Tеz tibbiy yordam. Favqulotda vaziyatlar (o`quv uslubiy qo`llanma) Farg`ona 2021 Saydaliyev S. S

Umurtqa pog‘onasining SHikastlanishi-qurilish, tog`‘da ishlovchilar, qishloq xo‘jalik ishlarini bajarayotganlar, sportchilar orasida uchrashi mumkin. Umurtqa pog‘onasi yopiq va ochiq sinishi mumkin.

Belgilari: singan soxaning shishib qolishi, og‘riq, harakatsizlik va b. Ko‘pincha to‘liq va qisman falajlik (parez va gemeparez), sezuvchanlikning yo‘qolishi, chanoq a’zolari faoliyati buzilishi kuzatiladi.

BTYO. Bemorni qimirlatmasdan kasalxonaga jo‘natiladi. Uzoq vaqt o‘rinda yotish, tortib qo‘yish, gipsli korset, davolash fizkulturasi, fizioterapiya va boshqa usullardan foydalaniladi.

Kasalxonaga yotqizilgunga qadar ko‘rsatiladigan yordam
Bosh miyasi shikastlangan bemorning taqdiri ko‘p jihatdan kasalxonaga yotqizilgunga qadar ko‘rsatiladigan yordamning sifati-ga va maxsus davolash kasalxonalariga tezda yetkazib borilishiga, yuqori malakali tibbiy yordamning o‘z vaqtida ko‘rsatilishiga bog‘liq. Bunday shikastlanishlardagi davolashning achinarli nati-jalari, ayniqsa, uyg‘unlashgan shikastlanishlarda, ko‘pincha, jaro-hatning darajasi va og‘irligiga emas, balki kasalxonaga kelgunga qadar birinchi tibbiy yordamning ko‘rsatilganligi yoki uning yetarli darajada amalga oshirmaganlik natijasida bosh miyadagi qaytmas o‘zgarishlar yoki uning og‘ir asoratlari yuz berishiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagi fikrning isboti sifatida kasalxonaga yotqizish-dagi tezlik va bungacha ko‘rsatilgan yordamning bemorlar o‘limiga ta’sirini keltirish mumkin. Tahlil uchun shaharlararo yo‘l –transport hodisalari va yirik shahar ichidagi shunday hodisalar-dagi o‘lim statistikasi tanlab olinadi. Shaharlararo yo‘l – transport hodisalarida bosh miyasi shikast-langanlar orasidagi o‘lim ko‘rsatkichi 17% bo‘lgan holda, bu ko‘rsatkich yirik shaharda 8% ga teng bo‘lgan. Shaharlararo yo‘l –transport hodisalarida halok bo‘lgan jabrlanuvchilarning 80% falokat joyida yoki kasalxonaga ketayotganda yo‘lda o‘lgan. Yirik shahar ichidagi bu ko‘rsatkich 28% ga teng bo‘lgan. Bu narsa shahar ichidagi falokatga uchragan kishilarning kasalxonaga tezroq yetkazilishi bilan izohlanadi. Shahar ichidagi yo‘lga qo‘yilgan telefon aloqasi, tez yordamning shahar bo‘yicha bo‘limlari mavjud-ligi, radioaloqa va shu kabilar tez yordamning nisbatan tezroq kelishiga va bemorga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatilishiga, shuningdek, uning zudlik bilan kasalxonaga yetkazilishiga omil bo‘ladi. Aksincha, shahar tashqarisida yo‘llarning tor va uzunligi, tez yordam bo‘limlarining faqat yirik shaharlarda bo‘lishi, tabiiy-ki, kasalni kasalxonaga yetkazishga ketadigan vaqtning uzayishiga sababchi bo‘ladi.
Kasalxonaga yotqizilgunga qadar bo‘ladigan o‘lim ko‘rsatkichlari chastotasi yana bir muhim omil – falokat sodir bo‘lgan joyda malakali birinchi yordamning ko‘rsatilishiga bog‘liq. Sud tibbiyot ekspertizasi hay’atining ma’lumotlariga ko‘ra, kasalxonaga yotqizilgunga qadar o‘lganlarning 17% da o‘limga sabab qon ketishi, shok yoki asfiksiya bo‘lib, bu narsalar voqea sodir bo‘lgan joyda tezlikda bartaraf etilishi kerak. O‘z vaqtida va malakali ko‘rsa-tilgan birinchi yordam kasalning hayotini saqlab qolishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu hal qiluvchi omil jarohat olingandan keyin o‘tgan vaqt bo‘lib, bu vaqt davomida organizmdagi o‘zgarish-larni o‘z o‘rniga qaytarish imkoniyati mavjuddir. Shuning uchun ham o‘z vaqtida voqea sodir bo‘lgan joyda o‘tkazilgan chora-tadbirlar jabrlanuvchining hayot-mamotini hal qiladi, keyinchalik o‘tkaziladigan davolash ishlarining muvaffa-qiyatini ta’minlaydi, nogironlikning darajasi va muddatiga, ay-niqsa, kasalning tuzalib ketish muddatiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Bosh miya jarohatlarida bir qator og‘ir asoratlarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘ladigan asosiy patologik omil miya gipok-siyasidir. Miyaning qon bilan yetarli ta’minlanishi o‘z-o‘zini boshqaruvchi murakkab mexanizmlar yordamida ushlab turiladi. Lekin kompensatsiya mexanizmlarining imkoniyatlari yuqori bo‘lsa ham, u chegaralangan. Arterial bosimning 60 va 70 mm simob ust. pasayishi kritik chegara bo‘lib hisoblanadi. Arteriya bosimining ko‘rsatilgan darajadan pasayishi avval funksional o‘zgarishlarga, so‘ngra bosh miyada qaytmas morfologik o‘zgarishlar kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi. Shundan miya ishemiyasi (miyaning qonsizlanishi) oldini olishga qaratilgan, ayniqsa, kasalxonaga yotqizishgacha bo‘lgan davrda, chora-tadbirlarning qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligi ko‘rinib turibdi. Demak, birinchi yordam ko‘rsatayotgan kishilarga qo‘yiladigan talablar: o‘z vaqtida, to‘g‘ri va kerakli hajmda voqea sodir bo‘lgan joyda birinchi yordam ko‘rsatish, maxsus davolash muassasalariga, iloji boricha, tezroq yetkazishdan iborat.
Shikastlanishlardagi birinchi yordam – nafas yo‘llaridan shilimshiqni, qusiq massalarini aspiratsiya yo‘li bilan tozalash, bemorni yonboshiga yoki chalqancha yotqizib, boshini yon tomonga o‘girib qo‘yishdan iborat. Agar og‘iz bo‘shlig‘ida shilimshiq mod-dalar va qusiq massalari sezilarli to‘plangan bo‘lsa, ularni tampon, iloji bo‘lsa, suruvchi moslama bilan tozalash kerak. Sun’iy nafas oldirish uchun ko‘krak qafasini qo‘l bilan bosish usuli yaxshi natija bermaydi, aksincha, bosh miyaning qo‘shma jarohatlarida bunday chorani qo‘llash hatto xavfli hamdir.
Qo‘l-oyoqlarning shikastlanishlari
Oyoq-qo‘llarning jarohatlari barcha shikastlanishlarning aso -siy qismini tashkil etadi. Oyoq-qo‘llarning yopiq shikastlanishlariga lat yeyish, et uzilishi
– paylarning shikastlanishlari, gemartroz (bo‘g‘imlarga qon quyilishi), chiqishlar, yopiq sinishlar va boshqalar kirib, bunda teri qoplamining va shilliq pardalarining butunligi buzilmaydi. Ochiq shikastlanishlarga har xil jarohatlar (kesilgan, o‘q tekkan va boshqalar) kirib, bunda teri va shilliq qavatlarining butunligi buzilgan bo‘ladi.
Lat yeyishlar
Qo‘l-oyoqlarning lat yeyishlari nisbatan katta bo‘lmagan kuch ta’siri natijasida paydo bo‘lib, ular qon to‘planishi (gematoma) –shish, og‘riq va paypaslaganda og‘riqning kuchayishi bilan kechadi.
Birinchi yordamga bosib turuvchi bog‘lam va mahalliy sovuq qo‘llash kiradi. Paylarning cho‘zilishi va uzilishlari bo‘g‘imlarda kutilmaganda va keskin harakat natijasida yuzaga keladi. Bunday shikastlanish-larga yumshoq to‘qimalarga qon quyilishi xos bo‘lib, buning oqibatida shish, bo‘g‘imda og‘riq paydo bo‘ladi, harakatning chegara-lanishi yoki og‘riqning kuchli bo‘lishi sababli harakatlana olmaslik yuzaga keladi.
Birinchi yordam ko‘rsatishda tarang qilib bintlanadi, immobi-lizatsiyalanadi va sovitish vositalari (muz, qor) qo‘llaniladi. Muskul va paylarning uzilishlariga taxmin qilingan taqdirda bemorni travmatologiya bo‘limlariga yotqiziladi.
Qo‘l-oyoqlarning chiqishlari
Yiqilish yoki qattiq zarba natijasida bo‘g‘im yuzalarining siljishiga chiqish deyiladi. Sharsimon bo‘g‘imlarning chiqib keti-shi oson kechadi, shuning uchun ham yelka bo‘g‘imining chiqishi ko‘proq uchrab turadi. Chiqishda periferiyada joylashgan suyakning nomi qo‘llaniladi. Bundan chiqishlarning nomi kelib chiqadi. Masalan, yelka bo‘g‘imi-dagi chiqish – yelkaning chiqishi, tos-son bo‘g‘imidagi chiqish –sonning chiqishi va boshqalar.
To‘liq chiqishlar (suyaklarning bo‘g‘im yuzalari bir-biriga tegmay qolganda) va chala chiqishlar (bo‘g‘im yuzalari qisman bir-biriga tegib turganda) farqlanadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, chiqishlarda nafaqat bo‘g‘im yuzalarining siljishi, balki bo‘g‘im kapsulasining, paylar, ba’zan esa qon tomirlari va hatto nervlarning shikastlanishlari ham kuzatiladi.
Chiqishning simptomlari – qo‘l yoki oyoqning majburiy holat-dagi fiksatsiyasi, deformatsiya, faol va passiv harakatlarda og‘riq-ning kuchayishi, oyoq yoki qo‘l uzunligining o‘zgarishi, prujinali fiksatsiya (harakatlantirishga intilganda jarohatlangan bo‘g‘imda holatni o‘zgartirishga qarshilik seziladi va og‘riq paydo bo‘ladi).
Qo‘llardagi chiqish oyoq chiqishiga nisbatan 2 barobar ko‘p 625uchraydi va u hamma chiqishlarning 60% ni tashkil etadi.
Oyoqlardagi chiqishlar, mos ravishda, 30% ni tashkil etadi. Bunda yelka chiqishi 41%, tirsak chiqishi 16%, kaft va barmoqlar chiqishi 4% atrofida kuzatiladi. Oyoq bo‘g‘imlaridagi chiqishlardan son suyagining chiqishi ko‘prok uchraydi (27%). Tizza chiqishi 2% ni va tovon chiqishi bir foizdan ko‘proqni tashkil etadi.
Birinchi yordam oyoqni shina bilan va qo‘lni qattiq ro‘mol bilan immobilizatsiyalash, analgetik dorilar berish va travmatologiya bo‘limlariga yoki statsionarga olib borishdan iborat.
Har xil joylardagi chiqishlarda asosiy birinchi yordam, shikastlangan oyoq yoki qo‘lni harakatsizlantirish va tezda bemorni travmatologiya bo‘limiga jo‘natishni o‘z ichiga oladi.
