Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —
Download 172.26 Kb. Pdf ko'rish
|
|
§ 3. Tildiń anıqlaması hám muǵdarı Til adamlar qatnasınıń hám baylanısınıń eń áhmiyetli quralı. Ol oydı qáliplestiredi hám júzege shı ǵaradı. Ádette til sózi eki túrli mánide jumsaladı. Birinshiden, adamnıń yamasa basqa bir maqluqtıń tirishilik etiwi ushın zárúrli bol ǵan bir múshesi (biologiyalıq atama) mánisinde jumsalsa, ekinshiden, adamlardıń bir-biri menen túsinisiw, pikir alısıw, qarım-qatnas jasaw, baylanısıw quralı (lingvistikalıq atama) mánisinde qollanıladı. Pánniń ayrıqsha bir túri bol ǵan til bilimi atamasında ǵı til sózi sońǵı mánideqatnas jasaw quralı mánisinde jumsaladı. Usı jerde ta ǵı da bir atamaǵa anıqlıq kirgiziw kerek dep oylaymız. Til bilimi menen til ilimi atamalarınıń mánileri dál birdey emes. Til bilimi degende (ulıwma til bilimi, til bilimi tiykarları, til bilimine kirispe), ádette, joqarı oqıw orınlarında oqıtılatu ǵın pánniń yamasa kurstıń atı túsiniledi. Al, til ilimi degende, 6 Semiotika – grekshe sema – tańba. ádette, oqıtılatuǵın pánniń atamasın emes, al keń mánide tildi izertleytuǵın ilimniń ózi túsiniledi. Solay etip, bul jerde pánniń atı menen ilimniń atı ajıratıp kórsetiledi. Tilge anıqlama beriwde, «til degenimiz ne?» - degen soraw ǵa juwap beriw ushın eń dáslep onıń qaysı tárepin ayrıqsha esapqa alǵan halda juwap beriw kerekligin biliwimiz zárúr. Tildiń jámiyetlik xızmetine kóbirek dıqqat bóle otırıp, «til — qarım- qatnas jasaw quralı» dew múmkin. Tildiń oylaw menen baylanısı hám qatnasına ayrıqsha dıqqat bóle otırıp, «til oylawdı júzege shı ǵarıwshı, oydıń kórinisi» dew múmkin. Seslik tildiń qurılısı hám materiallıq tárepine kóbirek kewil bóle otırıp, «tildi -qarım-qatnas jasaw ushın zárúrli bolǵan bóleklerdiń (elementlerdiń) jıyıntıǵı» dew múmkin. Jámiyetlik turmısta ǵı tutqan ornın ayrıqsha atap kórsete otırıp, «til — jámiyettiń rawajlanıwınıń quralı, mádeniy ósiwdiń kórsetkishi» dew múmkin hám h.t.b. Bul anıqlamanıń sanın ta ǵı da bir neshe esege kóbeytiwge boladı. Tilge berilgen anıqlamalar ishinde onıń adamlar ortasında qatnas quralı (kommunikativ xızmeti) hám adam oyınıń shınlı ǵı, júzege shıǵıwı (ekspressiv xızmeti) degen anıqlamalar ayrıqsha dıqqatqa sazawar. Tildiń qatnas quralı bolıw qásiyeti onıń kommunikativlik xızmeti bolsa, tildiń oydı qáliplestiriw, jarıqqa shı ǵarıw, adamnıń psixikalıq ja ǵdayın, kewil kúyi menen ishki sezimlerin ańlatıw qásiyeti onıń ekspressivlik xızmeti boladı. Tildi qalay túsindirsek te, o ǵan qanday etip anıqlama bersek te, eń áhmiyetlisi, baslı qásiyeti onıń adamlar ortasında qatnas jasaw quralı bolıw xızmetine kelip tireledi. Sonlıqtan da qatnas quralı bolıwı tildiń eń baslı xızmeti bolıp sanaladı. Solay etip, tilge beriletu ǵın anıqlama shártli sıpatqa iye boladı. Sebebi tilge tek bir tárepleme, bir túrli anıqlama beriw jetkiliksiz. Jer sharında tillerdiń qansha ekeni elege shekem dál anıq emes. Bunıń baslı sebebi qanday belgileri tiykarında onı ayrıqsha til dep esaplaymız? —degen soraw ǵa juwap bir qıylı emes. Óz aldına ayrıqsha til me yamasa basqa bir tildiń dialektlik kórinisi me? - degen soraw ǵa juwap beriw de tap usınıń menen sabaqlas. Bir topar alımlar bir tildi ayrıqsha til