Termiz davlat universiteti

Ekvatorial mintaqa. Bu mintaqada yil bo`yi ekvator havosi hukmron, yog`in yil bo`yi bir tekisda yog`adi, konvektiv yog`inlar yog`ib turadi, harorat yil bo`yi bir hilda, iliq faslda t0 27-280 C, salqin faslda 25-260 S, namlik ko`p.

Subekvatorial mintaqa (ekvatorial mussonlar iqlimi). Bu mintaqada ekvator va tropik havosi mavsumlar bo`yicha almashib turadi. Yog`in mavsumiy, asosan yoz va kuzda yog`adi, quruq mavsum qish va baxor (may-iyungacha), eng issiq fasl bahor t0 +400 S va undan baland (Jakobobodda +52,80 S), yog`in relyefga bog`liq holda tushadi (Cherrapunjida 12666 mm, Hind daryosining yuqori oqimida 81 mm).

Tropik (passat iqlimi) mintaqa. Yil davomida kontinental tropik havosi hukmron, havo doimo quruq, iliq, yozda issiq. Sutkalik amplituda kata, yog`in ko`p joylarda 100 mm dan kam, tog`larda bir oz ko`proq (400-1000 mm).

Subtropik mintaqa. Bu mintaqada bir nechta iqlim tiplari mavjud. G`arbda O`rta dengiz bo`yi subtropik iqlim tipii hukmron. Bu iqlim tipida yog`in kam, yozda ob-havo barqaror antitsiklon holatida bo`ladi, harorat yuqori. Qishda harorat shimol va janubda turlicha, yillik yog`in tekislikda 500-600 mm, tog`larda 3000 mm gacha, namlik juda kam.

Sharqda subtropik musson iqlim tipii hukmron. Bu iqlim tipida yog`in ancha bir tekisda yog`adi, yilning iliq davrida yog`in ko`proq tushadi (tog`larda 2000 mm, tekisliklarda 700-900 mm), yoz issiq, shimolda salqin, qish sovuq. Namlik yetarli.

Subtropik kontinental iqlim tipi asosan tog`li hududlarni o`z ichiga oladi. Old Osiyo tog`liklarida qish sovuq, yoz issiq, yillik harorat amplitudasi kata - 900S gacha. Yillik yog`in kam, namlik yetishmaydi.

Mo`tadil mintaqa. Bu mintaqada ikkita iqlim tipi ajratiladi. Mo`tadil musson iqlim tipida qishda Osiyo antitsiklonidan keladigan sovuq va quruq kontinental havo, yozda Tinch okeanidan keluvchi iliq va nam dengiz havosi hukmronlik qiladi. Asosiy yog`in yozda (60-70 %) yog`adi. Namlik yetarli.

Kontinental mo`tadil iqlim tipida qishda Osiyo antitsikloni, yozda qutb frontida siklon harakatlari hukmronlik qiladi. Qish sovuq, quruq, yoz iliq, ozroq yomg`irli bo`ladi. Namlik yetishmaydi.

Ichki suvlari. Osiyo uchun daryolarning mavjudligi quruqlik maydonining g`oyat kattaligi bilan bog`liqdir. Ayni vaqtda materikning iqlimi turli joylarda turlicha bo`lganligidan daryolar rejimi va ularning to`yinish tiplari xilma-xildir.

Osiyo yillik oqim o`rtacha xajmining kattaligi jihatidan boshqa materiklar orasida birinchi o`rinni egallaydi. Bu materikning yer yuzasidan okeanlarga xar yili 12850 km.kub. suv oqib tushadi, bu mikdor dunyo o`rtacha yillik oqimining 1/3 qismiga yaqinini tashkil etadi. Osiyo maydonining g`oyat katta ekanligi, alohida rayonlarning geografik o`rni sababligina emas, tog`-kotlovina Relyefi tufayli ham vujudga keluvchi keskin iqlimiy farqlar sababli oqim materik haroratda nihoyatda notekis taqsimlangandir.

Asosiy suvayrigichlarning katta qismi tog` tizmalariga to`g`ri keladi, lekin ularning ayrim qismlari Mongoliya, Jung`oriyaning baland tekisliklari va Markaziy Tibetning tog`liklari orqali o`tadi.

Дарёнинг номи	Узунлиги, км	Ҳавзаси минг км.кв
Янцзи Меконг Ҳинд Брахмапутра Ганг Фрот Хуанхэ Енисей Обь Лена Амур Сирдарё	5800 4500 3180 2900 2700 2700 4670 4092 3680 4400 2846 2206	1808 810 960 935 1125 673 531 2580 2975 2490 1855 219

Xozirgi ko`pgina daryolar juda kichrayib va sayozlashib qolgan relikt ko`llarga yetib borolmaydigan bo`lib qolgan. Taklamakon cho`lidagi Tarim, Afg`onistondagi Xilmand, O`rta Osiyoda tugaydigan Tajan, Murg`ob kabi katta daryolar qumlar orasida tugaydi va ba`zi bir yillardagina o`z suvlarini ko`llarga olib borib quyadi. Osiyoning tashqi oqim to`rtta okean va ularning dengizlari o`rtasida taksimlangan, shu bilan birga Xind okeani Tinch okean va Shimoliy Muz okeani xavzalarining maydoni bir-birlariga taxminan teng. Atlantika okeaniga unchalik katta bo`lmagan maydondagi daryolar quyiladi.

Atlantika okeani xavzasiga O`rta dengiz bilan Qora dengizga quyiladigan daryolar kiradi. Bu daryolar rejimi asosan O`rta dengiz bo`yi rejimi bo`lib, u ayniqsa bevosita O`rta dengizga quyiladigan daryolar uchun xosdir.

Xindiston va Birmaning kalta daryolari mavsumiy yomg`ir suvlaridan to`yinadi, lekin yog`in suvlaridan to`yinadi, lekin yog`in tushishi rejimiga qarab, ularning maksimal suv sarfi davri ba`zi rayonlarda yoz oylarida, boshqa rayonlarda esa kuz oylarida boshlanadi.

Gang daryosi Bosh Ximalay tizmasidagi muzliklardan boshlanadi. Gangning ko`pdan-ko`p irmoqlari unga ko`p suv keltirib quyadi. Gang daryosi tog`dan chiqqan joyda yozgi musson davrida hamda Ximalay tog`laridagi muz va qor eriydigan vaqtda keng toshadi. Bu daryo quyilish joyida Braxmaputra bilan birga keng delta hosil qiladi.

Rejimi xususiyatlariga qarab Sharqiy Osiyodagi daryolar ikki tipga: Amur va Xitoy tiplariga bo`linadi. Amur tipidagi daryolarga Rossiyaning Uzoq sharqining janubiy qismidagi hamma Shimoli-Sharqiy Xitoydagi yozgi oqimga ega bo`lgan, yomg`irdan va qisman qor suvidan to`yinadigan daryolar kiradi. Xitoy tipiga kiruvchi daryolar uchun ham yozgi oqim katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga Sharqiy Xitoyda va Yaponiyaning subtropik rayonlarida qish Amur xavzasidagiga qaraganda ancha Iliq keladi. Shu sababli daryolar muzlamaydi, lekin bug`lanish miqdori yozdagi kabi ko`p bo`ladi: bu xol qishda yog`inlarning kam tushishiga va u bilan bog`liq bo`lgan daryolarning sayozlanib qolishiga olib keladi.

Osiyoning ko`llari, daryolar kabi, materik xududida juda notekis joylashgan, lekin katta ko`llarning ko`pi namgarchil o`lkalarda emas, balki qurg`oqchil yerlarda - Old Osiyo tog`liklarida hamda Markaziy Osiyoda to`plangan.

Osiyoning bir qancha ko`llari tektonik cho`kmalarda joylashgan. Bunday ko`llar orasida O`rta dengiz yaqinidagi O`lik dengiz, Mongoliyaning shimolidagi Xubsugul, Nanshan tog`lik mamlakatidagi Kukunor, Xonsyu oralig`idagi Biva eng katta ko`llardir.

Tektonik ko`llar odatda chuqur (356 m) ko`l. Bu ko`l kotlovinasining tagi-kriptodepresiya 748 m chuqurlikda yotadi, suv satxi esa okean satxidan 392 m past turadi.