Qo‘l bo‘g‘imlarining chiqishi
Yelkaning chiqishi kuchli og‘riq va uning funksiyasi buzilishi bilan kechadi. Bemorning chiqqan qo‘li tomondagi yelkasi pastga tushgan, boshi shu tomonga og‘gan, sog‘lom qo‘li bilan chiqqan qo‘lni ushlab turishga harakat qiladi. Shikastlangan qo‘l tanadan uzoqlashgan, tirsak bo‘g‘imi bukilgan va xuddi uzayibroq qolgandek ko‘rinadi. Yelka bo‘g‘imining normal yumaloqligi yo‘qolib, uning tashqi yuzasi, yelka suyagi boshining siljishi natijasida, tekisla-nib qoladi. Bu bo‘g‘imning faol harakati yo‘q, sekin harakatlan-tirilganda yelkaning «tarang fiksatsiyasi» kuzatilib, tirsak bo‘g‘imini tanaga yaqinlashtirib bo‘lmaydi.
Bilak suyagining chiqishida tirsak bo‘g‘imining hajmi kattalashib, deformatsiyalanadi, qo‘l yarim bukilgan holatda bo‘ladi. Agar bilak old tomondan chiqqan bo‘lsa, u uzaygandek, orqadan chiqsa, kaltalashib kolgandek tuyuladi.
Barmoqlar ichida, ko‘pincha, birinchi barmoqning chiqishi ko‘proq kuzatiladi. Bunda ko‘proq orqa tomonga va ozroq kaft tomonga siljish kuzatiladi. Barmoqlarning chiqishiga, ko‘pincha, ularni zo‘rlab egish sababchi bo‘ladi. Chiqqan barmoq majburiy «miltiq tepkisi» holatida bo‘lib, panjalarga nisbatan deyarli 90 li burchak ostida joylashadi.
Oyoq bo‘g‘imlarining chiqishlari
Son suyagining chiqishi bilvosita katta kuchning ta’siri natijasida yuz berib, bu kuch kutilmaganda va keskin tarzda sonni ichkariga (orqaga chiqish) yoki oyoqning keskin kerilishi va uni tashqariga aylantirilishi (oldinga chiqish) natijasida kelib chiqadi. Sonning orqaga chiqishida oyoq tos-son bo‘g‘imida bukilgan, tanaga yopishgan va ichkariga o‘girilgan, aylanib qolgandek tuyuladi.
Oyoq kaftidagi chiqishlar, ko‘pincha, to‘liq bo‘lmay (chala chiqishar deb atash mumkin), ularni rentgenologik tekshiruvsiz to‘g‘ri tashxislash juda qiyin. Chiqishlarning har xil lokalizatsiyalaridagi asosiy birinchi yordam shikastlangan oyoq yoki qo‘lni tinch holatga keltirish va tezda bemorni travmatologik bo‘limga yoki travmopunktlarga malakali tibbiy yordam ko‘rsatish va chiqqan bo‘g‘imni o‘rniga solib qo‘yish uchun jo‘natiladi. Bunday shikastlanishlarda voqea sodir bo‘lgan joyda biron-bir manipulyatsiya o‘tkazish mumkin emas, chunki mutaxassissiz qo‘yilgan tashxis noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin, bundan tashqari voqea joyida yetarli og‘riqsizlan-tirishning iloji ham yo‘q.
Voqea sodir bo‘lgan joyda chiqqan joyni solish, oyoq-qo‘llarni siltab tortish, bo‘g‘imlarni passiv harakatga keltirish – yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holat. Bunday bemorlarni shifoxonaga olib borishda chiqqan qo‘lni ro‘mol bilan bog‘lanadi va tirsak chuqurchasiga yumshoq yostiqcha qo‘yiladi, oyoq chiqqanda standart simli Kramer shinasi yordamida, u bo‘lmagan taqdirda qo‘l ostida bo‘lgan immobilizatsiyalovchi vositalar yordamida bintlanib yoki chiqqan oyoqni sog‘lom oyoqqa mahkamlab (bunda kiyimlar yechilmaydi), keyin jo‘natish tavsiya etiladi. Bemorga og‘riqsizlantiruvchi va tinchlantiruvchi dori vositalarini berish mumkin.
