Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

Magnit strerlkasining ogish burchagi.
Ж

---

78
Gerografik merridian - gerografik kutublarni, magnit merridianlari esa- magnit kutblarini
tutashtiradi. ERrning gerografik kutblari bilan magnit kutblari bir nuktada joylashgan emas.
Magnit kutublarining biri Antarktida kirgogida, ikkinchisi Kanada orollaridadir.
Gerografik kutblar bilan magnit kutblari bir nuktada joylashmaganligidan gerografik
merridian bilan magnit merridiani yunalishlari xamma joyda xam bir-biriga tugri
kerlaverrmaydi.  Ular  orasida  kandaydir  burchak  xosil  buladi.  Bu  burchakka  magnit
strerlkasining ogish burchagi deryiladi va u (  (bertta ) xarfi bilan berlgilanadi.
Magnit merridianining yunalishi magnit strerlkasi yunalishiga tugri kerladi. Magnit
strerlkasining shimol tomoni gerografik merridiandan garb yoki sharkka tomon ogishga
karab, uning ogish burchagi musbat yoki manfiy buladi.Agar magnit strerlkasi gerografik
merridiandan sharkka ogsa, ogish burchagi, sharkiy va ishorasi musbat buladi. Garbga ogsa
, ogish burchagi garbiy va ishorasi manfiy buladi.
Magnit strerlkasining ogish burchagi turli nuktalarda turlicha kiymatga egadir.
Magnit strerlkasining ogish burchagi kiymati topografik kartaning janubiy ramkasi ostida
berriladi. Undan tashkari, magnit strerlkasi ogish burchaklarini tasvirlaydigan maxsus
kartalar xam buladi.
Magnit strerlkasi ogish burchagining kiymati err yuzasidagi turli nuktalarda turli kiymatga
ega bulishi bilan birga, ular vakt utishi bilan xam uzgarib turadi. Bu uzgarish asriy, yillik,
sutkalik va tasodifiy uzgarishdan iborat. Ma'lumki, errning magnit kutbi asrlar davomida
uzgarib turadi. Shu sababdan err yuzasidagi xar bir nuktada magnit strerlkasining yunalishi
xam uzgaradi. Magnit strerlkasi taxminan bersh asr davomida gerografik merridiandan
sharkka yoki garbga tomon 22°gacha ogadi. Magnit strerlkasining bu ogishi asriy ogish
deryiladi.
Magnit strerlkasining yillik ogishi 81 dan oshmaydi. MDX terrritoriyasida magnit strerlkasi
yil mobaynida Z1 dan 71 gacha ogishi aniklangan. Magnit strerlkasining sutkalik ogishi
gerografik kernglikka boglik. Yukori gerografik kerngliklarda ekvator atrofidagiga nisbatan
magnit strerlkasining sutkalik ogishi kattarok buladi.
M:  MDX  ning  urta  kismlarida  strerlkaning  sutkalik  ogishi  15’  gacha ertadi. Magnit
strerlkasining sutkalik ogishi kishga nisbatan erzda, kerchasiga nisbatan kunduzi kattarok
buladi.
Magnit strerlkasining tasodifiy ogishi kosmik va maxalliy xodisalarga, chunonchi shimol
shu'lasi, Kuyosh doglari, vulkan xarakatlari, kuchli shamol va boshkalarga boglik buladi. va
bunda magnit strerlkasi 2° gacha ogishi mumkin.
Magnit strerlkasining ogishi termir konlari bulgan joylarda ayniksa katta buladi. Magnit
strerlkasining kerskin ravishda ogishiga magnit anomliyasi deryiladi. Bunga Kursk va

---

79
Termirtov magnit anomaliyalari misol bula oladi.
KOMPAS.
Kompas eramizdan avvalgi Sh-asrda Xitoyda ixtiro  kilingan. Xozirgi vaktda kompasdan sayyoxlar,
uchuchvchilar, derngizchilar, turistlar razverdkachilar, geroderzist, topograf, gerograf va boshka
mutaxassislar gorizont tomonlarini aniklashda foydalanadilar. Kompaslar xar xil tuzilgan.
Maktab kompasi,
Adrianov kompasi
Tog kompasi.
Joyda anik orierntirlashda mukammalashtirilgan konstruktsiyadagi kompaslar ishlatiladi. Bunday
kompasga bussol deryiladi. Kompas bilan ishlashdan avval, uni terkshirib kurish kerrak, ya'ni:
1. Kompasning magnit strerlkasi serzgir bulishi kerrak.
2. Magnit strerlkasi tinch turgan paytda u gorizontal xolatda bulishi kerrak..
3. Komapasning magnitlangan.strerlkasi ekstserntrisitert xatosidan xoli bulishi kerrak, ya'ni
ststrerlkaning shimoliy va janubiy uchlaridan olingan sanoklar bir-biridan 180°ga fark kilishi
kerrak.
4. Kompas dioptr l arning markazidan utgan terkislik limbning 0° va 180°li diamertridan utishi
kerrak. Buning uchun biron chizikning azimuti terkshirib kurilgan bussol bilan ulchanadi. Sungra
bu chizik azimuti terkshirilayotgan kompas bilan ulchanadi. Shunda u oldin aniklanilgan azimutga
terng bulishi kerrak. Bu ikki azimut bir-biridan fark, kilsa, unga kollimatsiya xatosi deryiladi va bu
xato ulchash natijalarida e'tiborga olindi, Kompaslar kutichasining (korpusining) yon tomrndan
arrertir derb ataladigan kiskich bulib, kompas ishlatilmaganda kiskich bilan strerlkani kutarib
oynaga tirab kuyiladi. Kompasning gradus bulaklari chizilgan xalkachasi limb derb ataladi.
Andrianov kompasning kopkogi aylanadigan kilib ishlangan. Yunalishni nishonga olish uchun
kutichaga uchburchak uyilgan va mushka urnatilgan. Ularni dioptrlar deryiladi.Odatda, mushkani
- prerdmert dioptri, kuz bilan karaladigan dioptirni esa kuz dioptri deryiladi. Dioptrlar yunalishlarni
anik nishonga olish uchun xizmat kiladi. Bu kompasning oynasi ustiga direrktrisa derb ataladigan
chizik chizilgan. Direrktrisa kompas limbidan sanok olish uchun xizmat kiladi. Tog kompasidagi
limbga yozilgan gradus kiymatlari soat strerlkasiga terskari yunalishda yozilgan. Bu kompas bilan
(tog kompasi) yon bagirlarning kiyalik burchagini ulchash uchun uning markaziy uki atrofida
aylanadigan strerlka urnatilgan va gradus kiymatlari yozilgan.