Osiyoda katta muzlik ko`llari unchalik ko`p emas. Qadimiy muzlik ko`llari kotlovinalariningsh izlari Ximalay va Qoraqum tog`larida saqlanib qolgan. Bu ko`llarning suvlari mazkur tog` sistemalari tez ko`tarilib, daryoar tog`larni shiddat bilan o`yib tushish tufayli oqib ketganligi aniqlangan.

Osiyoda kichik ko`llar sersuv hamda keng toshadigan daryo vodiylarida ko`p.

O‘rta Osiyoning iqlimi juda rang-barang. O‘lkaning shimoliy qismida hali qish hukmron bo‘lib turgan vaqtda uning janubida va tog‘ oralig‘idagi vodiylarda daraxtlar gullab, bahor fasli boshlangan bo‘ladi. O‘rta Osiyo o‘lkasidagi iqlimiy sharoit, asosan, quyidagi omillar ta’sirida vujudga kelgan: joyning geografik o‘rni va Quyosh radiatsiyasi, havo massalarining harakati, joyning relyef tuzilishi.
 O‘rta Osiyo Yevrosiyo materigining deyarli qoq markazida joylashgan. Bu uning aynan shu kenglikda joylashgan boshqa hududlarga nisbatan Quyoshdan ko‘proq radiatsiya olishiga sabab bo‘ladi.
Quyoshning yer yuziga tushadigan nur energiyasi va issiqligi Quyosh radiatsiyasi deb ataladi. Quyosh radiatsiyasining miq dori muayyan vaqt mobaynida 1 sm.kv  yer yuzasiga kaloriya miqdorida tushgan nurli energiya bilan ifodalanadi.
Quyosh radiatsiyasining yer yuzasida taqsimlanishi geografik kenglikka bog‘liq, chunki quyosh nurlarining yer yuzasiga qanday burchak ostida tushishi hamda turli yerlarda kunning uzoqligi geografik kenglikka bog‘liq. Quyosh nurlari yer yuzasiga qancha tik tushsa, xuddi shu joy muayyan vaqtda ko‘p issiqlik oladi.
O‘rta Osiyo shimoliy va janubiy qismlari o‘rtasidagi kunning uzunligidagi eng katta farq yozgi va qishki quyosh tushishi kunlariga to‘g‘ri keladi. Masalan, dekabrning oxirida o‘lkaning chekka janubiy qismlarida kun shimolga nisbatan taxminan 1 soat-u 10 minut uzun, iyun oyining oxirida esa, aksincha, 1 soat-u 50 minut qisqa bo‘ladi.
Joyning geografik kengligi shu hududda joylashgan yer yuzasiga tushishi mumkin bo‘lgan quyosh energiyasi miqdorini belgilaydi. Lekin quyoshdan keladigan energiyaning hammasi ham yer betiga yetib kelmaydi. Uning 20 foizga yaqin qismi yer yuziga tushmay, havo qobig‘idan yana fazoga qaytib ketadi. Quyosh nurlarining bir qismini havodagi suv bug‘lari, changlar, shuningdek, bulutlar yutadi va tarqatib yuboradi. Natijada atmosferada tarqoq radiatsiya vujudga keladi.
Quyoshdan yer betiga bevosita yetib kelgan radiatsiya to‘g‘ri radiatsiya deyiladi. Yer yuziga to‘g‘ri radiatsiya ham, tarqoq radiatsiya ham tushadi.  Yer yuzasiga tushadigan tarqoq radiatsiya bilan to‘g‘ri radiatsiya birgalikda yalpi radiatsiya deb ataladi. Yalpi radiatsiya Qoraqum cho‘lining janubida 1 sm.kv  yuzada 150 kkal issiqlikka teng. Yalpi radiatsiya shimolga tomon kamayib boradi.

