Termiz davlat universiteti xorijiy filiologiya fakulteti

Adabiyot darslarda dramatik asarlar teatr va adabiyotga xos xususiyatlarning uyg’unlashuvini hisobga olish zaruriyati.
Dramatik asarning yana bir o’ziga xos jihati shundaki, drama badiiy hodisa hayot hodisasiga aylangan, kishining sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etish kudratiga ega bo’lgan yagona adabiy turdir. Dramada qahramonlar harakteri vokelik tarzida, tomoshachining ko’z oldida namoyon bo’ladi va kuchli ta'sir utkazadi. Shuning uchun ham drama asarlarini tahlil qilish anchagina murakkab yumushdir. Kuchli insoniy harakterlar, to’qnashuvlaridan ut chaknaydigan hayotiy ziddiyatlarning asosini topish, pesa qahramonlari ruhiy tulgoklari bilan tanishtirish orqali kishida insoniy pozitsiya va ma'naviy qadriyatlar tizimi shakllantiriladi.
Kishidan ma'lum darajada hayotiy va madaniy tajriba bo’lishi, intellektual tayyorgarlik talab qiladigan dramatik asarlar bilan yoshlar qancha erta tanishsalar va ulardan tezrok bahramand bo’lishsa, ularning ma'naviyatini shakllantirish jarayoni shunchalik muvaffakiyat bilan boradi. Ayrimlar g’oyat murakkab tuyg’ular, chigal insoniy taqdirlar tasvirlangan "Shox Edip", "Kirol Lir", "Mirzo Ulugbek", "Abo’lfayzxon" singari asarlarni idrok etish mushkul, ulardagi badiiy ma'noni, odamzotning ulkan dardlarini, iztiroblarini tushunish kiyin deyishadi. Bu xildagi "mexribonlik" odamni nafaqat aqlan, balki ma'nan ham yalkov, tanbal qilib kuyadi. Agar odam o’z vaqtida hissiy tarbiya kurmasa, tuyg’ulari kamol toptirilmasa, un turt yoshida ham, kirk turt yoshida ham insoniy tuyg’ulardan, murakkab kechinmalardan bexabar yashab utaverishi mumkin. Fikr qilish, xis etish, tuyish ham boshqa har qanday insoniy kunikma va malakalar singari yoshlikdan shakllantirilishi lozim.
Masalan: "Shox Edip" tragediyasi voqealar tragediyasi emas, insoniy harakterlar fojeasidir. Muallif asarda nima bo’ladi degandan ko’ra, qanday bo’ladi degan savolga javob berishga ko’proq e'tibor bergan. Tragediya boshdan-oyok qismatning kudratini, taqdirning inson ustidan cheksiz hukmronligini namoyish etuvchi voqealar asosiga kurilgan bo’lsa-da, Sofoklning bemisl mahorati tufayli asarda qatnashgan har bir qahramon pesa davomida o’zining chinakam kiyofasini to’liq kursata oladi. Jahon adabiyotida Edip singari iztiroblar kiynogini tortgan, o’ziga bog’liq bo’lmagan holda gunohlar batkogiga botgan va shu bois kechirgan azoblarining darajasi yanada baland bo’lgan boshqa qahramonni uchratish kiyin. Fojiadagi iztiroblar silsilasining daxshatli tomoni shundaki, asardagi qahramonlar bilib qilgan gunohlari uchun emas, balki qismatlari shundokligi uchun azoblarga giriftor etiladilar. Sofokl uchun gunohning kim tomonidan, nima uchun va qanday amalga oshirilgani emas, balki qilingan gunoh va unga yarasha ajr masalasi muhimdir. Dramaturg inson va qismat munosabatlarini kursatish jarayonida har bir alohida insonning o’z taqdiri bilan o’ziga xos tarzda, ma'naviy dunyosiga loyik darajada uchrashganini xakkoniy aks ettirna bilgan. Bilib-bilmay gunohga botildimi, undan tozalanish uchun harakat qilish jarayonida har bir qahramon o’ziga xos yul tutadi va shu tarzda o’zining insoniy sifatlarini namoyon etadi.
