Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

1.3 Tuproqlarni sho'rlanish, botqoqlanish, ifloslanish va cho'llanishdan saqlash.
Hozirgi , yuksak ilmiy texnika taraqqiyoti davrida hayotning turli jabhalarida kimyo sanoati maxsulotlari keng ko’lamda qo’llanilmoqda. Shuningdek qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda ham kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Serquyosh o’zbekistonimizning o’ziga xos iqlim sharoiti ziroatchilikning barcha jabhalarini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish bilan birga, qishloq xo’jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi har xil hasharotlar va zamburug’ kasalliklarining ko’payishiga sabab bo’ladi. og’ir mehnatlar evaziga yetishtiriladigan qishloq xo’jalik ekinlariga har xil kanalar , bakteryalar , zamburug’lar ,viruslar va boshqa bir qator zararkunandalar juda katta zarar yetkazishi aniq. O’simliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilish uchun ishlatilayotgan kimyoviy vositalarning aksariyati universal ta’sir kuchiga egaligi bilan ajralib turadi. O’simliklarni kasalliklar , zararkunandalar va begina o’tlardan asrash uchun ishlatiladigan kimyoviy moddalarning umumiy atamasi pestitsid (lotincha pestis – zahar , sid –o’ldirmoq yo’q qilmoq degan so’zlardan olingan ) bo’lib , ular kimyoviy tarkibi , qaysi maqsadlar uchun qo’llanilishiga qarab , shuningdek zararkunandalar organizmiga o’tish usuli hamda ta’sir qilishiga qarab guruhlarga bo’linadi.
Qishloq xo’jaligida o’simlik zararkunandalariga , kasalliklarga , begona o’tlarga qarshi shuningdek , boshqa maqsadlarda foydalaniladigan zararli kimyoviy moddalar bilan ishlanar ekan , bu ta’sirchan moddalar ma’lum miqdorda tashqi muhitga tarqalib , uni ifloslantiradi. Buning oqibatida suv, havo, tuproq , oziq ovqat ekinlari , yem-xashak va boshqalarning pestitsidlar bilan ifloslanib qolish xavfi tug’uladi. Buning uchun birinchi galda zaharli kimyoviy moddalar qanday yo’l bilan tashqi muhitni ifloslantirishi mumkinligini aniqlab olish kerak. Shu nuqtai nazardan qaraganda tashqi muhit ta’siriga ancha chidamli bo’lgan pestitsidlar- DDT, GXSG, pentaxlorbenzol , polixlorpinen , polixlorkamfen va boshqalarning qanday o’zgarishlarga uchrashi mumkinligini bilish katta ahamiyat kasb etadi.
Zaharli kimyoviy moddalarning tashqi muhitda to’planib borishi odam organizmiga ham ta’sir qilishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki , sevin singari ayrim pestitsidlarning o’rtacha haroratda ham bir sferadan boshqa sferaga o’tib, odam salomatligi uchun xavf soladigan miqdorda to’plana borishi aniqlangan. Tuproqda bir- ikki yilgacha saqlanib qolish xususiyatiga ega bo’lib , bu tuproq yana boshqa obyektlarning ifloslanishiga sabab bo’ladigan rezervuar (manba ) bo’lib qolishi mumkin. Biosferaning asosiy qismlaridan biri bo’lgan tuproq insoniyat hayotida eng muhim omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Tuproq quyosh energiyasini ko’proq o’ziga singdirish qobilyatiga ega bo’lib, o’simliklar uchun hayotbaxsh manba hisoblanadi. Tuproq tarkibida turli mikroorganizmlar, gelmintlar , chirindilar va boshqa moddalar mavjud. Tuproq o’z novbatida qator gidroekologik vazifalarni ham bajaradi. Bulardan biri va asosiysi uning g’ovaklik xususiyatidir. Ma’lumotlarga qaraganda , insonning hayot faoliyati natijasida tuproq o’zining normal tabiiy holatini yo’qotib bormoqda. Chunki tuproq nihoyatda ko’p , turli kimyoviy moddalar bilan ifloslanayapti.
Insoniyat har yili yer ostidan 600 milliard tonnadan ortiq tog’ jinslarini qazib oladi. Mutaxassislarning taxminiy hisob kitoblariga ko’ra olingan xom ashyo qayta ishlanganda uning umumiy massasining 98% i chiqindiga chiqar ekan va atiga 2%i ijtimoiy talablarni qondirish uchun ishlatilar ekan. Qadim zamonlarda kishilar yer yuzasiga va yer osti boyliklariga yaxshiroq ta’sir ko’rsata olmaganlar. Sanoat ishlab chiqarishi o’sishi bilan ahvol keskin o’zgardi. Oxirgi yillarda fan texnikaning jadal rivojlanishi bilan kishilarning xo’jalik- texnik ehtiyojlari va texnika qudrati tabiiy jarayonlarga katta ta’sir etib , yer qiyofasini jiddiy o’zgartirib yubormoqda. Shuning uchun ham biosfera bilan birga kishi aqli va qudrati ila yaratilgan texnika kirib borayotgan sfera – texnosfera vujudga keldi. (G.D. Shamsiddinova ,D.A. Karimova ,, Kimyoviy ekologiya” o’quv qo’llanma Toshkent 2010-yil. 94-99-bet.)
Tuproq orqali epidemik va endemik kasalliklar tarqalishi mumkin. Bunday ifloslangan tuproqlardan zararli kimyoviy moddalar, biologik iflosliklar ochiq va yer osti suvlarini, atmosfera havosini, o‘simliklarni, qolaversa kishi organizmini zararlashi mumkin.