0 ‘rta Osiyo sovuq vaqtda o'rta kengliklar kontinental havosi ta’siri ostida bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda uning hududida o'rta kengliklar frontining g'arbiy Osiyo qismida siklon faoliyati ham rivojlanadi. U eng katta intensivIigiga janubiy va janubi-g'arbiy hududlarda mart-aprelda, Kaspiy shimolida qishda, Oltoy tog'larida esa yozda erishadi. Ba’zida 0 ‘rta Osiyoga sovuq arktik havo kirib keladi. Bu kirib kelish hech qanday to‘siqlarsiz sodir boMadi, chunki 0 ‘rta Osiyoning shimoliy qismida va G ‘arbiy Sibirda sovuq havo massalarini to'sib qolishi mumkin bo‘lgan tog‘ ko'rinishidagi to‘siqlar mavjud emas. Sovuq havo massalarining bunday kirib kelishida 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlarida ba’zi yillari qishda havo harorati -25 -25°C gacha pasayadi. Yilning iliq vaqtida Olrta Osiyo kontinental tropik havoning shakllanish o‘chog‘i hisoblanadi. Bu havo juda isigan va quruq bo‘ladi. Uning yoz vaqtida shakllanishi ochiq, quruq ob-havoning uzoq vaqt saqlanib qolishiga sabab bo‘ladi. Bunday ob-havoda tuproq yuzasi ko‘p miqdorda issiqlik oladi. Chunki 0 ‘rta Osiyoda tuproq namligining kamligi sababli bug‘lanish uchun issiqlikning sarflanishi juda kam. Oqibatda Yer yuzasi kuchli qiziydi va havoga ko‘p issiqlik beradi. 0 ‘rta Osiyoda katta maydonni egallovchi qumlar ham havoning kuchli isishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu maydonlardan, hamda quruqlashgan tuproq yuzasidan havoga shamol vaqtida ko‘p chang ko‘tariladi. Havoga ko‘tarilgan changlar egallagan umumiy maydon juda katta, shu sababli chang Quyosh energiyasining katta miqdorda yutadi. Chang zarrachalari bu energiyani issiqlik energiyasiga aylantirib, so'ngra havoga beradi. Har bir zarrachaning massasi juda kichik, shuning uchun ulardan issiqlik uzatilishi tez sodir boMadi va natijada havo birmuncha isiydi. 0 ‘rta Osiyo iqlimiga Orol dengizi deyarli ta ’sir ko‘rsatmaydi, Kaspiy dengizining ta’siri esa ko‘proq. Uning ta’siri qirg‘oq bo‘ylab tor doirada 159 seziladi. Bu havo namligining biroz ortishi va qish oylarida haroratning ortishiga olib keladi. Kaspiy dengizning janubiy qirg‘og‘i birmuncha iliqroq va ichkari qismlar iqlimiga ta’sir yaqqolroq seziladi. 0 ‘rta Osiyoning shimoliy qismida chala cho‘l joylashgan. Chala cho‘l iqlimi dasht iqlimidan cho‘1 iqlimiga o‘tuvchi iqlim hisoblanadi. 0 ‘rta Osiyo chala cho‘l zonasi may-sentyabr davrida yuqori haroratlar, kichik nisbiy namlik va kam yog'inlar bilan xarakterlanadi. Chala cho'lda yoz juda issiq. Iyulda o‘rtacha harorat 24 yoki 25,5°C ni tashkil etadi. Biroq bu yerning qishlari sovuq, yanvar oyida Qozog'istonning chala cho'llarida o'rtacha harorat -12—15°C gacha pasayadi. Qishda sharqiy yo'nalishdagi shamollar ustuvorlik qiladi. Ular Sharqiy Osiyodan sovuq havo massalarini olib keladi. Bu yerda mutlaq minimumlar —30— 35°C gacha yetadi, Qozog'istonning shimoliy hududlarida -40°C gacha yetadi. Bahor juda qisqa. Qishki sovuqlardan keyin jazirama yoz tez keladi. Sovuqsiz davr 160—180 kungacha cho‘ziladi. Chala cho‘lda o'simliklar uchun namlik yetishmaydi va bu yerda ular tekis qoplam hosil qilmaydi. Chala cho'lda o'simliklar yakkam-dukkam o'sadi, ular orasida ochiq tuproqli yerlar kuzatiladi. 0 ‘rta Osiyoning janubiy qismini egallagan cho‘l zonasining iqlim sharoiti o‘ta qurg‘oqchilik, yozgi jazirama, bulutsiz va yog‘insizlik bilan xarakterlanadi. Iyulning o'rtacha harorati 26—30°C atrofida. Eng'janubiy hududlarda kunduz kuni soyada maksimal harorat 45°C gacha, xattoki undan ham yuqori qiymatlarga yetishi mumkin. Yilning iliq vaqtida tunda havoning quruqligi evaziga harorat birmuncha pasayadi. Shu sababli 0 ‘rta Osiyoning dasht zonasida haroratning sutkalik amplitudalari katta. Yoz oylarida havoning nisbiy namligi kichik. Ba’zi kunlari 3% gacha tushib ketishi mumkin. Amudaryo oqiminining yuqori qismida afg‘on shamoli deb nom oigan janubi-g‘arbiy yo‘nalishdagi kuchli va ancha changli shamollar tez-tez sodir bo‘lib turadi. Dasht zonasining shimoliy hududlarida sovuqsiz davr 180 kun uzoqlikka ega. Eng Janubiy hududlarda u 250-270 kungacha ortadi. 0 ‘rta Osiyoning dasht zonasida qish vaqtida shimoliy-sharqiy va sharqiy yo‘nalishdagi shamollar bilan olib kelinadigan quruqlikning mo” tadil havosi ustivorlik qiladi. Bu havo juda sovigan. Shu sababli bu yerning qishlari sovuq. Orol dengizi va Balxash ko‘li xududlarida yanvarda o‘rtacha harorat —8—10°C atrofida. Janubga borgan sari yanvardagi o‘rtacha harorat ortib boradi. Toshkentda -1,3°C, Janubiy chekkalarda 2 yoki 3°C gacha yetadi. 0 ‘rta Osiyoda yog‘inlar kam yog‘adi. Ayniqsa yoz oylarida yog‘inlar juda kam. Bahorda - mart va aprel oylarida 0 ‘rta Osiyoda siklonik faoliyat rivojlangan davrda yog‘inlar eng ko‘p yog‘adi. Bu yog‘inlar erigan suv bilan birga tuproqni namlaydi va bahorda o‘tkinchi o‘simliklaming rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Bu o‘simliklar jazirama va quruq yoz keli160 shi bilan yo‘qolib ketadi. Biroq cho‘llarda yozda ba’zi joylarda o‘simliklar rivojlanishi uchun sharoit mavjud bo‘ladi. Bunday sharoitlar haroratning katta sutkalik tebranishi evaziga tuproqda suv bug'ining kondensasiyasi hisobiga hosil bo'lgan namlik mavjud joylarda yuzaga keladi. Yog‘inlaming yillik yig'indisi 150—250 mm atrofida, ba’zi joylarda 100 mm xattoki, undan ham kam (To‘rtko‘lda 80 mm). Qor qoplami cho‘llaming shimoliy hududlarida (Orol dengizi va Balxash ko‘li hududida) ikki oy atrofida saqlanadi. Janubiy hududlarda esa 3—5 hafta atrofida saqlanadi. 0 ‘rta Osiyoning janubi-sharqiy qismida joylashgan tog‘larda yoz salqin, qish sovuq, yog‘inlarning yillik yig‘indisi 1000—1500 mm gacha ortadi. Atmosfera frontlarining faollashishi bunga sabab bo‘ladi. Tog* oldi qismlarida fyonlar tez-tez yuzaga keladi. Biroq baland tog* platolarida (yassi tog‘) iqlim cho‘l iqlimi xarakteriga ega. Yog‘inlar kam yog‘adi, haroratning sutkalik va yillik tebranishlari yuqori. Pomir tog'ining sharqiy qismida bir yilda 60—90 mm yog‘in yog‘adi. Bu yog'inlarning katta qismi cho‘llardagi kabi bahorda emas, balki yozda kuzatiladi. Pomirning g‘arbiy qismida yog‘inlar birmuncha ko‘p (1000 mm gacha). Pomirda qish vaqtida -47°C gacha sovuq kuzatilishi mumkin. Ko‘p yillik muzlik katta maydonni egallaydi. Sovuqsiz davr bor yo‘g‘i 55—60 kun davom etadi. Biroq tog‘ vodiylarida iqlim jazirama. Xisor tog‘ining janubida joylashgan, 800—900 m balandlikda yotgan Xisor vodiysida o ‘rtacha harorat yanvarda -0,5°C, iyulda 29°C. Bir yilda 500 mm gacha yog‘inlar yog'adi. Iqlim sharoitlari bu yerda bir yillik subtropik ekinlarni yetishtirish imkonini beradi. Dengiz sathidan 400 m balandda joylashgan Vaxsh vodiysida iqlim yanada jazirama. Bu yerda o'rtacha harorat yanvarda 3°C, iyulda 31°C, bir yilda 200- 250 mm yog'inlar yog‘adi (Jiliko‘1). Vaxsh vodiysida sug‘oriladigan yerlarda yuqori sifatli paxta o‘sadi. Bu yerda ko‘p yillik subtropik ekinlardan sitrus ekinlari, anor, anjir, shakar qamish va boshqalar yetishtiriladi. Geologik o‘tmishdagi iqlim rekonstruksiyasi 0 ‘rta Osiyo hududida iliq tropik iqlim tipi kuzatilgan kembriy davridan boshlab harorat va namlanish rejimini tiklash imkonini berdi. 0 ‘rta Osiyoning janubiy chekkasidau quruq bo'lgan. 0 ‘rtacha yillik harorat 20—25°C atrofida bo'lgan. O rdovikva silur oxirida Yer sharini qamrab oigan global sovish o'rtacha haroratni 15-18°C gacha pasaytirgan. Biroq iqlim tipining tropikligi saqlanib qolgan. Keyingi geologik davrlarda (devon, boshlang‘ich va o‘rta karbon) shimoliy-g'arbda 20-28°C tartibdagi haroratlar va hududning g‘arbida arid bo'lgan tropik iqlim tipi kuzatilgan. Karbon oxirida (300—285 million yil oldin) global sovish sodir bo'lgan. 0 ‘rta Osiyoda o‘rtacha harorat 15— 16°C gacha pasaygan va aridlik saqlanib qolgan. Butun perm va trias davrda 20—25°C haroratli tropik arid iqlim saqlangan. Tiras davri oxirida (200—190 million yil oldin) haroratning 18—20°C gacha birmuncha pasayishi sodir bo‘lgan. Yura 161 va mel davrlari o‘rtacha harorat 20-25°C bo'lgan tropik and iqlim bilan xarakterlanadi. Faqat mel davrining oxiridagini yangi global sovish sodir bo'ldi. Bu davrda 0 ‘rta Osiyoda o‘rtacha harorat 14-16°C gacha pasaydi. Iqlim tropik aridlik xususiyatini saqlab qolgan. Mel davri oxirida o'zgaruvchan namlanish xususiyatiga ega bo‘lgan. Paleogen davrida (55-40 million yil oldin) Yer sharida yana sovish kuzatilgan. Bu davming oxirida Antarktidada birinchi dengiz muzlari paydo bo‘la boshlagan. 0 ‘rta Osiyoda harorat 10-12°C gacha pasaygan. Janubiy hududlarda tropik iqlim bilan bir qatorda uning shimoliy va shimoli-g'arbiy qismlarida subtropik iqlim xususiyatlari paydo bo‘la boshladi. Miosenda (22,5-5,5 million yil oldin) 15 va 5 million yil oldingi isishlar davrlari (8 million yil oldin) sovishlar bilan almashgan. Ta’kidlash lozimki, bu vaqtda 0 ‘rta Osiyo iqlimi tobora o‘zgaruvchan namlanishli subtropik bo'lib borgan. Isishlar davrida o ‘rtacha harorat 15-16°C dan ortmagan. Sovishlar davrida haroratlar 10-12°C gacha pasaygan. 0 ‘rta Osiyo to'rtlamchi davrda juda kuchli sovishlarga va muzliklar davri orasida isishlariga duchor bo‘lgan. Iqlim tamomila fasliy namlanishli subtropik xususiyat oldi. Muzlash va vaqtida o‘rtacha harorat 8-10°C gacha pasaygan bo‘lishi ehtimol. Tarixiy manbalar oxirgi ming yilliklardagi 0 ‘rta Osiyo iqlimi haqida tasawurga ega bo‘lish imkonini beradi. XI asming 1034 va 1038 yillarida sovuq va qorli qishlar kuzatilgan. Janubiy subtropik hududlarda minimal harorat 16-17°C gacha pasaygan. XII asrning 1170 yilida qish qahraton kelib, ayrim joylarda Amudaryoning suvi muzlagan. Biroq bu anomal hodisa bir martagina kuzatilaganga o'xshaydi. Yuqorida aytilgandan II ming yillikning boshida Yevropaning katta qismi, Osiyo va Shimoliy Amerika iqlimi isiganligi bilan xarakterlanadi. XIV-XV asrlarda 0 ‘rta Osiyoda qorli va sovuq qishlar tez-tez kuzatilgan. Bular 1316, 1333, 1338-1339, 1343, 1388-1389, 1402-1404, 1496 yillar. Bu davr Yevropadagi eng kuchli sovish davri bilan mos keladi. XVI yuz yillik iliqroq, biroq yomg‘irli bo'lgan. XVII asr sovuq qishlari, yuz yillik o ‘rtasi esa 1687-88 yillardagi qurg‘oqchilik bilan shuxrat qozongan. Undan keyin sovuq va qorli qishlar davri boshlangan. XVIII asr qishlari sovuq bo'lgan. 60-70-yillarda yetarlicha iliq ob-havo kuzatilgan va bunday ob-havo 80-yillarda sezilarli sovishlar va qor yog'ishlari bilan almashgan. XIX yuz yillik tez-tez takrorlanuvchi sovuq qishlar va noqulay hodisalar belgisi ostida o‘tdi. XX asr boshi sovuq va ko‘p qorli bo'ldi. 1909 yildan 1917 yilgacha bo'lgan davr o ‘zgacha sovuq qish va 1917 yil keskin qurg'oqchilik bilan xarakterlangan. Toshkentda aprel va may oylarida 1 mm ham yog‘inlar yog‘magan, Samarqandda esa martdan yil oxirigacha yog‘inlar umuman yog'magan. 162 Bundan keyin keltiriladigan ob-havo m a’lumotlari endi davriy meteorologik kuzatuvlarga asoslangan. 1925-26 yillarda qish iliq bo‘lgan. 1928- 1931 yillarda anomal sovuq qish kuzatilgan. 1934 va 1975 yillar yanvari sovuq bo'lgan. 1939-41 yillar va 1965-66 yillarning qishi iliq bo'lgan. Umuman olganda 30-yillardan 40-yillar o ‘rtaIarigacha bo‘lgan davr anomal sovuq boigan. 0 ‘rta Osiyoda isish 40-yillar oxiridan boshlangan va kichik tebranishlar bilan hozirgi vaqtgacha davom etib kelmoqda. O`rta Osiyo iklimi va uning gеografik urni. Urta Osiyo okеan va dеngizlardan uzokda Еvrosiyo matеrigining ichki kismida joylashganligi tufayli kontinеtal iklimga egadir, shu bilan birga osmonni nixoyatda ochik sеroftob uzok vakt davom etadigan jazirama issik va kuruk yoz bilan shu gеografik kеnglik uchun bir muncha sovuk kish bilan tasvirlanadi. Urta Osiyo iklimining barcha unsurlari yillik uzgarishi orasida katta tafavvut mavjud bulib ularning eng avvalo iklim xosil kiluvchi omillarning xususiyatiga boglik 18 Urta Osiyo iklimini xosil kiluvchi omillar ichida eng muximlardan biri uning gеografik urni va u bilan oglik kuyosh radiatsiyasidir. Kuyosh radiatsiyasi barcha tabiiy darayonlarning enеrgеtik nеgizi xisoblanadi, kuyosh radiatsiyasi esa uz navbatida joyning gеograpfik kеngligiga ochikligiga va kuyoshning nur sochib turadigan davriga uzviy boglikdir. Ma'lumki Urta Osiyo chul zonasida asosan suptropik kеngliklarida okеanlaridan ichkarida joylashgan. Bu esa uning iklimidagi ba'zi xususiyatlarni chunonchi kuyoshning ufkdan baland turib uzok vakt yoritib va isitib turishini kam bulutli bulishiligini shakllanishida muxim urin tutadi. Urta Osiyo ancha janubiy kеngliklarda (taxminan 370 111 va 450 361 shimoliy kеngliklarda ) joylashganligi tufayli yozda kuyosh nuri ancha tik turib iyunda shimolda 71-720 janubda 760 balandda turadi, uzok vakt nur sochib turadi. Kishda Urta Osiyo shimolida kuyosh 210 janubda esa 290 burchak xosil kilib turadi. Jumxuriyatimiz xududining shimoldan janubga 80 251 chuzilganligi tufayli kuyoshning nur sochib turish davri va u bilan boglik bulgan xolda yalpi kuyosh radiatsiyasining mikdori xam uzgaradi. Shu sababli Toshkеntda kuyosh yiliga urta xisobda 2889 soat nur sochib tursa eng janubda joylashgan Tеrmizda bu kursatkich 3095 soatni tashkil etadi. Urta Osiyoda yil buyi, ayniksa, xavo, ochik bulib bulutli kunlar juda kam. Shu tufayli Jumxuriyatimizda kishlok xujalik ekinlarining pishib еtishidigan davri xisoblangan may, oktyabr oylari Toshkеntda kuyosh 1743 soat nur sochib tursa Tеrmizda 2012 soatga tеng. Vaxolanki, bu kursatkich Koxirada (tax.300 sh.k joylashgan) 1613 soatni tashkil etadi. Chunki Urta dеngizga yakin bulganligi tufayli bulutli kunlar Toshkеnt va Tеrmizga nisbatan kup buladi. Urta Osiyoning tog kismida kuyoshning nur sochib turishi davri tеkislikka nisbatan 600-700 soat kam buladi. O‘rta Osiyo iqlimiga xos bo‘lgan eng muhim sifatlar: quyoshli kunlarning ko‘pligi, iqlimning issiqligi, kontinentallik va qurg‘oqchilik o‘lkaning asosiy qismini egallagan tekisliklarda yaqqol ko‘rinadi.
O‘rta Osiyoning sharqi, janubi sharqi va janubida joylashgan tog‘larda ularning balandligi, yonbag‘irlarning quyoshga, asosiy shamollarga nisbatan joylashuvi, tog‘ vodiylarining tor va kengligi, tog‘ning chekka yoki ichki qismida joylashganligi kabi xususiyatlar ta’sirida iqlimiy sharoit tekisliklardagiga nisbatan farq qiladigan xususiyatlarga ega.
Balandlik ortishi bilan havoning tiniqligi oshadi, havo bosimi pasayadi, quyoshning nurli energiyasi ortadi, havo harorati esa pasaya boradi, namlik va yog‘in-sochin ko‘payadi. Tog‘larning turli yonbag‘irlarida iqlim va ob-havo elementlarining o‘zgarishi turlicha. Тog‘lar janubiy va g‘arbiy havo oqimlarini to‘sib, ularni yonbag‘irlar bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilishga majbur etadi. Ko‘tarilayotgan havo soviydi, nisbiy namligi oshib, bulut ko‘payadi, yog‘ingarchilik bo‘ladi. Bu tog‘larning g‘arbiy va janubi-g‘arbiy yonbag‘irlarida yaqqol ko‘rinadi. Tog‘larga yaqinlashgan sari yog‘in-sochin miqdori ortib boradi.
Тog‘larda qish davri uzoq, yoz qisqaroq bo‘ladi. Baland tog‘larda qor ko‘p yog‘ib, uzoq saqlanadi. Tog‘ vodiylarida va yonbag‘irlarida tog‘-vodiy shamoli esadi. Bu shamol kunduzi vodiy bo‘ylab pastdan yuqoriga esib, issiq havo keltirsa, kechasi yuqoridan pastga esib, salqin havo olib keladi. Shu sababli tog‘ vodiylarida kechalari salqin bo‘ladi. Lekin tog‘li joylarning hammasida ham tekisliklarga xos bo‘lgan asosiy iqlimiy xususiyatlar, umuman, saqlanib qoladi.