Tragediya markazida to’rgan Edip - azaldan bezovta va gamgusor qalb soxibi. U hech qachon sha'niga dog tushiradigan ish qilmagan va shu bois: "Mening dilimdagi mudom tilimda",-deyishga xaqli. O’zga yurtdan kelib, taqdirning xoxishi va o’zining tadbirkorligi tufayli bu yurtga hukmdor bo’lgan Edip konuniy shox Lay ulimda o’zining ishtiroki bo’lishi mumkinligini xayoliga ham keltirmaydi. Shuning uchun ham marxum Lay tomonidan noma'lum kotilga karshi: "Maylio’zim bo’lay xuntalab ugli",-deydi. Shunday odamga avliyo Tiresiyning: "Yurtga bu ofatni keltirgan - sensan", degan da'vasi daxshatli adolatsizlik bo’lib tuyulishi tabiiy, albatta.
Sofokl badiiy tasvir tarixida birinchi marta peripetiya deb ataluvchi usuldan foydalanadi va yuksak badiiy natijaga erishadi. Badiiy asar qahramonlari harakatlarining ular istagiga mutlaqo zid natija berishi tasviri usuli peripetiyadir. Edip Layning xaloqatiga chindan ham aloqasi yukligini isbotlashg, o’ziga nisbatan ayrimlarda paydo bo’lgan shubxani yukotish uchun qilgan har bir harakati, aksincha, o’zining ham gumonini kattalashtirib kotilligini ayonlashtirib boraveradi. Iokasta tilidan Layning chorraxada uldirilganini eshitganda, Edip kungliga shubxa urugi to’shadi. Voqealarning bundan keyingi rivoji mazkur shubxa urugining tez kukarib, mevalar berishiga imkon yaratadi. Kutilmaganda, o’zining Lay kotili ekanini bilib, ayovsiz itirob iskanjasida qolgan Edip boshiga togdan ham ogir faloqat yogiladi: u o’z otasini uldirgan padarkush, o’z onasiga uylangan zinokor va undan farzandlar ko’rgan badbaxt kimsa ekan!
Ayni Edipning, bir zamonlar Fivani balolardan xalos etgan shoxning gunohlari tufayli yurtga ofat yogilishi va ofatlar sababchisini izlayotgan kishining o’zi sababchi bo’lib chiqishi tasviri asnosida Edip shaxsiyatiga xos yorkin va go’zal jihatlar inkishof etiladi. Edip shaxsiyatiga xos yorkin jarayonida vaziyatning ogirlashayotganini, xakikatning oydinlashuvi uning zarariga xizmat qilishini bilsa-da, Edip chuponga: "Evox, sen aytishing, men tingldashim shart",-deydi. Bu o’rinda Edip taqdir karshisida ojiz, lekin insof va adolatga sodik kuchli shaxs sifatida gavdalanadi. Uning har bir gapi qanchalik azoblanayotganligini yorkin kursatadi. Shoxning hayot yo’llariga kiritgan har bir aniqlik uning yuragiga kadalgan xanjar kabi ta'sir etishi va uning daxshatli ogrigi juda ishonarli tasvirlangan.
Edip - o’zini ayaydigan kishi emas. U - o’zlikni yenggan, manfaatidan ustun tura biladigan buyuk inson. Ayni vaqtda, Edip - tirik odam. Oddiy banda. Shu bois kurkadi, ikqilanadi. Shoxning Iokastaga qarata: "Shubham borki, avliyo kur emas", "Kur - kaman, ortikcha gapirvordim",-deya qilgan ikrorlarida uning shu xislatlari namoyon bo’ladi. Edip shaxsiyatiga xos yetakchi fazilatlar: xalollik va vijdonlilik. Tabiatidagi boshqa sifatlar uning shu fazilatlariga tobs. Shuning uchun Edip shiddat bilan o’zini fosh etuvchi xakikatning tagiga yetadi. Bu xakikat - ulimdan-da ogir, sharmandalikdan-da kir. Edipday inson shu holat bilan kelishishga majbur. Buyuk sanaluvchi insonning naqadar ojiz ekani mazkur holat tasvirida butun ayanchli jihatlari bilan namoyon bo’ladi:
Tamom, bari ayon! O, yorug jahon,
Sunggi bor kurmokda ko’zlarim seni,
Hayot - harom, nafas - harom, nikox - harom menga,
Konga bo’lganganman, jirkanchman, jirkanch!
