Тиббиёт институтлари талабалари учун ўЌув адабиёти

Patogenezi. Kasallik klinik simptomlarining rivojlanishida 3 ta omil: toksinli, infeksiyali va organizmiing zaharga nisbatan individual sezgirligi ahamiyatlidir. Ovqat hazm qilish yo‘li infeksiyanang kirish darvozasi hisoblanadi.
Botulizm patogenezida toksikli omil muhim ahamiyat kasb etadi. Buzilib qolgan ovqat iste’mol qilinganda organizmga asosan sporalar ko‘rinishidagi botulizm toksinlari va bakteriyalari tushadi, Sporalar ovqat hazm qilish yo‘li orqali ichki organlarga kiradi. Organizm ovqat hazm qilish yo‘li va to‘qimalar orqali u yerga toksin tushishi sababli ham zaharlanadi. Toksin me’da-ichak yo‘liga tushar ekan, harakatlantiruvchi nerv tolalari oxirlariga tanlab ta’sir ko‘rsatadi. Atsetilxolin hosil bo‘lishiga to‘sqinlik kiladi va ichaklarning paralitik xolatini keltirib chiqaradi. Toksin ovqat hazm qilish yo‘lidan qon tomirlariga nisbatan tez so‘rilib ularning torayishiga sabab bo‘ladi. Teri rangparligi, bosh aylanishi, arterial bosimning oshishi, og‘iz kurishi kabilar kasallikning erta simptomlari hisoblanadi.
Kapillar endoteliylar va prekapillarlar shikastlanganda ularning butunligi buziladi, o‘tkazuvchanligi. oshadi. Natijada toksinlar organlarga tushadi va bu yerda toksin turli sistemalar xujayralarini, asosan nerv sistemasini zararlantiradi. Bosh miyaning-o‘zakli qismi hujayralari, asosan uning ganglioz hujayralari, shuningdek, bulbar kismi markazlari ayniqsa kuchli shikastlanadi. Bulbopontin va miostenik sindromi bo‘lgan o‘ziga xos poliensefalit (ko‘rishning xiralashuvi, nafas faoliyatining izdan chiqishi) bosh miya o‘zakli qismi zararlanganligining klinik alomati bo‘lib hisoblanadi. Bunda skelet mushaklari va diafragmaning harakatlantiruvchi nerv oxirlari ham zararlanadi. Miya va miya pardalari, o‘pda, jigar, me’da-ichak yo‘li qonga to‘lib ketadi. Ko‘proq miya qon tomirlarida trombozlar, tomirlar endoteliysining degenerativ nekrotik o‘zgarishlari kuzatiladi. Ganglioz xujayralar ko‘proq shikastlanadi.
Klinikasi. Botulizmning klinik manzarasi juda spetsifik bo‘lib, quyidagi asosiy sindromlar: paralitik, gastrointestinal va umumiy zaharlanishdan iborat bo‘ladi.
Botulizmda hamma organ va sistemalar zararlanadi, lekin ularning simptomlari bulbar buzilishlar yuzaga kelishidan sezilmay qoladi.
Botulizmning inkubatsion davri 2—4 soatdan 10— 14 kungacha, ko‘pincha 6—24 soat davom etadi.
Kasallik ko‘pgina hollarda o‘tkir, botulizmga xos bo‘lmagan belgilar: umumiy holsizlik, bosh og‘rishi; bosh aylanishi, bezovtalanish, uyquning buzilishi, qator bemorlarda me’daning achishishi, ko‘ngil aynishi, 2—4 marta qayt qilish va ich ketishi bilan boshlanadi. Botulizmda ich ketishi va qayt qilish uzoq davom etmaydi (6—24 soat) va nevrologik belgilar paydo bo‘lishi bilan ich ketishi qabziyat bilan almashadi.
Tana harorati asoratlar ro‘y berganda (stomatit, zotiljam va boshqalar) ko‘tariladi.
Kasallik simptomlari juda tez zo‘rayib boradi. Kasallik boshlangandan bir necha soatdan keyin yoki birinchi kunning oxiriga borib, og‘ir xollarda boshlanishdayoq kasallikka xos belgilar: so‘lak bezlari, burun-yutqin va yuz mushaklari faoliyatini boshqaruvchi bulbar nerv markazlari faoliyatining buzilishi kabi belgilar paydo bo‘ladi.
