kogozda) tasvirlash. Gorizontal proerktsiya. Plan.
Yerning tabiiy yuzasi turli rerlerf shakllaridan, okeran, derngiz, kul va daryolar, tuprok va
usimliklar xamda inson faoliyati natijalari: yullar, aloka vositalari, axoli yashaydigan punktlar
va boshka gerografik ob'erktlardan iboratdir.
Yer yuzasidagi bu ob'erktlarning konturlari chiziklardan, chiziklar esa kator uzluksiz
nuktalardan tashkil topadi.
Yerning tabiiy yuzasidagi nuktalarni tik chiziklar bilan shartli kabul kilingan satxiy yuza
(ellipsoid yoki shar) ga proerktsiyalab, sungara uni ma'lum darajada kichraytirilsa, satxiy
yuzaning kichraytirib tasvirlangan moderli -globus xosil buladi.
Globusda materrik, okeran, derngiz va boshka gerografik ob'erktlarning kiyofasi, joylashishi
va katta- kichigligi kabul kilingan masshtab buyicha geromertrik jixatdan ancha tugri
tasvirlanadi.
Lerkin globus kancha katta kilib yasalmasin, unda errning tabiiy yuzasidagi barcha
tavsilotlarni anik va mukammal tasvirlash mumkin emas. Shuning uchun err yuzasini
mukammal urganish, turli inshootlarning loyxasini tuzishda globusdan foydalanib
bulmaydi. Shu sababli odatda err yuzasining kogozdagi tasviridan foydalaniladi.
Globusni merridianlarbuyicha kersib yozib yuborsak, yaxlit terkislik xosil bulmaydi, orada
ochik joylar koladi. Yerning sferrik yuzasini xam terkislikda (kogozda) uzluksiz (xatosiz)
tasvirlab bulmaydi. Yer yuzasining biror kichik bulagini (20 km dan oshmasa)tasvirlanganda
errning sharsimonligini e'tibroga olmay, joydagi konturlar tik chiziklar bilan terkislik derb
kabul kilingan satxiy yuzaga tushuriladi. Yer yuzasidagi nuktalarning terkslik derb kabul

---

59
kilingan satxiy yuzaga tushurilgandagi urni, shu nuktalarning gorizontal proerktsiyalaridir.
Biror joy gorizontal proerktsiyasining kogozda kichraytirilgan tasviriga shu joyning plani
deryiladi. Planda err yuzasining terkislik derb kabul kilingan kismini gorizontal proerktsiyasi
tasvirlanadi. Planning masshtabi uning xamma joyida bir xil buladi.
Planda joydagi tavsilotlargina tasvirlangan bulsa gorizontal plan deryiladi. Agar planda
joyning rerlerfi xam, tavsilotlari xam tasvirlangan bulsa , u topografik plan derb ataladi.
Biror joy verrtikal kersmasining kogozda kichraytirib kursatilgan tasviriga shu joyning profili
deryiladi. Profilda satxiy yuza chizigi tugri chizik tarizda kursatiladi.
                                  а)
б)
a-shaklda joyning AV chizik buyicha utkazilgan Kersmasi b-shaklda esa profili
berrilgan.