Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —
§ 4. Til hám basqa da qatnas quralları
Download 172.26 Kb. Pdf ko'rish
|
§ 4. Til hám basqa da qatnas quralları Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adam ǵa ǵana tán qásiyet bolsa, al tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlar ǵa tán qásiyet bolıp tabıladı. Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı, birin-biri túsinisiwi, qarım-qatnas jasawı menen haywanlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı ortasında usaslıqlardıń bolatu ǵının biykarlawǵa bolmaydı. Bulardıń ekewinde de, yaǵnıy adamlardıń da, basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım-qatnasında «ańlatıwshılıq» hám «mazmunlıq» qásiyetleri saqlanıp qalsa da, bári bir olarda túp- tamırınan sapalıq ózgeshelik, úlken ayırmashılıq boladı. Haywanat dúnyasında ǵı qatnas tiykarınan tuwma, tuqım quwalap, áwladtan áwladqa ótip otıratu ǵın násillik qubılıs bolsa, adamlar arasında ǵı qatnas, pikir alısıw, sóylesiw— bul onnan pútkilley basqasha, o ǵada quramalı, seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge asatu ǵın, násillik emes, al tereń jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı. Haywanat dúnyasında ǵı qatnastıń násillik bolatuǵının dálilleytuǵın kóp ǵana mısallardı keltiriw múmkin. Onda ǵı qatnas hár saparı belgili bir jaǵdayda belgili bir sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen, bir haywan sırttan tuw ǵan qáwipti seze otırıp, instinkt arqalı o ǵan juwap retinde qıshqırıp dawıs shıǵaradı. Solay etip dónip kiyatır ǵan qáwip haqqında óziniń padalaslarına xabar beredi. Óz gezeginde onı esitken padada ǵı basqa haywanlar da seziklenip, qáwipten saqlanıwdıń ilajın kóre baslaydı. Mine, usınday ja ǵdayda xabar beriwshi maqluqtıń da, xabardı qabıllawshınıń da bergen reakciyası akademik I.P.Pavlovtıń (1849-1936) «birinshi signal sisteması» dep atalatu ǵın túsinigine tuwra keledi. I.P.Pavlovtıń táliymatı boyınsha, ádette, birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń (sonıń ishinde adamnıń da) sırtqı qozdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bolıp tabıladı. Tillik qatnas I.P.Pavlovtıń dálillewi boyınsha ekinshi signal sistemasına jatadı hám ol tek adamzatqa ǵana tán qásiyet boladı. Tillik qatnas sol tildi paydalanıwshı adamlardıń tuwma (násillik) emes, al udayı bilimdi iyelep barıwına, belgili bir tildi stixiyalı yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı. Mudamı emes, al tek ayırım ja ǵdaylarda ǵana til arqalı pikir alısıw aldın ala jobalastırılǵan sıpatqa iye bolıwı múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek ǵana tuwradan-tuwra bolatuǵın tásirge beriletu ǵın tikkeley juwap bola bermeydi. Bul tek ǵana sóylew waqtında sóylew ushın tiykar bolıp xızmet etetu ǵın, sóylewdi ámelge asırıwǵa sebepshi bolatuǵın faktordıń qatnasınan tuwatu ǵın pikirdi ǵana adam ayta aladı degendi ańlatpaydı. Kerisinshe, onday faktorlar bolmasa da, adam sóylew waqtında tilden paydalana otırıp, situaciyadan pútkilley shı ǵıp ketken halda dál sóylew waqtında hesh qanday bolma ǵan, ótmish yamasa keleshek haqqında pikir júritiwi, bir waqıya, qubılıs hám t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar shı ǵarıwı, boljawlar jasawı múmkin. Basqasha aytqanda sóylewshi sóylew waqtında hesh qanday aldın ala jobalastırılma ǵan nárseler jóninde abstrakt oylaw tiykarında esittirip qıyal súre aladı. Til arqalı xabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kóp túrli. Adamnıń biliwi, ózin qorsha ǵan dúnyanı tanıwı qanshelli sheksiz bolsa, til arqalı xabarlawdıń mazmunı da sonday sheksiz boladı. Sonday-aq til arqalı xabarlaw sapalıq jaqtan ayrıqsha xabarlaw bolıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa so ǵan baylanıslı bolǵan sóylewshiniń emociyasın jay bildiriw emes, al ol fakt tuwralı pikir alısıw bolıp tabıladı. Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep esaplanatu ǵın bolsa, tilden de basqa so ǵan usaǵan qarım-qatnas jasawdıń taǵı bir quralı boladı. Ol da bolsa, adamnıń óz erkinen tıs túrli emociyalıq ja ǵdayın ańlatatuǵın kúliw, jılaw, túrli mimika hám keyin ala hár xalıqtıń turmısında qabıl etilip hám qáliplesip ketken hár qıylı dene háreketleri (bastı túrli ba ǵıtqa shayqaw, qoldı sermew hám t.b.). Buǵan sóylew waqtında túrli ja ǵdaylardıń sebebinen (qorqıw, quwanıw) eriksiz dawıs tembriniń ózgeriwi, dawıstıń qaltırap shı ǵıwı, sóylew tezliginiń ózgeriwi hám t.b. jatadı. Kelip shı ǵıwı boyınsha qarım-qatnas jasawdıń bul tillik emes túri seslik tilden álle qansha waqıt burınıraqta payda bolǵan. Hátte bir adamnıń ómirin alıp qarasaq ta, qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldınıraqta payda bolatu ǵının kóremiz. Máselen, jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen burın, eń dáslep onıń tillik emes seslik qábiletiniń (kúliw, jılaw hám t.b.) bolatu ǵının ańlaymız. Gúńelek adamlardıń paydalanatu ǵın «tili» qatnas quralı bolǵan ádettegi tilge tiykarlanadı. Biraq ádettegi sóylew tilinde bir nárseni ańlatıw til sesleri arqalı bolsa, gúńelekler tilinde ol qol, bet, awız músheleriniń háreketi, mimika arqalı iske asadı. Solay etip bir mazmundı til sesleri arqalı ańlatıwdan endi háreketler arqalı ańlatıw ǵa kóshiriledi. Adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń házirgi dárejesinde oy-pikirdi bildiriwde qosımsha túrde ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri keń qollanıladı. Bunday qosımsha til seslik hám jazba sıpatta bolıwı múmkin. Seslik qosımsha tilge qońıraw hám gudok seslerinen baslap, magnitofon, telefon, radio hám t.b. ǵa shekemgi qarım- qatnas jasawdıń texnikalıq quralları jatadı. Jazba qosımsha tilge belgili bir tilde jumsalatu ǵın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa járdemshi til retinde jumsalatuǵın qol álipbe - daktilologiya 7 hám noqatlı álipbe jatadı. Bulardıń dáslepkisi (qol álipbe) gúńelekler ushın, soń ǵısı (noqatlı álipbe) soqırlar ushın oylap tabılǵan jasalma til bolıp esaplanadı. Soqırlar ushın altı noqattıń túrli kombinaciya járdeminde dóretilgen arnawlı álipbe 1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen oylap tabıl ǵan edi. Sonday-aq Morze telegraf álipbesi, jol qádeleri tańbaları, bayraqshalar hám reńli raketalar menen xabarlaw, sonday-aq túrli ilim tarawlarında (matematika, ximiya hám t.b.) jumsalatu ǵın qosımsha tańbalar menen formulalar qosımsha til xızmetin atqaradı. Juwmaqlap aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw seslik tilge tán qásiyet boladı dep esaplaw menen birge so ǵan usaǵan xızmetti atqara alatuǵın basqa da qurallardıń bolatu ǵının umıtpaw kerek. Biraq qosımsha til qurallarınıń hesh qaysısı seslik tildiń ornın tolıq basa almaydı. 7 Daktiologiya – grekshe daktilos – «barmaq», logos – «ilim». Download 172.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling