Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

 
1.4.Determinizm prinsipi, ong va faoliyat birligi prinsipi, ongning faoliyatda 
rivojlanish prinsipi 
XX asrning 30-yillarning o‘rtalariga kelib psixologiya fanining asosiy 
printsiplari: determinizm printsipi, ong va faoliyatning birligi printsipi, psixikaning 
faoliyatda taraqqiy etish printsiplari aniq ifodalab berildi.
Determinizm tamoyili. Bu tamoyilga binoan psixika yashash sharoiti bilan 
belgilanadi. Yashash sharoitining o‘zgarishi bilan psixika ham o‘zgaradi. Inson 
tug‘ilgandan keyin qanday sharoitda yashasa, unga yashash muhiti qanday ta‘sir 
qilsa, qanday ta‘lim-tarbiya olsa u shu sharoit, muhitda shakllanadi, uning ongi 
ham shu muhit ta‘sirida rivojlanadi. Chunki, inson ongining paydo bo‘lishi, 
shakllari va taraqqiyoti hayot uchun zarur bo‘lgan moddiy narsalar ishlab chiqarish 
usullari taraqqiyotining qonunlari bilan belgilanadi. Shuningdek, ijtimoiy tarixiy 
xarakterga ega ekanligini tushunish inson ongining ijtimoiy turmushga 
bog‘liqligini ko‘rsatadi. Insonning yashagan muhiti uning ongini qanday 
rivojlanishiga ta‘sir qiladi. U shu muhitda shakllanadi. 
Ong va faoliyatning birligi tamoyili. Bu tamoyilga binoan ong va faoliyat bir-
biriga qarama-qarshi ham emas, aynan bir narsa ham emas, ular bir butunlikni 
tashkil qiladi. Inson faoliyat ko‘rsatar ekan uning mazmunini, motivlarini, qanday 
bajarish kerakligini ongida rejalashtiradi va ular yordamida tevarak-atrofni qurshab 
olgan muhit bilan munosabatga kirishadi. 
Ong va faoliyatning birligi tamoyili psixologlarning faoliyatni o‘rganish 
orqali xatti-harakatlardan ko‘zlangan maqsadga muvaffaqiyatli erishishini 
ta‘minlovchi ichki psixologik mexanizmlarni, ya‘ni psixikaning obyektiv 
qonuniyatlarini ochishlariga imkon beradi. 
Psixika va ongning faoliyatda taraqqiy etishi tamoyili. Bu tamoyilga binoan 
psixika va ong faoliyatda rivojlanadi va u faoliyat natijasidir. Insonning psixik 
taraqqiyoti o‘yin, o‘qish va mehnat faoliyati bilan bog‘liqdir. Bu faoliyatlarsiz 
psixik taraqqiyotni tasavvur qilish mumkin emas. Masalan: bola o‘yin orqali o‘zaro 
munosabatlarga kirishadi, nutqni egallaydi, narsa va hodisalarni idrok qiladi, 
xotirasida saqlaydi, tasavvur qiladi, fikr yuritadi, xayol qiladi. O‘yinda xarakter 
shakllanadi. O‘z-o‘zini anglaydi. Faoliyat jarayonida ota-bobolarining ijtimoiy 
tajribalarini o‘rganadi. Bu esa taraqqiyotning faqat insongagina xos bo‘lgan 
maxsus shakli sifatida yuz beradi. Bola ta‘lim jarayonida psixik taraqqiyotning 
yakka shakllarini mustaqil, faol fikr yuritish, mavhum fikrlash kabilarni egallaydi. 