retinde tanıp, onı óz aldına til sıpatında dúnya tilleri qatarına qossa, tap sol tildi ekinshi topar alımlar óz aldına ǵárezsiz til emes, al basqa bir tildiń dialekti dep dálilleydi. Usınıń saldarınan dúnya tilleriniń anıq sanı shıqpaydı. Solay da ádebiyatlarda dúnyada tillerdiń sanı 2500-5000 aralı ǵında bolıwı kerek degen shamalaw kóbirek keltiriledi. Sonday-aq, 1971-jılı Ispaniyada til bilimi boyınsha ótkerilgen Kongresste dúnyada 2976 til bar degen anıq san da keltirildi. Burın ǵı awqam aymaǵanda tillerdiń sanı da anıq aytılmaǵan edi. Sol dáwirdegi Til bilimi institutınıń ma ǵlıwmatları tiykarında 128-132 aralıǵındaǵı tiller bar degen shamalawdıń keltiriliwi bu ǵan mısal bola aladı. Tillerdiń sanınıń anıq bolmawınıń ta ǵı da bir baslı sebebi — ayırım dúnya tilleri elege shekem hár tárepleme tolıq izertlenbegen. Tillik ayırmashılıq penen dialektlik ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da bu ǵan sebep boladı. Usınıń menen birge hár túrli etnikalıq toparlardıń bir tilde yamasa óz ara júdá jaqın bol ǵan tillerde sóylewi múmkin. Bu ǵan kabardinler menen cherkeslerdiń eki túrli xalıq bolıwına qaramastan kabardin-cherkess degen bir tilde sóylewin, karachay menen balkarlardıń, inglisler menen amerikanlardıń hár túrli xalıq bol ǵanı menen olardıń da ortaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe, bir xalıqtıń óziniń eki túrli tilde sóylew jaǵdayları da ushırasadı. Máselen, komiler eki túrli tilde—komi-zryan, komi-perm tillerinde sóyleydi, mordvalılar erza-mordva, moqsha-mordva degen tillerde sóyleydi. Dúnyada ǵı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı boyınsha da, qollanıwshılarınıń sanı ja ǵınan da, rawajlanıw dárejesi menen izertleniw jaǵdayı tárepinen de olar hár túrli bolıp keledi. Ayırım tiller o ǵada erte zamanlardan berli belgili hám óziniń ádebiy tiline, jazıwına iye, al geypara tiller ilimge jańa ǵana belgili bolıp atır hám jazıwı ele tolıq qáliplespegen; geybir tillerde o ǵada kóp sanda ǵı adamlar (júzlegen million), al gey bir tillerde oǵada az sandaǵı adamlar (bir neshe mıń) sóyleydi; geypara tiller milletlik til bolsa, al ayırım tiller milletler aralıq yamasa xalıqaralıq tiller bolıp sanaladı. Dúnya tilleri ortasında ǵı ayırmashılıq hám kóp túrlilikti kóriw menen birge olar ortasında ǵı tolıp atırǵan ortaq qásiyetlerdiń de bolatuǵınlıǵın umıtpaw kerek. Sebebi, barlıq tiller de seslik til bolıp sanaladı. Al, til sesleri adam músheleriniń (sóylew a ǵzalarınıń) xızmeti nátiyjesinde júzege shıǵadı. Sóylew aǵzalarınıń dúzilisi barlıq tilde sóylewshi xalıqlarda bir qıylı. Sonlıqtan da seslik tiller óziniń kóplegen ulıwmalıq hám ortaq nızamlılıqlarına iye boladı. Solay etip, dúnyada mıńlaǵan tillerdiń bolıwına qaramastan, biz «tiller» haqqında emes, sonıń menen birge pútkil adamzat «tili» haqqında da sóz etemiz. Tiller ortasında o ǵada kóp ayırmashılıqlardıń bolıwına qaramastan, olar eń baslı máseleler boyınsha ortaq, ulıwmalıq qásiyetlerge de iye boladı. Juwmaqlap aytqanda tillerdiń mu ǵdarı jóninde maǵlıwmatlar belgili dárejede shártlilik sıpatqa iye bolıp, bunı (dúnya tilleriniń mu ǵdarın) pútkilley anıq san menen atap kórsetiw múmkin emes. Download 172.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|