Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —

anatomiyası menen baylanıslı. Til qanshelli jámiyetlik qubılıs bol
ǵanı menen bári 
bir adam organizminiń, anı
ǵıraǵı sóylew aǵzalarınıń xızmeti tiykarında júzege 
shı
ǵadı. Sóylew aǵzaları eki ilim tárepinen — fiziologiya hám til bilimi tárepinen 
úyreniledi. Álbette, ekewi eki maqsetti gózleydi. Fiziologiya ilimi sóylew aǵzalarına 
adamnıń biologiyalıq jaqtan tirishilik etiwin támiyinlewshi adam músheleri retinde 
qaraydı: ókpe-qandı kislorod penen úziliksiz támiyinlewshi, murın boslı
ǵı ádette 
demdi ishke alıwdı hám shı
ǵarıwdı támiyinlewshi, awız boslıǵı hám ondaǵı aǵzalar 
adamnıń awqatlıq zattı qabıllaw
ǵa qolaylastırıw xızmetin atqarıwshı hám t.b. Til 
bilimi sóylew a
ǵzalarına adamnıń sóylewin támiyinlewshi músheler retinde qaraydı: 
ókpe-sóylewdi hawa aǵımı menen támiyinlewshi, awız hám murın boslıqları - 
sóylewde jań
ǵırıq xızmetin atqarıwshı, awızdaǵı sóylew aǵzaları — sóylewde seslik 
ózgesheliklerdi payda etiwshi hám t.b. Esitiw aǵzaları da adamnıń músheleri retinde 
fiziologiyada da, til biliminde de úyreniledi. Anı
ǵıraǵı, sóylew hám esitiw aǵzalarına 
4
Toponimika sózi grekshe topos – jer, onoma – at sózleriniń birigiwinen jasal
ǵan. 

---

sıpatlama beriwde, olardıń xızmetin túsindiriwde til bilimi fiziologiya iliminiń 
jetiskenliklerine súyenedi.
Til biliminiń ayrıqsha fonetika tarawı fiziologiya menen tı
ǵız baylanıslı boladı. 
Seslerdiń artikulyaciyasın anıqlawda fonetika ilimi adam múshelerin, olardıń 
qurılısın izertlewshi ilim bol
ǵan fiziologiyanıń tabıslarına tiykarlanadı. Fonetikada 
fiziologiya iliminde jumsalatu
ǵın terminler menen túsinikler jumsaladı.
Til biliminiń fonetika tarawı fizika iliminiń ayrıqsha bir tarawı bol
ǵan akustika 
menen tı
ǵız baylanıslı boladı. Akustika tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdi, sonıń bir 
kórinisi bol
ǵan til seslerin, til sesleriniń esitiliwin izertleydi. Akustika seslerdiń 
payda bolıw, taralıw, esitiliw teoriyasın sóz etedi hám tábiyatta
ǵı tolıp atırǵan 
seslerge tán belgilerdi izertleydi. Ses ır
ǵaǵın, ses kúshin, ses tembrin, seslerdiń 
sozımlılı
ǵın hám t.b. qásiyetlerin anıqlaw arqalı seslerdiń akustikalıq sıpatlaması 
beriledi. Til sesleri ton hám shawqımnıń qatnası arqalı jasaladı. Sonday-aq, awız, 
murın hám jutqınshaq boslıqları jań
ǵırıq (rezonator) xızmetin atqara otırıp, seslerge 
akustikalıq jaqtan qosımsha túr beredi. Mine, bul aytıl
ǵanlar akustika hám fonetika 
ilimleriniń tabıslarına súyengen halda túsindiriledi. Fonetikada akustika iliminde 
jumsalatu
ǵın terminler menen túsinikler qollanıladı.
Til bilimi medicina ilimi menen baylanıslı boladı. Til bilimi ádette deni saw 
múshelerdiń (sóylew a
ǵzalarınıń) xızmetine tiykarlanıp tillik qubılıslarǵa sıpatlama 
beredi. Sóylewdi ámelge asıratu
ǵın bas miyi, joqarǵı nerv sisteması, sóylew hám 
esitiw a
ǵzaları túrli sırtqı yamasa ishki tásirler arqalı zaqımlanıwı, keselleniwi 
múmkin. Sóylewdi ámelge asıratu
ǵın adam músheleriniń sawlıǵın tekseretuǵın hám 
olardı emleytu
ǵın medicina iliminiń tarawları bolǵan psixiatriya, logopediya, 
defektologiya ilimleriniń jetiskenlikleri de til bilimi ushın áhmiyetli. Túrli sebepler 
menen adamnıń sóylewi yamasa esitiwiniń ádettegi ja
ǵdaydan ózgeriwi, sóylewdiń 
buzılıwı (afaziya), gereń, gúń adamlardı emlew máseleleri meditcinalıq ilimlerdiń 
mashqalaları bolıw menen birge til bilimine de olardıń qatnası bar.
Til bilimi matematika ilimi menen baylanıslı boladı. Bul ilimlerdiń baylanısı 
tillik qubılıslardı izertlewde matematikalıq metodlardı qollanıwda, sonday-aq 
awdarma máselelerinde ayrıqsha kózge túsedi. Tildi matematikalıq metodlar 
tiykarında izertleytu
ǵın ayrıqsha bir taraw bolǵan matematikalıq lingvistika-
matematika hám til biliminiń qatnasında payda bol
ǵan ilim.
XX ásirdiń ortalarına kelip, texnikalıq ilimlerdiń rawajlanıwı menen, ayrıqsha, 
elektronika, avtomatika, telemexanika ilimleriniń jetiskenlikleri tiykarında o
ǵada 
quramalı elektron-esaplaw mashinalarınıń dóretiliwi kibernetika
5
iliminiń tez pát 
penen ósiwine alıp keldi. Kibernetika iliminiń ózi matematika, fizika, fiziologiya, 
psixologiya, til bilimi hám t.b. ilimlerdiń baylanısında, solardıń tabısları 
nátiyjesinde, sol ilimlerdiń sintezi retinde payda bol
ǵan keleshegi oǵada zor jańa 
ilim tarawı bolıp tabıladı. Kibernetika óz gezeginde basqa ilimlerdiń, sonıń ishinde 
til biliminiń rawajlanıwına keń jol ashıp beredi.
Kibernetikanıń úlken tabısı jetilisken házirgi zaman elektron esaplaw 
mashinalarınıń dóretiliwi menen tı
ǵız baylanıslı. Elektron-esaplaw mashinaları 
5
Kibernetika – grekshe kubernetio – «basqaraman» degendi bildiredi. 

