Til va madaniyat
Download 1.17 Mb. Pdf ko'rish
|
Тил ва маданият журнали
|
Nodira ALAVUTDINOVA, Muqaddas ABDURAHMONOVA
zaruriyat va mustaqillik tashkil qiladi. Bunga ko‘ra o‘quvchi shaxsi ayni vaqtda zaruriy munosabatlar doirasidan tashqarida ham bo‘la olmaydi va ayni vaqtda o‘zining qobiliyatiga ko‘ra shu zaruriyatdan tashqarida bo‘lishga ham intiladi. Shu intilishning mohiyatini undagi mustaqillik, mustaqil fikr, ijodiy fikrlash madaniyati tashkil etadi. Bu jarayonda asosiy motiv vazifasini ongli maqsad va shu maqsadga erishish uchun tanlangan pozitsiya belgilaydi. Mazkur ko‘nikmani o‘quvchi yoshlarda shakllantirish uchun uning shaxsiga aloqador bo‘lgan barcha institutlarda (oila, maktab, mahalla jamoatchilik...) uning ijodiy fikrlashi uchun, birinchidan, sharoit, ikkinchidan, talab bo‘lishi kerak. 2. Bu zaruriyatning ijro etilishida maqsadga muvofiq holda uyushtirilgan tajriba – maktabda o‘tkaziladigan darslar hisoblanadi. Bu jarayonda ona tili darslarining vazifasi beqiyosdir. Mazkur darslarda o‘quvchilarning ijodiy fikrga ko‘ra erkin bayonlarini ma’lum bir maqsadga yo‘naltirishni shakllantirish kerak. Bunda ona tili darslarida interfaol usullardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Determinizm munosabatining ikkinchi tomoni erkinlikning zaruriyatlar dunyosiga kirib borishi hisoblanadi. Bu o‘rinda biz uchun asosiy tezis-mustaqil fikr, mustaqil fikrlash jarayonida o‘quvchining mavjud zaruriyatlarini hisobga olishdir. Mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantirishda zaruriyatlarni hisobga olish va ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Agar biz mazkur fikrni ona tili darslariga ko‘chiradigan bo‘lsak, bunda o‘quvchining, birinchi navbatda, 5-sinf dasturida talab qilingan standartlarni o‘zlashtirmog‘i va undan kelib chiqqan holda belgilangan hajmdagi so‘z boyligiga ega bo‘lishi, gap tuzish qoidalariga rioya qilishi lozim. Bundan tashqari, ma’lum bir fikrlarni tasdiqlash yoki inkor etish uchun lozim bo‘lgan sodda hukmlar va shular asosida xulosalar chiqarish qoidalarini o‘zlashtirishlari kerak. Shunday holdagina mustaqil fikr va mustaqil fikrlash jarayonini o‘quvchi tomonidan ona tili darslarida ijodiy tarzda amalga oshirish imkoniyatiga erishiladi. Mazkur imkoniyatning amalga oshishini ijtimoiy psixologiyada birinchi qadam deyiladi. Bu o‘rinda birinchi qadamdagi ijodiy fikrlash va undan keyingi bosqichdagi erkin fikrlash va navbatdagisi o‘rtasidagi bog‘lanishlarni, bosqichlardan bosqichlarga o‘tishning, bir tomondan, grammatik, ikkinchi tomondan mantiqiy asoslarini o‘qituvchi o‘z faoliyatida rejalashtirmog‘i lozim. Buning uchun uning o‘zi boy axborotga va xilma-xil uslublardan foydalanish malakasiga ega bo‘lmog‘i shart. 4. Erkin fikr, erkin fikrlash faqat fikr uchun mavjud bo‘lmaydi, balki u o‘quvchi shaxsini o‘rab turgan zaruriyatlar dunyosiga aks ta’sir ham qiladi, shaxsni maqsadga muvofiq tarzda o‘zgartirish 73 Ijodiy fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish muammolari vositasi ham hisoblanadi. Mazkur tezisdan kelib chiqqan holda o‘quvchi ona tili darslarida o‘qituvchi tomonidan taklif qilingan yoki darslarda an’anaga aylangan qoidalarga o‘z munosabatini bildiradi. Shuningdek, o‘zining tasavvuridan kelib chiqqan holda harakatdagi qoidalarning muqobillarini taklif qiladi. Albatta, fikrlash erkinligiga ko‘ra fikrlarni amalga oshirish, mavjud qoidalarni o‘zgartirish benihoya qiyindir. Bu o‘rinda til va dunyoqarash o‘rtasidagi tafovutni hisobga olmoq kerak. Til, asosan, evolyusion yo‘l bilan o‘zgaradi. Dunyoqarash esa siyosiy tizimdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Albatta, dunyoqarashning zaminini milliy g‘oya tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasiga ko‘ra mamlakatda birorta mafkura davlat mafkurasi hisoblanmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas, ammo milliy g‘oya fikrlar xilma-xilligi, turli xildagi qarashlar mushtarakligi asosida rivojlanmog‘i kerak. Ayni jabhalarning xilma-xil tarzda va xilma-xil yo‘llar bilan Vatan obodligiga, yurt tinchligiga va uning farovonligiga ko‘ra o‘zgarib borishini taqozo qiladi. Demak, erkin fikr bir qancha ziddiyatlarni yengish hisobiga o‘ziga yangi makon yaratib boradi. Fikrning yangi makon yaratishi eski qoida, qadriyat, qarash va me’yorlarning kamayishiga nisbatan teskari proporsionaldir. Ammo bular nisba- tida hamisha erkin fikr makonining kengayib borishi umuminso- niyat sivilizatsiyasining qonuniyati hisoblanadi. O‘quvchi yoshlarda mustaqil fikr, fikr erkinligi, mustaqil tafakkurni shakllantirish murakkab jarayondir. Mazkur jarayonga baho berishda, dolzarbligini alohida ta’kidlashimizda muhim o‘rinni, birinchidan, uning mamlakatimizning bugungi kuni va istiqboli uchun benihoya zarur ekanligini, ikkinchi tomondan esa, unga kompleks yondashish kerak ekanligini tushunishimiz zarur. Bu o‘rinda hozirgi zamon fani metodologiyasining muhim tamoyili bo‘lgan fanlar integratsiyasi omilidan keng foydalanish kerak. Shundagina, bir tomondan, ijodiy fikr, tafakkur erkinligini shakllantirish uchun keng imkoniyatlar tug‘iladi, ikkinchi tomondan, ijodiy fikrni amalga oshirish imkoniyatlari kengayadi, uchinchi tomondan, fikr erkinligini kuzatish, o‘rganish, tahlil qilish usullarini takomillashtirish mumkin bo‘ladi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni hayotga tatbiq qilish jarayoni pedagogika va psixologiya fanlarining hamkorligini, o‘zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo‘ydi. «Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo‘lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarni ta’lim va tarbiya jarayonlariga tatbiq etishda pedagogikaning o‘z uslub va qoidalari bilan cheklanib 74 Nodira ALAVUTDINOVA, Muqaddas ABDURAHMONOVA bo‘lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlodning ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha o‘qitish texnologiyalarini bola tomonidan o‘zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual qobiliyatlarga nechog‘lik ta’sir ko‘rsatayotganligini o‘rganish asosida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg‘unlashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa, ma’naviy barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish ham shaxs psixologiyasini teran bilgan holda o‘qitishning eng ilg‘or va zamonaviy shakllarini amaliyotga tatbiq etishni nazarda tutadi» [Karimova 2000, 9]. Download 1.17 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|