Termiz muhandislik-texnalogiya insitituti talabasi Butayev Nomozbek Beshboy o’g’li Tel:[phone]

Yopiq usulda qazib olishning texnalogik asoslari.

Termiz muhandislik-texnalogiya insitituti talabasi

Butayev Nomozbek Beshboy o’g’li
Tel:[phone] E-mail: [e-mail]
Termiz muhandislik-texnalogiya insitituti talabasi.
Panjiyev Zohid Obidjon o’g’li
Tel:[phone] E- [e-mail]
Annotatsiya:Foydali komponentlar turi bo‘yicha rudalar metall va nometall guruhlarga bo‘linadi. Qora metall temir, marganets, xrom, titan, nikel va kobalt, rangli metall mis, qo‘rg‘oshin, rux, aluminiy, volfram,molibden, qalay, simob va surma, nodir metall oltin, kumush,platina va radioaktiv metall uran, toriy rudalari metall rudalariguruhiga kiradi. Appatit, fosforit, tosh tuz, qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan va tarkibida qimmatbaho toshlari bor jinslar, shuningdek, grafit, slyuda va boshqa mineral xomashyolar nometall rudalar guruhini tashkil qiladi.
Kalit so’zlar: temir, marganets, xrom, titan, nikel va kobalt, rangli metall mis, qo‘rg‘oshin, rux, aluminiy, volfram,molibden, qalay, simob va surma, oltin, kumush,platina uran, toriy rudalari, fosforit, tosh tuz, shaxta stvoli, geologik sharoitlarda, Shpurli ajratib olish, ruda yo‘qotilish.
Tarkibidagi foydali komponentlar soni bo‘yicha metall rudalar oddiy (monometalli) va murakkab (polimetalli) bo‘lishi mumkin. Ruda konlari bir-biriga yaqin joylashgan va turli shaklga ega bo‘lgan ruda tanalaridan tashkil topadi.
Ruda konlarini ochish va tayyorlash. Ruda konlari yotqiziqlarini katta qismi gorizontga nisbatan o‘ta qiya (tik) yoki qiya holatda yer qobig‘iga joylashgan bo‘ladi. Bu konlarni yuqoridan pastga yo‘nalishda qazib olish ishlarini yengillatish maqsadida qavatlarga bo‘linadi. Odatda, qavatlarning vertikal balandligi 60–80 metrni tashkil qiladi
Ruda yotqizig‘i cho‘ziqligi bo‘yicha qavatlar uzunligi 50–60 m bo‘lgan bloklarga ajratiladi.
Ruda konlarini ochishda ruda tanasining yer qobig‘ida joylashish elementlari va kon-geologik sharoitlariga ko‘ra vertikal, qiya stvollar yoki shtolnyalar o‘tish orqali ochish usullaridan foydalaniladi. Ruda konlarini ochishda vertikal stvollar bilan ochish usuli keng qo‘llaniladi.
Konni ochishda shaxta stvoli odatda yer yuzidan birinchi gorizontgacha o‘tiladi va qavat kvershlagi o‘tish orqali ruda yotqizig‘I ochiladi. Qavatdagi ruda zaxirasi qazib olinishi borasida (davomida) stvol chuqurlashtirib boriladi va navbatdagi qavat kvershlagi o‘tiladi.Shu sababli ruda konlarini qazib olishda shaxta stvollarini tez-tez



chuqurlashtirish asosida navbatdagi pastki gorizont zaxiralari qazib olinadi.
Shaxtani shamollatish ishlarini amalga oshirish va boshqa kon qazish ishlarini bajarish uchun konni ochishda bosh stvoldan tashqari yordamchi stvollar ham o‘tiladi. Toza havo oqimi shaxtaga bosh stvol orqali yuboriladi va ishlatilgan havo yordamchi stvollar orqali yer yuziga chiqarib
Chuqurlik bo‘yicha katta uzunlikka ega bo‘lgan ruda tanalarini qazib chiqarishda ruda tanasining quyi gorizontlarini ochish, ko‘p hollarda ko‘r stvollar o‘tish orqali amalga oshiriladi (1.8-chizma).
Bosh stvol ruda tanasining bor bo‘yiga o‘tiladi va stvol tubi tekisligida konsentratsion (yig‘ma) gorizont hosil qilinadi. Yuqoridagi gorizontlardan qazib olingan ruda rudatushirgichlar orqali yig‘ma gorizontga tushiriladi. Shunday qilib, qazib olingan ruda faqat yig‘ma gorizont kvershlagi orqali tashilib bosh (ruda kutarish) stvoliga etkazib beriladi.
Gorizontal va juda yotiq ruda yotqiziqlari ham vertikal stvollar bilan ochiladi. Bunday hollarda ruda yotqizig‘i qavatlarsiz qazib olinadi. Ko‘pgina ruda yotqiziqlari tog‘li hududlarga joylashgan bo‘ladi.Bunday konlar, odatda shtolnyalar o‘tish bilan ochiladi
Ochilgan ruda tanalarini qazishga tayyorlash tashish gorizontida kon-tayyorlov lahimlari to‘rini barpo etishdan boshlanadi.
Rudalarni qazib olishda quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:
Rudani massivdan ajratib olish; ikkilamchi maydalash; rudani blokdan tushirish va tashish gorizontigacha etkazib berish; konbosimini boshqarish.
Ajratib olish – bu rudaning bir qismini maydalab blok massivdan ajratib olish jarayonidir. Rudani ajratib olish burg‘ilab-portlatish,mexanik usullarda yoki massivni o‘z-o‘zidan qulashi oqibatida amalga oshirilishi mumkin.
Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarishda rudani ajratib olish uchun quyidagi portlatish usullaridan foydalaniladi: shpurli,svajinali va minasimon (markazlashtirilgan zaryad).
Shpurli ajratib olish usulida ruda massivida chuqurligi 5m gacha va diametri 75mm gacha bo‘lgan shpurlar burg‘ilanadi.Portlovchi modda sifatida potronlashtirilgan kukunsimon (ammoniy №6 JV, detonit) yoki yumshoq donalashtirilgan (granulit, donagranulit) portlovchi moddalar ishlatiladi. Shpurlarni qo‘lda yoki mexanizmlar yordamida zaryadlanadi.
Shpurli ajratib olish usuli asosan qalinligi 5–8 m gacha bo‘lgan va har qanday og‘ish burchagiga ega ruda yotqiziqlarini qazib olishda qo‘llaniladi.
Qalin ruda tanalari (qalinligi 6–8 m dan katta) ni qazib olishda rudani massivdan ajratib olish skvajinalarga joylashtirilgan zaryadlarni portlatish orqali amalga oshiriladi. Skvajinalar chuqurligi 40–60 m gacha, diametri 60–150 mm gacha bo‘lishi mumkin.
Ruda ajratib olishning skvajin usuli blok massividagi rudani vertikal, gorizontal yoki qiya qatlamlar bo‘yicha amalga oshiriladi.Bunda skvajinalarni blok kavjoyda parallel yoki elpig‘ichsimon joylashtirish mumkin. Odatda, skvajinalar bir necha qator (5qatorgacha) joylashtiriladi va ular orasidagi masofa 2–2,5 m bo‘lishi mumkin.
Ruda konlarini qazib olishda kon bosimini boshqarishning turli usullaridan foydalaniladi. Ulardan asosiylari: qazish bo‘shlig‘ining tabiiy saqlanish usuli; ruda tanasini o‘rab turgan (asosan ustki) jinslarni qulatish usuli; qazish bo‘shlig‘ining sun’iy saqlanish usuli.
Ruda konlari yotqiziqlarining yer qa’rida joylashish elementlari va shakllarining turli-tuman bo‘lishi sababli ruda konlarini qazib olish tizimlari ko‘mir konlaridagiga ko‘ra o‘zgacha bo‘ladi. Ruda konlarini qazib olish tizimlarini tasniflash asosida qazish bo‘shlig‘ining saqlab turish (kon bosimini boshqarish) usuli yotadi. Ruda konlarini qazib olish amaliyotida qazish tizimlarining yuzlab variantlaridan foydalaniladi. Biroq, ularning texnologik jihatdan o‘xshashligi va qo‘llanish sharoitlarini bir-biriga yaqinligi tufayli barcha qazish tizimlarini quyidagi uch sinfga birlashtiriladi:
1. Qazish bo‘shlig‘ini tabiiy saqlanishiga asoslangan qazish tizimlari sinfi;
2. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlari sinfi;
3. Qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlanishiga asoslangan qazish tizimlari sinfi.

Birinchi sinfga mansub qazish tizimlari asosan ruda va kon jinslari mustahkam bo‘lgan ruda konlarini qazib chiqarishda keng qo‘llaniladi.

Og‘ish burchagi 55–60° dan kam bo‘lmagan, qalinligi 6–8 metrli tik ruda yotqiziqlarini qazib olishda massivdan ajratib olingan rudani qazish bo‘shlig‘ida magazinlashga (yig‘ishga) asoslangan qazish tizimi qo‘llaniladi.
Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimi sinfiga kiruvchi tizimlar o‘rtacha va katta qalinlikka ega bo‘lgan ruda yotqiziqlarini qazib olishda keng qo‘llaniladi. Bu sinfga mansub barcha qazish tizimlarida, dastlab blokda katta hajmdagi ruda massivdan ajratib olinadi va maydalangan ruda ustiga ruda massivi (yotqizig‘i) ustida joylashgan kon jinsi qatlamlari qulab tushadi yoki majburiy qulatiladi. Qulatilgan kon jinslari ostidagi maydalangan ruda qavat (nimqavat)ning bor balandligi bo‘yicha tushirib olinadi. Qator kon-geologik sharoitlarda qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlash ruda qazish texnologiyasining asosiy qismlaridan biri hisoblanadi.Qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari,asosan qimmatbaho, o‘z-o‘zidan yonish xususiyatiga ega bo‘lgan,shuningdek, yer yuzini saqlash zarurati bo‘lgan konlarni qazib chiqarishda qo‘llanadi. Bu qazish tizimida qazish bo‘shlig‘i mustahkamlagichlar yordamida, yoki qazish bo‘shlig‘ini kon jinslari yoki boshqa materiallar bilan to‘ldirish orqali, yoki har ikkala usulni bir vaqtda,parallel qo‘llash bilan saqlanadi. Qazish bo‘shlig‘ini saqlashning yuqorida keltirilgan usullari qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari tavsifini belgilab beradi.
Qazish bo‘shlig‘ini mustahkamlab qazib olish tizimi boshqa tizimlarga nisbatan ancha qimmat tizim hisoblanadi. Biroq bu tizim rudaning kam yo‘qotilishi va sifatsizlanishini ta’minlaydi.Ushbu qazish tizimiga tegishli tizimlar ichida eng qimmati (ko‘pxarajat talab qiladigan) qazish bo‘shlig‘ini to‘ldirib qazib olish tizimidir. Shu sababli bu qazish tizimi juda qimmatbaho rudalarni qazib olishda yoki yer yuzini saqlash zarurati bo‘lgan taqdirdagina qo‘llanadi. Qazish bo‘shlig‘ini to‘ldirishga asoslangan qazish tizimi ko‘p xarajat talab qilsada, bu tizim qo‘llanilganda ruda yo‘qotilish va sifatsizlanish darajasi boshqa tizimlarga nisbatan ancha kichik bo‘ladi.