---

adam miyiniń xızmetine jaqın xızmetti atqara alatu
ǵınday etip jasalǵan. Ol bir 
sekund ishinde bir neshe mıń matematikalıq ámellerdi orınlaydı. Elektron esaplaw 
mashinaları eki tillik yamasa kóp tillik awdarma jasaw xızmetin atqara aladı. Solay 
etip til bilimi menen kibernetikanıń baylanısı elektron-esaplaw mashinalarınıń 
xızmetinen anıq kórinedi.
Til baylanıs, qarım-qatnas jasaw, xabarlaw (xabar beriw, xabar alıw) quralı 
xızmetlerin atqaratu
ǵınlıǵı belgili. Kibernetikada da xabarlaw, maǵlıwmat beriw 
degen túsinikler qollanıladı. Biraq kibernetikada
ǵı xabarlaw keń mánide­yesitiw, 
kóriw, iyis seziw, dám seziw mánilerinde túsiniledi. Sırtqı dúnya haqqında túsinik 
beretu
ǵın barlıq seziw aǵzaları (sonıń ishinde tildegi esitiw hám sóylew aǵzaları) 
arqalı qabıllanatu
ǵın yamasa taralatuǵın maǵlıwmatlar til bilimi ushın da, 
kibernetika ushın da birdey áhmiyetli ma
ǵlıwmatlar bolıp esaplanadı. 
Til bilimi semiotika
6
ilimi menen de baylanıslı boladı. Til tańbalar sistemasına 
kiredi. Al, pútkil tańbalardıń teoriyalıq tárepi semiotika iliminde sóz etiledi. 
Semiotika turmıstıń barlıq tarawlarında qollanılatu
ǵın tańbalar sistemasın izertleydi. 
Máselen, morze álipbesi, jol qatnasında jumsalatu
ǵın tańbalar sisteması, túrli 
sistemada
ǵı jazıwlar hám shifrlawdıń hár qıylı usılları, áskeriy-flot islerinde 
jumsalatu
ǵın belgiler sisteması, túrli kartalar hám olardı dúziw jolları hám t.b. 
Semiotika tildi de kóplegen tańbalar sistemasınıń biri retinde qaraydı. Biraq til qaysı 
tańbalar sistemasına salıstırıp qara
ǵanda da úlken ayrıqshalıqlarına hám sheksiz keń 
múmkinshiliklerine iye boladı. Tildiń tańbalıq sıpatı jóninde sóz bol
ǵanda ádettegi 
tańbalar
ǵa qaraǵanda tildiń tańbalıq sıpatına ayrıqsha qaraw talap etiledi.
Juwmaqlap aytqanda, til qarım-qatnas jasaw quralı retinde insan turmısınıń barlıq 
táreplerinde jumsalatu
ǵın bolǵanlıqtan, jámiyettiń ómir súriwiniń tiykarǵı shárti 
sıpatında barlıq jámiyetlik ilimler menen tı
ǵız baylanıslı boladı. Sonday-aq, til janlı 
adam músheleriniń xızmetiniń nátiyjesi retinde sóylew, esitiw, este saqlaw hám t.b. 
usa
ǵan oǵada quramalı máselelerdi sheshiwde kóplegen tábiyattanıw ilimleri menen 
de baylanıslı boladı.