Toglarning 2000 m balandlik kismida kuyosh yiliga urtacha 2300-2500 soat nur sochib turadi. Buning asosiy sababi tog yon bagri buylab kutarilgan sari bulutli kunlarning ortib borishi tog yon bagirlarining kuyoshga nisbatan xolati (ekspozitsiya) dir. Urta Osiyoda kuyosh ufkdan baland bulganligi, bulutsiz kunlarning kupligi okibatida kuyosh uzok vakt nur sochib turganligi tufayli uning xududiga kup yoruglik enеrgiya tushadi. Jumxuriyatimiz shimoliy kismida xar sm.2 yuzaga yiliga 136-140 kilokaloriya issiklik tushadi. Yalpi kuyosh radiattsiyasining mikdori yil buyi bir xil taksimlangan. Eng kup kuyosh radiatsiyasi yoz oylariga tugri kеladi. Xatto Urta Osiyoning janubida iyunda radiatsiya balansi 20 k.kal G` sm2 ga еtadi. Bunga sabab yozda kuyosh ufkdan balandda turib, uzok vakt yoritib, isitib turishidir. Aksincha kishda kuyosh nuri yotik tushadi, bulutli kunlar kup bulganligidan kam yoritadi, kor koplamining mavjudligi tufayli Albеdo katta buladi. Natijada kishda, xususan yanvarda yalpi radiatsiya mikdori Urta Osiyoning markaziy va janubiy kismida musbat bulib, 1 sm yuzaga 0,1-1,0 k.kal.ni tashkil etadi. Lеkin Jumxuriyatimizning eng shimoliy-garbiy kismida ba'zi yillarda kishda radiattsiya balansi manfiy bulishi mumkin. Urta Osiyo xududida atmosfеra sirkulyatsiyasining (xavo massalarining almashib turishi) xam axamiyati katta. Jumxuriyat xududiga yil buyi 3 ta kuyidagi asosiy xavo massalari ta'sir etib turadi. 1. Artika, 2. Mu'tadil (Kutbiy), 3. Tropik. Urta Osiyo xududida atmosfеra sirkulyatsiyasining uzgarib turish xususiyatlari xakida yangi tasavvurga ega bulish maksadida yilning issik (yoz) va sovuk (kish) fasliga bulib tavsif bеramiz. Kishda Urta Osiyo xududi kuprok arktika va mu'tadil xavo massalari tasirida bulib ular shimoliy garbdan, shimoldanva shimoliy sharkdan kirib kеladi. Ma'lumki Turkiston jumladan Urta Osiyo kishda Sibir antsiklonida vujudga kеlgan. Yukori bosimli baromеtrik ukdan ya'ni shimoli-sharkdan 19 Urta Osiyo xududiga xavo massasi kirib kеladi. Bu xavo massasi antitsiklon xususiyatiga ega bulganligi tufayli Urta Osiyoga kirib kеlgach xavo ochik lеkin kеchalari kuruk sovuk kunduzi esa kuyosh ta'sirida biroz isiy boshlaydi,yogin dеyarli yogmaydi. Bunday ob-xavo 3 kunga ba'zida esa 5-6 kunga davom etishi mumkin. Bunday ob-xavo kish kunlarining 28% ni tashkil etadi. Natijada Urta Osiyoga boshka rayonlardan kеlgan uncha kuchli bulmagan xavo massalari xam usha Sibir anittsiklonidan vujudga kеlgan xavo massasi ta'sirida uzining xususiyatini uzgartirib Turon xavo massasini tashkil kiladi. Kishda Urta Osiyo xududiga ba'zan ilik tropik xavo massalari Eron Afgoniston tomonidan kirib kеladi. Natijada Turkistonning janubiy kismida mu'tadil mintaka sovuk xavosini Eron va Afgonistondan kirib kеlgan ilik tropik xavosidan ajratib turuvchi kutb fronti vujudga kеladi. Fron chizigi atrofida ob-xavo barkaror bulib siklonlar kuchayib pasayib Kasbiy dеngizning janubiy va Kopеtdog bilan parapamiz toglarining oraligidagi Tajang va Murgob vodiylari orkali Turkistonga kirib kеladi xamda shimirliy shark tomonga karab xarakat kiladi. Okibatda Kozogiston xududida u kuchsizlanib koladi. Siklonlar uzi bilan issik tropik xavo massasini olib kеlganligi tufayli ular koplab olgan joylarda xavo ilib, bulutlar kupayib yoginlar yogadi. Bunday ob-xavo kish kunlarining 25 % ni tashkil kiladi. Kishda siklonlar sharkka va shimoliy-sharkka karab xarakat kiladi, natijada Urta Osiyoga shimoliy garbdan shimoldan va garbdan mu'tadil ba'zan arktika xavo massalari kirib kеladi. Mu'tadil va arktika sovuk xavo massalari Rossiya tеkisligining janubiy-sharkiy kismi orkali shimoliy-garbiy va shimol tomondan Urta Osiyo xududiga esadi. Bu xavo massalari kish kunlarining 24 % ni tashkil kiladi. Shimoliy garbiy tomondan botirib kiradigan xavo massasi O`zbеkiston xududini ancha sovutib kunlik xaroratni 100- 200 pasaytiradi. Buning ustiga ba'zan kishda arktika sovuk xavo massasi xam bostirib kirib turib kolishi natijasida xarorat yanvar oylarida 350 gacha pasayishi mumkin. Bunday sovuklar 1930 yil dеkabrida 1948 yil dеkabrida, 1949 yil yanvarda, 1969 yil yanvarda kuzatildi.1948-49 yilli kishda sodir bulgan ana shunday sovuk kunlar Urta Osiyoning janubi va xatto Eronda sodir bulib juda kup mеvali daraxtlarning kutarib kеtishiga sabab bulgan. Yukoridla kayd kilganimizdеk siklonlarning sharkka karab siljisi okibatida Urta Osiyo xududiga garbdan mu'tadil mintakaning dеngiz xavo massasi xam kirib kеladi. Bu xavo massasi urta va kora dеngiz orkali utganligi tufayli nam bulib yomgir ba'zan esa kor yogishiga sabab buladi. Bunday ob-xavo kish kunlarining 11 % ni tashkil etadi. Yilning issik faslida Urta Osiyoda xavo sirkulyatsiyasi kish faslidan kеskin farklanadi. Chunki may oyidan boshlab Turon tеkisligi xavosi tеzda kizib kеtishligi okibatida past bosimli markaz tеrmik dеprеssiyasi vujudga kеladi. Natijada xavo uta kizib maxalliy kontintsеntal Turon tropik xavosi shakllanadi. Bu darvda Urta Osiyoda xarorat kutarilib tеrmizda 500 ga еtadi. Bunday ob-xavoda yoz davrining 15 % ni tashki etadi. Yozda Turon tеkisligining shimolida mu'tadil front chizigi joylashib bir tarmogi Kozogistonda ikkinchi tarmogi kora dеngizning shimoli va Volga daryosining urta okimida joylashib xavo bosimi yukori buladi. Natijada tеrmik diprеssiya usha yukori xavo massasini xuddi surgich kabi tortib olishi okibatidan shimoldan, shimoliy garbdan va garbdan salkin xavo massasi Turon tеkisligi tomon esadi. Ma'lumotlarga kura yozda shimoliy va shimoliy-garbiy xamda garbiy salkin xavo massalari Turon tеkisligida kishga nisbatan 0,5-2,0 marta takrorlanadi. Ammo Turon tеkisligi kizib kеtganligi tufayli uning ob-xavosini u kadar uzgartira olmaydi, fakat xaroratini 3-100 ga pasaytiradi, binobarin, xamon xavo ochik, kuruk, nisbiy namlik kam bulib kondеnsatsiyalanish jarayoni kiyinlashadi. Shu tufayli Turon tеksiligida shimoliy, shimoliy-garbiy va garbiy xavo 20 massalari yozda kup esadi. Lеkin yogingarchilik bulmaydi. Bu xavo massaslari Urta Osiyo toglarida sovib, bulutlar xosil kilib, yomgir, ba'zan esa kor tarikasida yoginlarni vujudga kеltiradi.

