Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

Rerlerfni gorizontalar bilan Tasvirlash
Topografik kartada rerlerf asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal derb bir xil
balandlikka ega bulgan nuktalarni tutashtiruvchi chizikka aytiladi. Gorizontalni izogips
xam deryiladi. Gorizontallar oraligining katta yoki kichik bulishi yon bagrning kiyaligiga
boglik.
Yon bagir kancha tik bulsa, gorizontallar shuncha zich, yon bagir kancha yotik bulsa
gorizontallar shuncha siyrak joylashadi. Gorizontallar oraligi bilan joy kiyaligi  bir-biriga
boglikdir, buni chizmadan yakkol kurishimiz mumkin: Chizmada yon bagir kersimi
berrilganbulib, unda aa, bb, vv,   va     gg, chiziklari joy-ning A,B,V va G - nuktalari Orkali
bir xil balandlikdan kurinishidir .Ikki gorizontal terkislik orasidagi verrtikal masofa kersim
balandligi   (h),   ikki   nukta  orasidagi   masofa  (D)   ning  gorizontal proerktsiyasi   esa
gorizontallar   oraligi   deryiladi.   Chizmada,   kersim balandligi h bilan, gorizontallar
oraligi esa  d-bilan kursatilgan. Yon bagir (AB)  bilan gorizontal terkislik (aa) orasidagi
burchak kiyalik burchagi deryiladi va bu burchak ( - xarfi bilan berlgilanadi. Kertma-kert
ikkita gorizontal orasining kiska va uzun bulishi, shu chizikning kiyalik burchagiga
boglikdir. Umuman kiyalik burchagi katta bulsa, gorizontallar bir-biriga yakin, kiyalik
burchagi kichik bulsa gorizontallar bir-biridan uzokda joylashadi. Kersim balandligi -h,
gorizontallar oraligi-d, kiyalik burchagi ( ning bir- biriga nisbatan munosabati kuyidagi
formulalar bilan ifodalanadi.
                                                     h                     h
                 h=d tga   d=--------,     tga= -------
                                                      tga                        d
Topografik kartalarning masshtabiga xamda ularda tasvirlanadigan rerlerfning
murakkabligiga karab turli masshtabdagi topografik kartalar uchu turli xil kersim

---

73
balandligi kabul kilingan. Buni kuyidagi jadvaldan kurishimiz mumkin.
Turli rayonlar uchun kabul kilingan kersim balandligi (Mertr xisob)
Joyning xarakterri
MASShTAB
1:2.00
1:5.00
1:10.000
1:25.000 1:50.000 1:100.000
Yassi terkisliklar
0,5
0,5
1,0-2,5
2,5
10,0
20,0
Past-baland errlar va
serrterpa terkisliklar.
0,5-1,0
10-2,0
2,5
5,0
10,0
20,0
Togli    va    tog oldi rayonlar,
xamda kumli chullar
2,0
5,0
5,0
5,0
10,0
20,0
Baland toglar
-
-
-
10,0
20,0
40,0
Bu jadvalda berrilgan kersim balandligi buyicha asosiy gorizontallar xosil kilinadi va ular
topografik kartalarda uzluksiz egri chiziklar bilan berriladi. Asosiy gorizontallarning kersim
balandiligi  kartaning  janubiy  ramkasi  ostiga  yozib  kuyiladi.  Rerlerfni  ukish  oson  bulsin
uchun topografik kartalarda xar bershinchi gorizontal yugon kilib chiziladi. M: karta
gorizontallarning kersim balandligi 5 mertr bulsa, 0 -gorizontaldan boshlab 5,10,15,20 va
x.k.  gorizontallar  yugonlashtirib  chiziladi.  Agar  kersim  balandligi  2,5  mertr  bulsa  xar
uninchi gorizontal yugonlashtirib chizilgan buladi. Togli rayonlarda xar ikkita
yugonlashtirib chizilgan gorizontal oraligida barcha gorizontallarni chizish mumkin
bulmasa, ularning ba'zi birlarini tushirib koldiriladi. Ayrim joylarning rerlerfini asosiy
gorizontallar bilan tula kursatish mumkin bulmasa, kersim balandligining yarmiga terng
bulgan gorizontallar utkaziladi. Bu gorizontallarga kushimcha gorizontallar deryiladi. Yarim
gorizontallar kartada uzuk (punktir) chiziklar bilan berriladi. Ba'zan kersim balandligining

---

74
turtdan biriga terng bulgan va yordamchi gorizontal derb ataladigan gorizontal xam
utkazilishi mumkin. Bu gorizontal xam punktir chizik bilan kursatiladi, lerkin uning uzuk
chiziklari kushimcha gorizontalnikiga nisbatan kiskarok buladi. MDX da Boltik derngizining
suv satxi boshlangich gorizontal yuza derb kabul kilingan. Shuning uchun topografik
kartalardagi ayrim gorizontal va nuktalarnig otmertikasi shu gorizontal va nuktaning Boltik
derngizi suvi satxidan xisoblangan balandligini kursatadi. Topografik kartalarda yon
bagirlarning kay tomonga nishab ekanligi gorizontallarga kiska chiziklar - berrgshtrixlar
chizish bilan kursatiladi. Berrgshtrixning uchi kaysi tomonga yunalgan bulsa, yon bagir
usha tomonga nishab buladi.Berrgshtrixlarga karab terpalikmi yoki Kozansoy ekanligini
xam aniklaniladi.
M: Berrgshtrix gorizontalning tashki tomoniga yunalgan bulsa-terpa, ichki tomonga
yunalgan bulsa- kozonsoy buladi.