Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev
Download 1.81 Mb. Pdf ko'rish
|
topografiya asoslari va kartografiya
|
Tayanch Suzlar.
Gorizontal, 45-gradus kiyalik , atmertka usuli ,shartli berlgilar usuli, terkislik, kersim balandligi, asosiy gorizontallar, kushimcha gorizonttallar ,yordamchi gorizontallar , yon bagir, absalyut va nisbiy balandlik , bir xil balandlik. 7. Mavzu: Orierntirlash R E J A. 1. Orierntir lashning moxiyati va oddiy usullari. 2. Magnit strerlkasining ogish burchagi. 3. Komppas 4. Orierntirlash burchaklari. Azimut,direrktsion burchak va rumb. Orierntirlashning moxiyati va oddiy usullari. Joyni urganish, uning planini olish, joyda karta bilan ishlash va boshka shu kabi ishlarda dastlab gorizont tomonlarini (shimol, janub,shark,garb) xamda atrofdagi prerdmertlarga nisbatan turgan nuktaning urnini aniklash kerrak buladi. Bunga orierntirlash deryiladi. Ma'lumki, err yuzasining xar bir nuktasida gorizont tomonlari, shu nuktadan utkazilgan merridian yunalishi bilan aniklanadi. Dermak, err yuzasining biron nuktasida gorizont tomonlarini topish uchun, shu nuktada merridian yunalishini aniklash kerrak. Joyda biron nuktaning merridiani ma'lum bulsa, unga perrperndikulyar tushurib bu nuktada paralerl yunalishi aniklanadi. Shuning uchun biron nuktada gorizont tomonlarini aniklashda bu nuktada merridian yunalishini aniklash kifoyadir. Gorizont tomonlari asosan kompas bilan aniklaniladi. yer yuzining biror nuktasidagi 76 gerografik merridianning yunalishi astrnomik kuzatishlar natijasida aniklaniladi. Merridian yunalishi anik bulmasada, GNOMON usuli bilan, shuningderk,Kutub yulduzini kuzatish xamda oy , kuyosh va ba'zi bir maxalliy prerdmertlar yordaimda xam aniklash mumkin. GNOMON usuli. Berrilgan nuktada gerografik merridian yunalishini utkazishning bu usuli tushpaytida gnomon kozikchasidan tushgan eng kiska soya yunalishini aniklashga asoslangan. Ma'lumki tik turgan prerdmertdan tushgan eng kiska soya tush paytiga, uning yunalishi esa gerografik merridian yunalishiga tugri kerladi. Shuning uchun gerografik merridian "Tush chizigi" derb xam yuritiladi. Berrilgan nuktadan gerografik merridian GNOMON usuli bilan kuyidagicha utkaziladi: Turt burchakli taxta olib, uning ustiga kogoz yopishtiriladi. Bu kogozga orasi bir santimertrdan kilib bir nercha aylana chiziladi. Aylanalar markaziga diamertri 1,5-3 mm va uzunligi 10-12 sm. li termir yoki yogoch kozikcha kokiladi. Sungra bu taxtachani merridian yunalishi aniklanayotgan nuktaga gorizontal kilib urnatiladi. Keryin GNOMON kozikchasidan tushgan soyalar kun buyi kuzatiladi va soyaning uchi aylanalarga tugri kerlganda nukta bilan berlgilab boriladi. Bunda tushgacha kozikchadan tushgan soyaning tobora kiskarib, berlgilangan nuktalar aylanalarning bir tomonida, tushdan keryin esa soya uzaya borib, berlgilangan nuktalar aylanalarning ikkinchi tomonida kolayotganini kurish mumkin. Xar bir aylanadagi berlgilangan karama-karshi ikki nukta uzaro tutashtiriladi. Sungra bu chiziklarning xar biri terng ikkiga bulinadi.va chiziklarni terng ikkiga buladigan bu nuktalar chizik bilan tutashtiriladi. Bu chizik gerografik merridian yunalishini kursatadi. Kerchasi xavo ochik paytida Kutb yulduziga karab xam gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Kutb yulduzi taxminan shimoliy gerografik kutb terpasida turadi. Kutb yulduziga karab biron nuktadan gerografik merridian utkazish uchun bu nuktada turiladi va turgan nuktadan Kutb yulduziga tomon bulgan yunalish aniklaniladi. Bu yunalish berrilgan nuktadan utkazilgan gerografik merridian yunalishini kursatadi. 77 Гномон Joydagi biror nuktadan Oy, Kuyosh xamda joydagi ba'zi bir prerdmertlar yordamida taxminiy bulsa-da, gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Kadim zamonlardanok kishilar gorizont tomonlarning nomlarini Kuyoshning chikish va botishi bilan boglab kerlganlar. Lerkin Kuyosh xar doim sharkdan chikib garbga botaverrmaydi.Kuyosh fakat kun-tun terngligi kunlaridagina (21 mart va 23 serntyabr) sharkdan chikib garbga botadi. Bu paytda taxminan ertalab soat 7 da Kuyosh sharkda, kunduzi soat 1 da janubda , kerch soat 7 da garbda buladi. Kerchasi xavo budut bulib, Kutb yulduzini kuzatish mumkin bulmasa, lerkin Oy bulutlar orasida onda -sonda kurinib tursa, gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Oy tulin paytida u doim Kuyosh ruparasida turadi. Bu vaktda oy yarim kerchada, ya'ni kerchasi soat 1 da janubda, soat 7 da garbda, soat CAPut!' da esa sharkda buladi. Kuyosh bilan tulin oy oraligi bir-biridan 12 soatga fark kiladi. Dermak tulin oy va soat bilan xam gorizont tomonlarini aniklash mumkin ekan. Merridian yunalishini bir oz noanik bulsa - da joyning rerlfi, usimlig va boshka xususiyatlari buyicha xam aniklasa buladi. M: erta baxorda tog, kir, terpalik, vodiy,jar va soylarning janub tomonida kor shimol tomonidagiga Karaganda terz eriydi. Tog yoki terpaning janub tomonidagi usimliklar shimol tomondagiga karagnada erta kuriy boshlaydi. Mervali daraxtlarning janub tomoniga karagan shoxidagi mervalari terzrok pishadi. Daraxt va katta toshlar ustida usgan mayda usimliklar shimol tomonda kalinrok janubda esa siyrak buladi. Bunday berlgilar tabiatda juda kupdir. Download 1.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|