---

11 
Bu esa uning ongini yana ham rivojlanishiga olib keladi. Demak, ong faoliyatda 
namoyon bo‘lib, faoliyatda tarkib topadi. Psixika va ong taraqqiyot mahsuli va 
faoliyat natijasi ekanligini hamma otaonalar, tarbiyachi va o‘qituvchilar bilishlari 
lozim. 
Psixikaning faoliyatda rivojlanishi tamoyili uni klassifikatsiya qilish imkonini 
eradi. Shu nuqtayi nazardan psixologiya sohalarining mazmuni va vazifasiga qarab 
uni klassifikatsiya qilish va tuzilishini aniqlash mumkin.
Hozirgi zamon psixologiyasi quyidagicha klassifikatsiya va tuzilishga ega: 
I. Aniq faoliyatning psixologik tomoni. 
II. Taraqqiyotning psixologik tomoni. 
III. Insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatining psixologik tomoni. 
I. Psixologiyaning aniq turdagi inson faoliyati psixik muammolarni o‘rganuvchi bir 
qator sohalarni o‘z ichiga oladi. 
1. Mehnat psixologiyasi (mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, uni ilmiy 
tashkil qilishning psixologik tomonini o‘rganadi). 
2. Muhandislik psixologiyasi (mashina bilan inson o‘rtasidagi vazifalarni 
taqsimlash, muvofiqlashtirish, avtomatlashtirish jarayonini o‘rganadi). 
3. Pedagogik psixologiya (ta‘lim, tarbiya, o‘qituvchi psixologiyasi muammolarini 
o‘rganadi). 
4. Tibbiyot (meditsina) psixologiyasi (bemorning xulq-atvori va shifokorning 
faoliyatini o‘rganadi). 
Shuningdek, psixik hodisalar bilan miyadagi fiziologik tuzilmalarni o‘rganadigan 
neyropsixologiya, 
psixik 
faoliyatga ta‘sir qiluvchi 
dorivor 
moddalarni 
o‘rganadigan 
psixoformakologiya, 
davolashga 
ta‘sir 
etuvchi 
vositalarni 
o‘rganuvchi psixoterapiya, inson sog‘lig‘ini ta‘minlash uchun turli tadbirlarni 
ishlab chiquvchi psixoprofilaktika psixologiyasi ham shular jumlasidandir. 
5. Yuridik psixologiya: sud ishi psixologiyasi (jinoyatni ochish), criminal 
psixologiya (jinoyat motivlarini aniqlash), penitensiar yoki axloq tuzatish mehnati 
psixologiyasi kabilar kiradi. 
6. Harbiy psixologiya (jangovor harakatlarni o‘rganuvchi psixologiya). 
7. Sport psixologiyasi (sportchilar shaxsini o‘rganadi). 
8. Savdo psixologiyasi (sotuvchi va xaridorlarning o‘zaro munosabatlari 
psixikasini o‘rganadi). 
9. Ilmiy ijodning psixologiyasi (ijod qiluvchi shaxsning faoliyatini o‘rganadi). 
Inson faoliyati turli-tumandir. Hozirgi kunda har bir faoliyatning psixologiyasini 
o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 
II. Taraqqiyotning psixologik tomoni. Taraqqiyotning xususiyatlarini asos qilib 
olib, uni o‘rganadigan psixologiya turlari ajratiladi. 
Bular: 1. Bolalar psixologiyasi. 
2. Yoshlar psixologiyasi. 
3. O‘smirlar psixologiyasi. 
4. O‘spirin yoshlar psixologiyasi. 
5. Katta yoshli kishilar psixologiyasi. 
6. Geranto psixologiya (qariyalar psixologiyasi). 
7. Maxsus (anomal taraqqiyot) psixologiya. 

---

12 
Shuningdek, bunga patopsixologiya (psixik taraqqiyoti normadan oqqan) 
oligofreno (miyaning tug‘ma kamchiliklari bilan bog‘liqligini o‘rganadi), 
Surdopsixologiya (karlar), tiflopsixologiya (ko‘r yoki xira ko‘radigan kishilar 
psixologiyasi) kabilar kiradi. 
8. Qiyosiy (psixik hayotning nasliy shakllarini tekshiradi) psixologiya. 
Bunga zoopsixologiya (tur, jins, oilaga mansub hayvonlar psixikasini o‘rganadigan 
fan), etologiya (hayvonlar xatti-harakatining tug‘ma mexanizmini o‘rganadigan 
fan) kabilar kiradi. 
III. Insonni jamiyatga bo‘lgan munosabatining psixologik tomoniga mansub 
bo‘lgan psixologiyalar faoliyat va taraqqiyotda yuz beruvchi psixik hodisalarni o‘z 
ichiga oladi. Bunga:
1. Jamoada odamlarni o‘zaro munosabatlarini va unda yuzaga keladigan psixik 
hodisalarni o‘rganadigan ijtimoiy psixologiya, din psixologiyasi ham (diniy 
tasavvurlar, hissiyotlarning kelib chiqishi, diniy jazava (zikr)larni o‘rganish bu 
psixologiyaning ajralmas qismidir. 
2. Inson shaxsining individual psixologik yoki differensial (farq) xususiyatlarini 
o‘rganadigan shaxs (yoki differensial) psixologiyasi. 
3. Shaxsning kasbga bog‘liq qobiliyatlarini, kasbga yaroqli ekanini aniqlovchi 
xarakterologiya, individual psixologik ayirmalar tipologiyasi, professiografiya. 
4. Umumiy psixologiya. Bu psixologiya psixik taraqqiyotning umumiy 
qonuniyatlarini, tadqiqot usullarini, psixologiya fani asoslab bergan tamoyillarni, 
psixologiya faniga kirib kelgan asosiy ilmiy tushunchalarni xarakterlab beradi. U 
psixik jarayonlar (bilish jarayoni, iroda, hissiyot, psixologik holatlar) va 
xususiyatlarni shaxs ongi faoliyatida rivojlanadi degan tamoyil asosida o‘rganadi.