Ko‘z oldida to‘r paydo bo‘lishi yoki ko‘zning xiralashishi, jismlarning noaniq ko‘rinishi, ko‘z oldida qora dog‘larning paydo bo‘lishi, narsalarning ikkita bo‘lib ko‘rinishi (diplopiya), o‘qiganda harflarning qo‘shilib ketishi kabi belgilar bemorning dastlabki shikoyatlaridan hisoblanadi.
Bemor qovoqlarining osilib tushishi (ptoz), qorachiqlarning kengayishi (midriaz), ularning harakatsizligi, har xil kattalikda bo‘lishi (anizokoriya), yorug‘likka akkomodatsiyasining buzilishi, gorizontal nistagm, g‘ilaylik (strobizm) aniqlanadi.
Yutish aktining buzilishi, ko‘zning xiralashganligi kabilar ilk belgilardan biri hisoblanadi. Ko‘pincha qattiq, quruq va suyuq ovqatni yutish (tomoqda spazm tufayli) qiyinlashadi, ko‘pincha suyuq ovqat qisman traxeyaga tushib, bemorlar qalqib ketadilar, qisman esa ovqat burundan qaytadi.
Bemorlar og‘iz qurishidan va ko‘p chanqashdan shikoyat qiladilar. Og‘iz bo‘shlig‘i ko‘zdan kechirilganda ogiz va yutqin shilliq qavati qizargani, tilning karash boylagani, yumshoq tanglayning harakatsizligi, yutqin va tanglay refleksi susaygani yoki bo‘lmasligi kuzatiladi. Disfaziya bilan birga birga bemorlarning tovushi xam o‘zgaradi, u pasayib, xirillab, so‘zlar (hatto afoniyagacha) tushunarsiz chiqadi.
Yumshoq tanglay zararlanganda tovush yoqimsiz, til va tomoq mushaklari parezida bemorlarning gapi tushunarsiz bo‘lib qoladi.
Kasallikning boshlang‘ich davrida bemorning mushaklari kuchsizlanib qoladi, u tez charchaydi, to‘g‘ri yura olmaydi, boshi og‘ib ketaveradi. Oyoqlari xuddi o‘ziniki emasdek tuyuladi, gandiraklab yuradi-, qo‘llari xuddi jonsizdek osilib turadi, biror narsani ushlab tura olmaydi. Simptomlar es-hush joyida bo‘la turib rivojlanadi. Sezuvchanlikning buzilishi kuzatilmaydi. Bemor ko‘zdan kechirilganda mushaklari bo‘shashgan, xuddi xamirga o‘xshab qolgandek bo‘lib qoladi. Kasallikning oxirgi davrida ko‘proq nafas funksiyasi buziladi, bu diafragma va boshqa nafas mushaklari parezi bilan bog‘langan bo‘ladi. Bemorlar qiynalib, tez-tez, yuza nafas oladilar. Ular ko‘krakda og‘riq turishidan, havo yetishmasligidan shikoyat qilishadi, o‘rinda alahsirashadi. Kislorod yetishmasligi, sianoz rivojlanib, nafas buzilishining zo‘rayib borishi o‘limning asosiy sababidir.
Qator bemorlarda aspiratsion zotiljam rivojlanadi. Yurak chegaralarining kengayishi, yurak urishining past eshitilishi, bradikardiyaga moyillik, qon bosimining normada bo‘lishi, EKG da toksik miokardit belgilari aniqlanadi. Jigar va taloq kattalashadi, diurez kamayadi, siydik ajralishi to‘xtab qoladi. Siydikda albuminuriya, silindrouriya va buyrak epiteliysi hujayralari kuzatiladi. Qonda aytarli o‘zgarishlar bo‘lmaydi, leykotsitoz bir oz chapga surilganligi, neytrofilyoz va ECHT tezlashganligi aniqlanadi.
Bemor asta-sekin tuzalib boradi. Yengil turida 2— 3 haftadan keyin, og‘ir turida 2—3 oydan keyin sog‘ayadi.