Texnologiyasi

Nazorat savollari
1. 0 ‘zbekistonda necha xil sabzavot o ‘stiriladi?
2. Issiqxonada karam ko'chati qay tarzda yetishtiriladi?
3. Issiqxonada pom idor ko‘chati yetishtirish haqida gapirib bering.
4. Ochiqda sabzavot ekinlari yetishtirishda nimalarga e ’tibor beriladi?
5. Issiqxonada pom idor yetishtirishni bilasizmi?
6. Issiqxonalar qanday isitiladi?
4 7 -§ . Meva ko‘chatIari. Mevali bog‘Iar tashkil qilish
Meva ко ‘chatlarining hosilga kirishi va yashash davomiyligi
0 ‘zbekiston sharoitida meva daraxtlari juda katta bo‘lib o ‘sib ketadi. 
Masalan, olm a va o ‘rikning kuchli o ‘sadigan navlarining balandligi 
10-15 metrga, aylanasi bo‘yicha 11-13 metrga, tanasining uzunligi 
150-180 sm ga yetadi. Novdalari 1 m gacha, ildizlari 6,5 m gacha 
chuqurga, 12 m yon tom onlarga o'sadi, tarqaladi.
Quyidagi jadvalda ayrim meva o ‘simliklarining hosilga kirishi va 
yashashi haqidagi m a’lum otlar bilan tanishasiz
M ev achilikd a nav deb k o ‘zga yaqqol ta sh lan ad ig a n biologik 
xususiyatlarga va xo‘jalik jihatidan yaxshi ko'rsatkichlarga ega bo'lgan
1 Andijondagi A U D T urug'ohilik firmasining tajribasidan.
11-184
161

---

25-jadval
Meva turlari
Bog‘ga o‘tqazilgandan 
keyin mevaga kirishi
(yil)
Yashash davri
(yil)
Y ong'oq
8-10
100
A njir
2-3
100
Sharq xurmosi
3-4
100
Funduq
4-6
60-80
O 'rik
3-4
50-70
A nor
3-4
50-70
Sitrus o'sim liklari
3-4
50-60
Nok
5-8
45-55
Olma
5-8
45-50
Bodom
3-4
40-45
Gilos
4-6
25-40
O lxo'ri
4-6
25-30
Olcha
3-4
18-25
Shaftoli
2-3
15-20
Krijovnik
3-4
15-20
M alina
2
10-12
h am da vegetativ usulda ko ‘paytiriladigan meva va rezavor mevalarga 
aytiladi.
Meva o ‘simliklarinmg morfologik tuzilishiga qarab uchta a’zosi boiadi.
1. 
Ildizi. 2. Poyasi. 3. Bargi, kurtak, gul, ildizpoyalar shakli o'zgargan 
vegetativ a ’zosi hisoblanadi va o ‘simlikda paydo b o ‘ladigan qismlar deb 
yuritiladi.
U rug‘ yetishtiruvchi otalik va onaliklar reproduktiv (m ahsuldor) 
a ’zo deyiladi.
Meva va rezavor-meva o ‘simliklari ildizlar va yer ustki qismlarga 
b o ‘linadi.
0 ‘simlik ildizi - bosh va yon ildizlardan, popuk ildiz va tukchalar- 
dan iborat b o ‘ladi. Ildiz daraxtning yer ustki qismini ushlab turadi, 
tu p ro q d a n suvda erigan ozuqani olib poyalarga yetkazib beradi. 
0 ‘simlikning yerustki qismi poyadan iborat. Poyasi tana, butoqlar, 
shox va novdalardan tashkil topadi. (18-rasm)
Bog‘zor tashkil qilish uchun yemi tayyorlashda ekilgan ko'chatlar 
to'liq tutishini, ko ‘chatlam ing m e’yorda o ‘sishini, hosilga kirish vaqti-
162

---

1. K o'chat o'tqazish:
1-asosiy (m arkaziy) 
shox: 2-yon shoxlari; 3- 
tana; 4-pastki qavatdan 
olingan tuproq; 5-ustki 
qavatdan olingan 
tuproq; 6-asosiy 
ildizlar; 7-popuk 
ildizlar; 8-ildiz bo'g'zi.
2. Bog'ni egat olib (suvni jildiratib, oqizib) sug'orish
ni, hosildorligini, uzoq yashashini hisobga olish darkor. Buning uchun 
bogiarga ajratilgan yerlar tekislanishi, sug‘orilishi, yetilganidan so‘ng 
yerga mahalliy, mineral o ‘g‘itlar solinib, 60-70 sm chuqurlikda max-
163

---

sus omochlar bilan haydalishi (bunday chuqurlikda haydalganda yuqori 
qatlamdagi chirindilar bo'yicha ko'chatlar ildiziga yaqin joyga tushadi) 
kerak. Haydashda P L N -40G , PPU -50, PPL-50, PP-50P, PP-50PG
omochlaridan foydalanish zarur. Bunday om ochlar bo'lm agan taqdir- 
da, oddiy om ochlar bilan 30-40 sm chuqurlikda haydaladi.
Shag'al-toshli yerlarda traktorga tirkaladigan yumshatgich (R-80) 
bilan yumshatilib, so'ngra 25-30 sm chuqurlikda haydaladi.
Bog' uchastkasini rejalash uchun ekker, chizim cha, to 'g 'ri bur- 
chakli, qoziq qoqib cham alash, sim tortib rejalash, konturli bo'lish, 
ko'z bilan cham alash kabi qator usullardan foydalanish mumkin.
K o 'chat o'tqazish uchurt 2 hafta ilgari, bahorda o'tqaziladigan 
bo'lganda esa kuzda chuqurlar kavlab qo'yiladi. C huqurlar kengligi 
75-100 sm va chuqurligi 60-70 sm bo'ladi.
C huqurlar qo'lda kvadrat shaklida kovlanadi. Chuqurlarning tagi 
10-15 sm yumshatib qo'yiladi.
Agar maxsus om ochlarda haydalgan yerda bo'lsa, chuqur kav- 
lash o'm iga egat olgichda ariqcha qazib ketilib, ko'chat o'tqazila beradi. 
K atta m aydonlarda k o 'c h a t o'tq azish u ch u n ch uq ur kavlaydigan 
Y AN -1,0 m ashinasidan foydalanish mum kin.
Meva daraxtlari uzoq уД yashashini hisobga olib bog'lar tashkil etish 
zarur. Bog' tashkil qilishda tuproq-iqlim holati, meva navlari, relyefl, 
haroratni nazarda tutish lozim. Hosildorlik ko'chatlam i qanday tartibda 
o'tqazilishiga ham bog'liq bo'ladi. Suv yo'llari yaqin bo'lishi kerak.
Bog' hududini tashkil qilishda bog'lar bir-biriga yaqin masofada 
bo'lsa, maqsadga muvofiq bo'ladi. Sanoat miqyosidagi bog'larning har 
biri 20-30 ga dan iborat bo'lishi kerak. Bunday joylashtirishdan 
maqsad, bog'lar mexanizatsiya yordam ida ishlanilishi kerak.
K o'chatlar kuzda va bahorda o'tqaziladi. K uzda noyabr oylarida, 
bahorda esa zonalarga qarab ko'chatlar kurtak yozgunga qadar 20-25- 
martgacha va 1-aprelgacha o'tqaziladi.
K o 'c h a tlam in g chirigan, singan, shikastlangan asosiy ildizlari 
sog'lom joyigacha tok qaychida kesib tashlanadi. O 'tqazish oldidan 
ko'chatlam ing ildizlari tuproqqa m ol go'ngi aralashtirilib tayyorlan- 
gan atalaga botirib olinadi. Bunda ildizlar qurib qolmaydi.
D anakli meva daraxtlari urug'lik meva daraxtlaridan kam roq suv 
talab qiladi. Yoz davrida iyul-avgust oylarida kun issiq bo'lib, tuproqda 
nam kam ayadi, bu paytlarda tez-tez bog'lar sug'orilishi kerak bo'ladi.
164

---

Kuz, qish fasllarida yog'ingarchilikning oz-ko'pligiga qarab sug'orilishi 
mum kin. Bog'zorlarga yaxob suvi berish ayni muddaodir. Tuproq qu- 
ruq, meva guliagan bo'lsa, zudlik bilan sug'orish zarur. Bog' tashkil 
qilingan yili 10-12 m arta, hosil berib turgan b o g 'lar 3-5 m arta, 
shag'al-toshli yerlarda 13-18 m arta sug'oriladi.
Yosh bog'larga gektariga bir sug'orishda 250-300m3, hosilga kirgan 
bog'da 800-1200 m 3 m e’yorda suv sarflanishi zarur. Yaxob suvi berish 
m e’yori esa 1500-2000 rn3 bo'ladi, shag'al-toshli yerlarda tez-tez va 
har bir sug'orishda gektariga 400~600m3 suv sarflanadi.
Yosh bog'lam i 4 yoshga qadar daraxtlam ing holatiga qarab har 
yili yoki yil oralatib o'g'itlanadi.