Qo‘li chiqqan bemor o‘tirgan holatda, oyoq bo‘g‘imlari chiqqan bemor faqat yotqizilgan holatda shifoxonaga olib boriladi. Bemorni kasalxonaga yotqizishni paysalga solish mumkin emas. Chiqqan bo‘g‘imni joyiga solish qancha kechiksa, shuncha qiyinlashib boradi. Chunki asta-sekin chiqqan bo‘g‘imning yumshoq to‘qialarida ikkilamchi o‘zgarishlar (shish, qisilish, uzilish) kelib chiqa boshlaydi.
Tayanch-harakat a’zolari suyaklarining sinishi
Suyak butunligining biron qismi buzilishiga sinish deyiladi. Ko‘p hollarda suyaklarning sinishi unga tashqi kuchning bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida, shuningdek, o‘qotar quroldan jarohatlanish oqibatida yuzaga keladi. Teri qoplamasi butunligining buzilishi yoki aksinchaligiga qarab, sinishlarni ochiq va yopiq turlarga bo‘lamiz.
Suyak sinishining qaysi tekislikda joylashishiga qarab, ular quyidagicha tafovutlanadi:
– ko‘ndalang;
– qiyshiq;
– spiralsimon;
– uzunasiga singan;
– parchalanib sinish;
– kompression.
Suyakning sinish darajasi undagi buzilishlarga qarab, to‘liq sinish (butunligining to‘liq buzilishi) va suyaklar pardasi ostidagi sinish (suyak singan, lekin suyak usti pardasi butun)larga bo‘linadi. Suyak singan vaqtda uning bo‘lakchalari sindiruvchi kuchning yo‘nalishiga va muskullar qisqarishiga bog‘liq holda u yoki bu tomonga siljishi mumkin. Suyak bo‘lakchalarining siljishi uning o‘qi bo‘ylab burchak ostida, periferiyaga va uzunligi bo‘yicha amalga oshadi. Suyak bo‘lakchalarining siljishi, odatda, ikki va undan ko‘p yo‘nalishlarda kuzatiladi. Suyak parchalari orasiga muskullar, paylar, nerv tolalari va qon tomirlari kirib qolib zararlanishi mumkin. Bu narsa, bir tomondan, falajlikka, qon aylanishining buzilishlariga olib kelsa, ikkinchi tomondan, suyakning bitishiga to‘sqinlik qiladi.
Birinchi yordam ko‘rsatishda shu narsani yodda tutish kerakki, bunday bemor juda tezlik bilan maxsus tibbiy yordam ko‘rsatish uchun (ko‘pincha, bunday bemorlar jarrohlik yordamiga muhtoj bo‘lishadi) transportirovka qilinishi kerak. Sinishning simptomlari: singan joyda keskin og‘riq, funk-siyaning buzilishi (bemor singan oyoq yoki qo‘ldan foydalana olmaydi) va deformatsiya kuzatiladi. Bemor ko‘zdan kechirilganda, oyoq yoki qo‘l (singan a’zo) uzunligining qisqarganligi, uning notabiiy holati, ba’zan paypaslaganda singan joyda g‘irchillash (krepitatsiya)ni kuzatish mumkin. Ochiq turdagi sinishlarda jarohat kuzatilib, undan suyak parchalari ba’zan ko‘zga ko‘rinib turadi.
Sinishlardagi birinchi yordam
Yopiq turdagi sinishlarda shikastlangan a’zoni immobilizatsiya qilish maqsadida transport shinalaridan foydalaniladi, keyin shifoxonaga olib boriladi. Maxsus transport shinalari bo‘lmagan taqdirda, qo‘l ostida mavjud bo‘lgan vositalardan: faner, karton, taxtacha va shu kabilardan foydalaniladi. Agar qo‘l ostida yuqoridagilar bo‘lmasa, qo‘l singanda uni gavdaga, oyoq singanda –uni sog‘lom oyoqqa bint bilan mahkam qilib bog‘lanadi. Singan a’zo bilan ehtiyotsiz munosabatda bo‘lganda, bemorni bir joydan ikkinchi joyga o‘tkazish yoki yotqizishda, suyak parchalari terini ichki tomonidan jarohatlab, yopiq sinishni ochiq sinishga aylantirib qo‘yishi mumkin. Bu esa bemorning ahvolini nafaqat og‘irlashtira-di, balki yaraga infeksiya tushish xavfini tug‘diradi, keyin bu narsa yiringli shamollash jarayoniga va osteomiyelit (suyakning yiringli jarayoni) ga olib kelishi mumkin.
Ochiq sinishda birinchi navbatda qon oqishini to‘xtatish, jarohat atrofidagi terini yodning spirtli eritmasi bilan artish va aseptik vositalar bilan bog‘lab qo‘yish kerak. Keyin singan a’zoga transport shinalari qo‘yilib immobilizatsiyalanadi. Shun-dan keyin, ya’ni birinchi yordam ko‘rsatilgach, keyingi bosqichga o‘tiladi: zambilga joylashtirilib, transport vositasida shifoxo-naga olib boriladi.
Qo‘l va o‘mrov suyaklarining sinishi
O‘mrov suyagining sinishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushgan zarba yoki bilvosita shikastlanish natijasida, masalan, qo‘l ustiga yiqilganda kelib chiqishi mumkin. O‘mrov suyagi o‘rtasidagi uchdan bir qismida sinishlar ko‘proq kuzatiladi, chunki ayni shu joy tashqariga ko‘proq bo‘rtib chiqqan va kamroq himoyalangan.
Muskullarning tortish kuchi ta’sirida ichkaridagi suyak siniqlari yuqoriga va orqaga, tashqaridagi siniqlar pastga va oldinga siljiydi. Suyak pardasi ostidagi sinishlar va darz ketishlarda siniqlar siljishi bo‘lmaydi.
O‘mrov suyagi sinishidagi belgilar bu – og‘riq, yelkaning asimmetriyasi, ko‘pchilik hollarda singan o‘mrov suyagi siljigan joyda shish ko‘zga tashlanadi, ba’zan krepitatsiya aniqlanadi. Birinchi yordam ko‘rsatishda sakkizsimon yoki halqasimon qilib paxta-dokali bog‘lam qo‘yiladi. Sakkizsimon bog‘lam qo‘yilayotgan vaqtda bemor o‘tirgan holatda, yordam ko‘rsatuvchi esa uning orqasida joylashadi. Bog‘lam qo‘yishdan oldin bemorning qo‘ltiqlari ostiga paxtadan yoki porolondan yostiqchalar joylashtiriladi. Bint (kengligi 10-15 sm)ni yelka bo‘g‘imi oldidan qo‘ltiq ostiga o‘tkaziladi va orqada kuraklar o‘rtasida kesishadi. Tola-dokali halqa tayyorlash va halqasimon bog‘lamni qo‘yish texnikasi juda sodda. Halqani tayyorlash uchun ayollar paypoqlari (kapronli, trikotajli), ko‘ylak yenglaridan foydalanish mumkin: ular tola bilan to‘ldirilib, keyin halqa shakliga keltiriladi. Bu halqachalar bemorning qo‘llariga bittadan kiydirilib, yelkaning yuqori uchdan bir qismigacha ko‘tariladi, ularni orqasidan tortib kuraklar bir-biriga maksimal yaqinlashtiriladi, keyin bint bilan tortib bog‘lanadi, lekin bunday tortish qon aylanishiga xalal bermasligi shart (qo‘ltiq osti va yelka arteriyalarini siqib qo‘ymaslik kerak).