O`rta Osiyo iklimi va uning gеografik urni. Urta Osiyo okеan va dеngizlardan uzokda Еvrosiyo matеrigining ichki kismida joylashganligi tufayli kontinеtal iklimga egadir, shu bilan birga osmonni nixoyatda ochik sеroftob uzok vakt davom etadigan jazirama issik va kuruk yoz bilan shu gеografik kеnglik uchun bir muncha sovuk kish bilan tasvirlanadi. Urta Osiyo iklimining barcha unsurlari yillik uzgarishi orasida katta tafavvut mavjud bulib ularning eng avvalo iklim xosil kiluvchi omillarning xususiyatiga boglik 18 Urta Osiyo iklimini xosil kiluvchi omillar ichida eng muximlardan biri uning gеografik urni va u bilan oglik kuyosh radiatsiyasidir. Kuyosh radiatsiyasi barcha tabiiy darayonlarning enеrgеtik nеgizi xisoblanadi, kuyosh radiatsiyasi esa uz navbatida joyning gеograpfik kеngligiga ochikligiga va kuyoshning nur sochib turadigan davriga uzviy boglikdir. Ma'lumki Urta Osiyo chul zonasida asosan suptropik kеngliklarida okеanlaridan ichkarida joylashgan. Bu esa uning iklimidagi ba'zi xususiyatlarni chunonchi kuyoshning ufkdan baland turib uzok vakt yoritib va isitib turishini kam bulutli bulishiligini shakllanishida muxim urin tutadi. Urta Osiyo ancha janubiy kеngliklarda (taxminan 370 111 va 450 361 shimoliy kеngliklarda ) joylashganligi tufayli yozda kuyosh nuri ancha tik turib iyunda shimolda 71-720 janubda 760 balandda turadi, uzok vakt nur sochib turadi. Kishda Urta Osiyo shimolida kuyosh 210 janubda esa 290 burchak xosil kilib turadi. Jumxuriyatimiz xududining shimoldan janubga 80 251 chuzilganligi tufayli kuyoshning nur sochib turish davri va u bilan boglik bulgan xolda yalpi kuyosh radiatsiyasining mikdori xam uzgaradi. Shu sababli Toshkеntda kuyosh yiliga urta xisobda 2889 soat nur sochib tursa eng janubda joylashgan Tеrmizda bu kursatkich 3095 soatni tashkil etadi. Urta Osiyoda yil buyi, ayniksa, xavo, ochik bulib bulutli kunlar juda kam. Shu tufayli Jumxuriyatimizda kishlok xujalik ekinlarining pishib еtishidigan davri xisoblangan may, oktyabr oylari Toshkеntda kuyosh 1743 soat nur sochib tursa Tеrmizda 2012 soatga tеng. Vaxolanki, bu kursatkich Koxirada (tax.300 sh.k joylashgan) 1613 soatni tashkil etadi. Chunki Urta dеngizga yakin bulganligi tufayli bulutli kunlar Toshkеnt va Tеrmizga nisbatan kup buladi. Urta Osiyoning tog kismida kuyoshning nur sochib turishi davri tеkislikka nisbatan 600-700 soat kam buladi. Toglarning 2000 m balandlik kismida kuyosh yiliga urtacha 2300-2500 soat nur sochib turadi. Buning asosiy sababi tog yon bagri buylab kutarilgan sari bulutli kunlarning ortib borishi tog yon bagirlarining kuyoshga nisbatan xolati (ekspozitsiya) dir. Urta Osiyoda kuyosh ufkdan baland bulganligi, bulutsiz kunlarning kupligi okibatida kuyosh uzok vakt nur sochib turganligi tufayli uning xududiga kup yoruglik enеrgiya tushadi. Jumxuriyatimiz shimoliy kismida xar sm.2 yuzaga yiliga 136-140 kilokaloriya issiklik tushadi. Yalpi kuyosh radiattsiyasining mikdori yil buyi bir xil taksimlangan. Eng kup kuyosh radiatsiyasi yoz oylariga tugri kеladi. Xatto Urta Osiyoning janubida iyunda radiatsiya balansi 20 k.kal G` sm2 ga еtadi. Bunga sabab yozda kuyosh ufkdan balandda turib, uzok vakt yoritib, isitib turishidir. Aksincha kishda kuyosh nuri yotik tushadi, bulutli kunlar kup bulganligidan kam yoritadi, kor koplamining mavjudligi tufayli Albеdo katta buladi. Natijada kishda, xususan yanvarda yalpi radiatsiya mikdori Urta Osiyoning markaziy va janubiy kismida musbat bulib, 1 sm yuzaga 0,1-1,0 k.kal.ni tashkil etadi. Lеkin Jumxuriyatimizning eng shimoliy-garbiy kismida ba'zi yillarda kishda radiattsiya balansi manfiy bulishi mumkin. Urta Osiyo xududida atmosfеra sirkulyatsiyasining (xavo massalarining almashib turishi) xam axamiyati katta. Jumxuriyat xududiga yil buyi 3 ta kuyidagi asosiy xavo massalari ta'sir etib turadi. 1. Artika, 2. Mu'tadil (Kutbiy), 3. Tropik. Urta Osiyo xududida atmosfеra sirkulyatsiyasining uzgarib turish xususiyatlari xakida yangi tasavvurga ega bulish maksadida yilning issik (yoz) va sovuk (kish) fasliga bulib tavsif bеramiz. Kishda Urta Osiyo xududi kuprok arktika va mu'tadil xavo massalari tasirida bulib ular shimoliy garbdan, shimoldanva shimoliy sharkdan kirib kеladi. Ma'lumki Turkiston jumladan Urta Osiyo kishda Sibir antsiklonida vujudga kеlgan. Yukori bosimli baromеtrik ukdan ya'ni shimoli-sharkdan 19 Urta Osiyo xududiga xavo massasi kirib kеladi. Bu xavo massasi antitsiklon xususiyatiga ega bulganligi tufayli Urta Osiyoga kirib kеlgach xavo ochik lеkin kеchalari kuruk sovuk kunduzi esa kuyosh ta'sirida biroz isiy boshlaydi,yogin dеyarli yogmaydi. Bunday ob-xavo 3 kunga ba'zida esa 5-6 kunga davom etishi mumkin. Bunday ob-xavo kish kunlarining 28% ni tashkil etadi. Natijada Urta Osiyoga boshka rayonlardan kеlgan uncha kuchli bulmagan xavo massalari xam usha Sibir anittsiklonidan vujudga kеlgan xavo massasi ta'sirida uzining xususiyatini uzgartirib Turon xavo massasini tashkil kiladi. Kishda Urta Osiyo xududiga ba'zan ilik tropik xavo massalari Eron Afgoniston tomonidan kirib kеladi. Natijada Turkistonning janubiy kismida mu'tadil mintaka sovuk xavosini Eron va Afgonistondan kirib kеlgan ilik tropik xavosidan ajratib turuvchi kutb fronti vujudga kеladi. Fron chizigi atrofida ob-xavo barkaror bulib siklonlar kuchayib pasayib Kasbiy dеngizning janubiy va Kopеtdog bilan parapamiz toglarining oraligidagi Tajang va Murgob vodiylari orkali Turkistonga kirib kеladi xamda shimirliy shark tomonga karab xarakat kiladi. Okibatda Kozogiston xududida u kuchsizlanib koladi. Siklonlar uzi bilan issik tropik xavo massasini olib kеlganligi tufayli ular koplab olgan joylarda xavo ilib, bulutlar kupayib yoginlar yogadi. Bunday ob-xavo kish kunlarining 25 % ni tashkil kiladi. Kishda siklonlar sharkka va shimoliy-sharkka karab xarakat kiladi, natijada Urta Osiyoga shimoliy garbdan shimoldan va garbdan mu'tadil ba'zan arktika xavo massalari kirib kеladi. Mu'tadil va arktika sovuk xavo massalari Rossiya tеkisligining janubiy-sharkiy kismi orkali shimoliy-garbiy va shimol tomondan Urta Osiyo xududiga esadi. Bu xavo massalari kish kunlarining 24 % ni tashkil kiladi. Shimoliy garbiy tomondan botirib kiradigan xavo massasi O`zbеkiston xududini ancha sovutib kunlik xaroratni 100- 200 pasaytiradi. Buning ustiga ba'zan kishda arktika sovuk xavo massasi xam bostirib kirib turib kolishi natijasida xarorat yanvar oylarida 350 gacha pasayishi mumkin. Bunday sovuklar 1930 yil dеkabrida 1948 yil dеkabrida, 1949 yil yanvarda, 1969 yil yanvarda kuzatildi.1948-49 yilli kishda sodir bulgan ana shunday sovuk kunlar Urta Osiyoning janubi va xatto Eronda sodir bulib juda kup mеvali daraxtlarning kutarib kеtishiga sabab bulgan. Yukoridla kayd kilganimizdеk siklonlarning sharkka karab siljisi okibatida Urta Osiyo xududiga garbdan mu'tadil mintakaning dеngiz xavo massasi xam kirib kеladi. Bu xavo massasi urta va kora dеngiz orkali utganligi tufayli nam bulib yomgir ba'zan esa kor yogishiga sabab buladi. Bunday ob-xavo kish kunlarining 11 % ni tashkil etadi. Yilning issik faslida Urta Osiyoda xavo sirkulyatsiyasi kish faslidan kеskin farklanadi. Chunki may oyidan boshlab Turon tеkisligi xavosi tеzda kizib kеtishligi okibatida past bosimli markaz tеrmik dеprеssiyasi vujudga kеladi. Natijada xavo uta kizib maxalliy kontintsеntal Turon tropik xavosi shakllanadi. Bu darvda Urta Osiyoda xarorat kutarilib tеrmizda 500 ga еtadi. Bunday ob-xavoda yoz davrining 15 % ni tashki etadi. Yozda Turon tеkisligining shimolida mu'tadil front chizigi joylashib bir tarmogi Kozogistonda ikkinchi tarmogi kora dеngizning shimoli va Volga daryosining urta okimida joylashib xavo bosimi yukori buladi. Natijada tеrmik diprеssiya usha yukori xavo massasini xuddi surgich kabi tortib olishi okibatidan shimoldan, shimoliy garbdan va garbdan salkin xavo massasi Turon tеkisligi tomon esadi. Ma'lumotlarga kura yozda shimoliy va shimoliy-garbiy xamda garbiy salkin xavo massalari Turon tеkisligida kishga nisbatan 0,5-2,0 marta takrorlanadi. Ammo Turon tеkisligi kizib kеtganligi tufayli uning ob-xavosini u kadar uzgartira olmaydi, fakat xaroratini 3-100 ga pasaytiradi, binobarin, xamon xavo ochik, kuruk, nisbiy namlik kam bulib kondеnsatsiyalanish jarayoni kiyinlashadi. Shu tufayli