Xakikat onlarinining butun daxshati o’zining nixoyasiz zalvori va cheksiz kulami bilan kishini bosadi. Edip - yirik shaxs. Shu bois ham o’zini gunohiga yarasha jazolay oladi. Qismat tufayli qilingan gunoh uchun o’z ixtiyori bilan ajr beradi: ko’zlarini kur qiladi! Джазонинг салмоги хам гунонинг куламига яраша. Edip tushgan sharoitda ulish - kutulish, yashash - jazo demak. Azob insonni gussaga olib keladi, gussa chekish poklanish yulining boshlanishidir. Edip adoksiz poklanish sari yul oladi. Edipning o’ziga bergan jazosi laxzalik qaror natijasi emas. Xalol va vijdonli odam aqli va tuyg’ularining hukmidir: U dunyoda otam-onam yo’ziga
Qanday bokdim - ko’zlarimni uymasam?
Badbaxt onam mendan tukkan bollarga
Qanday bokdim - ko’zlarimni uymasam?
...Юрта конли дог туширган котильни
Yuk qilishga o’zim farmon berganman.
Endi esa fuqaroning ko’ziga
Qanday bokdim - ko’zlarimni uymasam?
Фу! Bu ham kam. Kulim bo’lsa bakuvvat...
Кулогимнинг пардаларин йиртардим...
Edip kiynoklardan zorlanmaydi, yengillik bo’lishini xayol ham qilmaydi. U - sunggi damgacha yurt qayg’usi bilan yashay oladigan inson. Shu sabab oxirgi damda:
Men badbaxt boshimni olib ketaman,
Тока сюдоларнинг кахру газаби
Yurtimga yogilmasin, - deya fivaliklarni ofatlardan xalos etishga o’rinadi.
Asardagi boshqa qahramonlar ham fojianavis tomonidan juda puxta ishlangan. Xususan, Iokasta, Kreont, Tiresiy obrazlari badiiybarkamolligi tufayli xano’zgacha ham estetik kimmatini yukotmay kelmokda. Iokasta - avvalo ayol. Onaga, ayolga, xotinga xos barcha xususiyatlar unga ham begona emas. Iokasta ham hamma ayollar singari, avvalo, ro’zgorining tinch, yakinlarining betashvish bo’lishini istaydi. Uning uchun oliy xakikatga yetishdan ko’ra, oila butunligini saqlab kolish muhimrok. Elchi bilan Edipning suhbatidan erining aslida kim ekanini erkaqlardan oldinrok sezib qolgan farosatli Iokasta: "Bari bir emasmi? Muncha yonmasang...", - deya iltijo qiladi. Eriga qarata: "Bilmaganing yaxshi zotingni, shurlik!" - deb yozgirganda ham, butun xakikatni bilgach, sir bermay, Edip va elchi yonidan ketib qolganida ham chinakam ayol, oilasi tinchini ulaydigan mexribon xotin sifatida namoyon bo’ladi. O’z o`gliga xotin bo’lganini, bolasidan farzandlar tukkanini bilgan Iokasta bir ayol qilishi mumkin bo’lgan ishni qiladi: o’zini osadi! Iokasta shaxsiyati Edip shaxsiyati singari kulamdor emas. Shu bois ham u Edip singari chora kurishi yoki sunggi damda yurt tashvishini uylashi mumkin emasdi. Sofokl bu xolni buyuk san'atkorlik bilan ifoda eta bilgan.