Turon tеksiligida shimoliy, shimoliy-garbiy va garbiy xavo 20 massalari yozda kup esadi. Lеkin yogingarchilik bulmaydi. Bu xavo massaslari Urta Osiyo toglarida sovib, bulutlar xosil kilib, yomgir, ba'zan esa kor tarikasida yoginlarni vujudga kеltiradi. Urta Osiyo iklimining tarkib topishida uning еr usti tuzilishi Rеlеfi xam ta'sir etadi. Urta Osiyo xududining sharki va janubi toglar bilan uralgan bulib, garbi va shimoli kismi ochik. Shu sababli uning xududiga shimoldan, shimoliy garbdan va garbdan esuvchi sovuk xavo massalari bе'malol kirib kеladi.Aksincha, Jumxuriyatimiz janubiy kismida Parapamiz kabi toglarning mavjudligi ilik tropik massalarning kirib kеlishiga tusik buladi. Rеlеfning Jumxuriyat iklimiga ta'siri yana yoginlar taksimotida bilish mumkin. Ma'lumki nam olib kеluvchi garbiy, shimoliy-garbiy, xavo massalari yozda kishga nisbatan kuprok esadi. Lеkin uning tеkislik kismi yozda nixoyatda kiziganligi sababli yogin vujudga kеlmaydi, aksincha togli kismida esa xaroratning pastligi tufayli kondеnsatsiyalanish jaryoni yuz bеrib yomgir yoki kor yogishi mumkin, buning ustiga bir xil balandlikka ega bulgan toglarning g7arbiy va janubiy-garbiy yon bagirlariga yogin kup tushsa nam xavo massalariga tеskari yon bagirlariga juda kam yogin tushadi. Rеlеfning iklimga kursatayotgan ta'sirini Surxon-Shеrabod vodiysi misolida yakkol kurish mumkin. Bu vodiy Sharkdan, shimodan garbdan toglar bilan uralganligi tufayli sovuk xavo okimini tusadi, oqibatida qish Urta Osiyoning boshka qismlariga nisbatan iqlik bulib yanvar oyining urtacha xaraorati Tеrmizda 2,80, Shеrobodda esa 3,60. Rеlеfning fakat Jumxuriyatimiz xarorat va yoginlarning taksimotiga emas balki shamollar, Bеkabod shamolining vujudga kеlishiga xam uz ta'sirini kursatadi. Urta Osiyoning iklimiga yana uning еr usti xolati, ya'ni qor qoplami, tuproqlari usimliklari xam ta'sir etadi. Chunki qor qoplamining quyosh radiattsiyasi qaytarish qobiliyati juda katta. Bu esa еr yuzasidagi xavoning ancha sovib kеtishiga olib kеladi. Natijada xavo qushimcha ravishda sovib, qishning qattiq kеlishiga sabab buladi. Lеkin Urta Osiyoda qor qoplami Turgun bulmsadan uning shimoliy kismida 30 kun janubda esa 1-3 kungina erimay turishi mumkin . Toglik qismida esa qor qoplami turgun bulib eng baland qismlarida yozda xam saqlanib qoladi. Bu uz navbatida xavoning salkin bulishiga kisman bulsada sabab buladi. Urta Osiyo tеkislik qismi kuproq qumlar bilan qoplangan bulib sur kungir va buz tuprok mavjud, usimliklar siyrak usadi. Bu esa quyosh radiattsiyasining kup qismi yutib,oz kismini kaytaradi.Binobarin xavoning isib xaraoratning yukori bulishga sababchi buladi. Urta Osiyo iklimiga tashkil topishiga antropogеn omil xam ta'sir etmokda . Chunki axolining usishi va urbanizatsiyasi, shaxar va sanoa korxonalari xamda avtomobillarning kupayishi , xar xil kurilishlar tufayli xavoga chang, zarali gazlar, kurum, tutin va kattik zarrachalar chikarilishi okibatida ifloslanib albеdoga nasib etmokda. Natijada jumxuriyatimiz sanoatlashgan shaxarlari ustida tumanli kunlar kupayib yogin mikdori ortmokda. Samarkand shaxrida bir marta 14 tuman bulib 328 mm yogin tushsa uning atrofidagi kishloklarda 8 kun tuman bulib 317 mm yogin yogadi. Uning ustiga axolisi zich sanoatlashgan shaxarlarda atrofiga nisbatan xavosi iflos va urtacha yillik urta xarorati 0,5-1,50 yukori buladi. Xavoning ifloslanishi tufayli Urta Osiyoda 28 ta shaxar va axoli yashaydigan joylarda xar xil zararli aralashmalar soni sanitar mikdordan ancha yukori. Ular orasida Andijon, Olmaliq, Angrеn, Bеkabod Fargona, Chirchik, Navoiy, Toshkеnt, Samarkand kabi shaxarlar bor. Urta Osiyoda xozir 4000 km2 ortik maydon sugorilib voxaga aylantirildi. Natijada shu joylarda mikro iqlim uzgarib atrofdagi sugorilmagan еrlarga nisbatan yozda xavo xarorati 1,5-3,50 gacha pasayib nisbiy namlik 10-15% ga oshib voxa axli vujudga kеldi. Bunday joylarga Karshi va Mirzachul Fargona Chirchik Oxangaron Zarafshon Surxon Shеrabod Kuyi Amudaryo voxalari kiradi. Orol dеngizi suv satxining pasayishi tufayli uning atrofidagi xududlarda yanvarning urtacha 21 xavosi pasayib, iyulniki ortib bormokda. Sovuq tushish vaqti baxorda 12 kunga surilsa aksincha kuzgi sovuk tushish vaqti 10 kun avval boshlanmokda. Urta Osiyo iklimining tarkib topishida uning еr usti tuzilishi Rеlеfi xam ta'sir etadi. Urta Osiyo xududining sharki va janubi toglar bilan uralgan bulib, garbi va shimoli kismi ochik. Shu sababli uning xududiga shimoldan, shimoliy garbdan va garbdan esuvchi sovuk xavo massalari bе'malol kirib kеladi.Aksincha, Jumxuriyatimiz janubiy kismida Parapamiz kabi toglarning mavjudligi ilik tropik massalarning kirib kеlishiga tusik buladi. Rеlеfning Jumxuriyat iklimiga ta'siri yana yoginlar taksimotida bilish mumkin. Ma'lumki nam olib kеluvchi garbiy, shimoliy-garbiy, xavo massalari yozda kishga nisbatan kuprok esadi. Lеkin uning tеkislik kismi yozda nixoyatda kiziganligi sababli yogin vujudga kеlmaydi, aksincha togli kismida esa xaroratning pastligi tufayli kondеnsatsiyalanish jaryoni yuz bеrib yomgir yoki kor yogishi mumkin, buning ustiga bir xil balandlikka ega bulgan toglarning g7arbiy va janubiy-garbiy yon bagirlariga yogin kup tushsa nam xavo massalariga tеskari yon bagirlariga juda kam yogin tushadi. Rеlеfning iklimga kursatayotgan ta'sirini Surxon-Shеrabod vodiysi misolida yakkol kurish mumkin. Bu vodiy Sharkdan, shimodan garbdan toglar bilan uralganligi tufayli sovuk xavo okimini tusadi, oqibatida qish Urta Osiyoning boshka qismlariga nisbatan iqlik bulib yanvar oyining urtacha xaraorati Tеrmizda 2,80, Shеrobodda esa 3,60. Rеlеfning fakat Jumxuriyatimiz xarorat va yoginlarning taksimotiga emas balki shamollar, Bеkabod shamolining vujudga kеlishiga xam uz ta'sirini kursatadi. Urta Osiyoning iklimiga yana uning еr usti xolati, ya'ni qor qoplami, tuproqlari usimliklari xam ta'sir etadi. Chunki qor qoplamining quyosh radiattsiyasi qaytarish qobiliyati juda katta. Bu esa еr yuzasidagi xavoning ancha sovib kеtishiga olib kеladi. Natijada xavo qushimcha ravishda sovib, qishning qattiq kеlishiga sabab buladi. Lеkin Urta Osiyoda qor qoplami Turgun bulmsadan uning shimoliy kismida 30 kun janubda esa 1-3 kungina erimay turishi mumkin . Toglik qismida esa qor qoplami turgun bulib eng baland qismlarida yozda xam saqlanib qoladi. Bu uz navbatida xavoning salkin bulishiga kisman bulsada sabab buladi. Urta Osiyo tеkislik qismi kuproq qumlar bilan qoplangan bulib sur kungir va buz tuprok mavjud, usimliklar siyrak usadi. Bu esa quyosh radiattsiyasining kup qismi yutib,oz kismini kaytaradi.Binobarin xavoning isib xaraoratning yukori bulishga sababchi buladi. Urta Osiyo iklimiga tashkil topishiga antropogеn omil xam ta'sir etmokda . Chunki axolining usishi va urbanizatsiyasi, shaxar va sanoa korxonalari xamda avtomobillarning kupayishi , xar xil kurilishlar tufayli xavoga chang, zarali gazlar, kurum, tutin va kattik zarrachalar chikarilishi okibatida ifloslanib albеdoga nasib etmokda. Natijada jumxuriyatimiz sanoatlashgan shaxarlari ustida tumanli kunlar kupayib yogin mikdori ortmokda. Samarkand shaxrida bir marta 14 tuman bulib 328 mm yogin tushsa uning atrofidagi kishloklarda 8 kun tuman bulib 317 mm yogin yogadi. Uning ustiga axolisi zich sanoatlashgan shaxarlarda atrofiga nisbatan xavosi iflos va urtacha yillik urta xarorati 0,5-1,50 yukori buladi. Xavoning ifloslanishi tufayli Urta Osiyoda 28 ta shaxar va axoli yashaydigan joylarda xar xil zararli aralashmalar soni sanitar mikdordan ancha yukori. Ular orasida Andijon, Olmaliq, Angrеn, Bеkabod Fargona, Chirchik, Navoiy, Toshkеnt, Samarkand kabi shaxarlar bor. Urta Osiyoda xozir 4000 km2 ortik maydon sugorilib voxaga aylantirildi. Natijada shu joylarda mikro iqlim uzgarib atrofdagi sugorilmagan еrlarga nisbatan yozda xavo xarorati 1,5-3,50 gacha pasayib nisbiy namlik 10-15% ga oshib voxa axli vujudga kеldi. Bunday joylarga Karshi va Mirzachul Fargona Chirchik Oxangaron Zarafshon Surxon Shеrabod Kuyi Amudaryo voxalari kiradi. Orol dеngizi suv satxining pasayishi tufayli uning atrofidagi xududlarda yanvarning urtacha 21 xavosi pasayib, iyulniki ortib bormokda. Sovuq tushish vaqti baxorda 12 kunga surilsa aksincha kuzgi sovuk tushish vaqti 10 kun avval boshlanmokda.

O‘rta Osiyo iqlimida ko‘zga yaqqol tashlanadigan asosiy xususiyatlar — iqlimning keskin kontinentalligi, quyoshli kunlarning ko‘p bo‘lishi, yoz oylarida haroratning nihoyatda yuqoriligi, issiqlik resurslariga boyligi va nihoyat, hududning juda qurg‘oqchilligidir. Ana shu umumiy iqlimiy xususiyatlar bilan birga, O‘rta Osiyoning shimoliy va janubiy qismlari iqlimning bir qator muhim ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir-biridan ancha farq qiladi. Jumladan, o‘lkaning shimoliy qismlari iqlimining hosil bo‘lishida Markaziy Osiyo, Sharqiy Sibir, Sharqiy Yevropaning ta’siri kattaroq bo‘lsa, janubiy qismlarida O‘rta dengiz va g‘arbiy iliq shamollarning  ta’siri ko‘proq sezilib turadi.

Shu sababli O‘rta Osiyo hududi 2 ta iqlimiy kichik o‘lkaga ajratiladi:  1) Qozog‘iston iqlimi; 2) Тuron iqlimi. Iqlimiy jihatdan ajratilgan bu ikki kichik o‘lka o‘rtasidagi chegara uncha aniq emas. Xaritada O‘rta Osiyoning g‘arbiy qismidagi Qorabo‘g‘ozgo‘ldan Ustyurtning janubi, Qoraqum, Qizilqum cho‘llarining shimoliy qismi bo‘ylab chiziq o‘tkazsak, Janubiy Qozog‘istondagi Qoratov tizmasining shimoliy chekkasiga yetamiz. Undan keyin chegara Qoratov, Тalas Olatovi va Farg‘ona tizmasi orqali o‘tadi. Ana shu shartli chiziq — chegaraning shimolida Qozog‘iston iqlimi, janubida esa Тuron iqlimi bo‘ladi.

Qozog‘iston iqlimi bilan Тuron iqlimi o‘rtasidagi asosiy tafovutlar, eng avvalo, atmosferadagi harakat xususiyatlari ta’sirida vujudga kelgan. O‘rta  Osiyoning janubiy qismini egallagan Тuron iqlimiga yilning salqin faslida siklon faoliyatining kuchli bo‘lishi va u bilan bog‘liq ravishda yog‘in-sochinlarning ko‘p tushishi, ob-havoning tez o‘zgaruvchan, nisbatan iliq kelishi xos bo‘lsa, yozda kuchli qizigan, quruq, kontinental Тuron tropik havosining vujudga kelishi, jazirama issiq, haddan tashqari quruq va nisbatan sokin ob-havoning uzoq turishi xosdir.

O‘lkaning shimoliy qismidagi Qozog‘iston iqlimiga qishda Markaziy Osiyo antisiklonining ta’siri katta bo‘ladi, natijada, havoning harorati juda past bo‘lib, qor qoplami ancha qalin, qahraton qish uzoq davom etadi. Yozda Qozog‘iston hududida mo‘tadil havo massasi uzoq vaqt turadi, siklon faoliyati kuchayadi, ob-havo tez-tez o‘zgarib, yog‘inlar yog‘ib turadi. Qozog‘iston iqlimi mo‘tadil iqlim mintaqasiga kiritiladi. Тuron iqlimi subtropik iqlim xususiyatlariga ega.
Тuron iqlimida yillik yog‘inlarning 35-40 foizi qish va bahor oylariga, atigi 2-5 foizi yoz oylariga to‘g‘ri keladi. Qozog‘iston iqlimida esa qishki va yozgi yog‘inlar miqdori deyarli teng bo‘ladi. Тuron iqlimiga xos bo‘lgan qishda «iliq» kunlarning ko‘p bo‘lishi Qozog‘iston iqlimi uchun mutlaqo xos emas.