Tilshunoslik kafedrasi ismoilova gulhayoning
Rustam dehqonchilikni tilini yaxshi biladi
Download 0.81 Mb. Pdf ko'rish
|
soz manolarining kochish usullari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Qizniki qiyin bilan, o‘g‘ilniki o‘yin bilan bitar. 2. U qaynonasining ko‘nglini olish uchun ozmuncha yugurmadi.
- 2.1. Metafora asosida nom ko’chishi
|
1.Rustam dehqonchilikni tilini yaxshi biladi. 2.Doktor kasalning tilini chiqarib ko‘rdi. Keltirilgan misoldagi "til" so‘zining birinchi gapdagi ma’nosi ko‘chma ma’no bo‘lib, figural ma’no hisoblanadi. Ikkinchi gapdagi ma’nosi so‘zning o‘z ma’nosi bo‘lib, nominativ ma’no hisoblanadi. Ko‘rinadiki, nominativ ma’no va figural ma’no munosabati ham polisemantik so‘z ma’nolari uchun harakterli. Polisemantik so‘z ma’nolaridan faqat yasama ma’nogina figural ma’no bo‘la oladi. Lekin yasama ma’nolar doirasida ham figural ma’no nominativ ma’noga nisbatan kam miqdorni tashkil qiladi. Nutqda reallashish holatiga ko‘ra leksik ma’no ikki turga bo‘linadi: erkin ma’no va bog‘li ma’no. 1
bo‘lib, uning reallashuvi ma’lum kontekstga, so‘z qurshoviga bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, o‘yin so‘zining raqs ma’nosi, yugurmoq so‘zining chopmoq ma’nosi erkin ma’no hisoblanadi. Bu ma’nolar hech qanday qo‘shimcha vositaga bog‘liq bo‘lmagan holda reallasha oladi. Xuddi shu xususiyatiga ko‘ra bu tipdagi leksik ma’no erkin ma’no deyiladi. Bog‘li ma’no ma’lum so‘z yoki so‘zlar qurshovidagina reallashadi. Bu ma’no voqelik bilan bevosita bog‘lana olmaydi. So‘zning bog‘li ma’nosini qo‘llanish doirasi juda chegaralangan bo‘ladi, ya’ni u shu bog‘liq ma’noni reallashtiradigan so‘z yoki so‘zlar bilangina bog‘lana oladi. Masalan, yuqoridagi o‘yin, yugurmoq so‘zlarining quyidagi gaplarda bildiradigan
1
Ўзбек тили лексикологияси. Т., 1981, 207–бет. 15
ma’nosi bog‘li ma’no hisoblanadi: 1. Qizniki qiyin bilan, o‘g‘ilniki o‘yin bilan bitar. 2. U qaynonasining ko‘nglini olish uchun ozmuncha yugurmadi. Bu misollarda “o‘yin”,”yugurmoq” so‘zlariga xos ma’no ular bilan qo‘llanayotgan "bilan bitar", "ko‘nglini olish uchun", so‘zlari yordamida reallashyapti, ya’ni ma’noning reallashuvi shu so‘zlarning qo‘llanishi bilan bog‘liq. Xuddi shu sababli bu ma’nolar bog‘li ma’no hisoblanadi.
Har qanday so‘z paydo bo‘lishi bilanoq, ma’lum bir tovush qiyofasi, leksik ma’nosi bilan yuzaga keladi. Demak, leksik ma’no semantik strukturada so‘zning paydo bo‘lishidanoq mavjud bo‘ladigan komponent hisoblanadi. Qo‘shimcha ottenkalar, shuningdek, stilistik belgilar esa, odatda, so‘z semantik strukturasi taraqqiyotining (umuman, so‘z hayotining) keyingi bosqichlariga xos, so‘z paydo bo‘lgandan keyingi davrlarda yuzaga keladigan hodisalardir. So‘zning har qanday leksik ma’nosi ma’lum sabab, talab bilan yuzaga keladi va har qanday leksik ma’noning yuzaga kelishi o‘z asos va qonuniyatlariga ega. So‘zning yangi ma’nosi hamma vaqt ham yangi paydo bo‘lgan narsa-hodisalarni ifodalash talabi bilangina emas, balki aslida bor bo‘lgan narsa-hodisalarni ifodalash talabi bilan ham yuzaga keladi. Aslida, bor narsa hodisalarni yana boshqa so‘zlar bilan atashning o‘ziyoq ma’lum talab bilan, uni qandaydir o‘zgachalik bilan ifodalash talabi natijasida namoyon bo‘ladi. Narsa-hodisalardagi o‘ziga xoslikni to‘liqligicha ifodalash, unga munosabatni aniq ifodalash talabi bilan so‘zlarning tanlanishi, shunga xoslanish natijasida so‘zlar u yoki bu ottenkani kasb etadi, uslubning ma’lum turiga xoslanadi. So‘z semantik strukturasining qo‘shimcha ottenkalar va stilistik belgi hisobiga boyishi sinonimiyaning rivojlanishiga olib keluvchi omil hisoblanadi. Sinonimiya esa tilning rivojlanish darajasini ko‘rsatuvchi omillardan biridir. 16
Leksik ma’noning taraqqiyoti, odatda, bir predmetning, belgining, harakatning nomini boshqa predmetga, belgiga, harakatga ko‘chirish yo‘li bilan sodir bo‘lishini yuqorida ko‘rib o‘tdik. Bundan tashqari, leksik ma’no hajmining taraqqiyotini ham nazarda tutish lozim. Leksik ma’no hajmidagi taraqqiyot ikki xildir: a) leksik ma’no hajmining kengayishi; b) leksik ma’no ‘hajmining torayishi. 1. Leksik ma’no hajmining kengayishida tor doiradagi voqelikni atovchi so‘z keng doiradagi voqelikni atash uchun xizmat qiladi. Masalan, "o‘q" so‘zi aslida "kamonning o‘qi" ma’nosini anglatgan. Keyinchalik "miltiq
patroni", "snaryad" kabi ma’nolarni ham
anglatib, leksik ma’no hajmini kengaytiradi. Konkret ma’noning abstrakt ma’noga o‘tishi ham leksik ma’no hajmining kengayishi hisoblanadi. Masalan, "otlanmoq" aslida ko‘chmanchilik davri uchun xos konkret bir harakatni (boshqa joyga ko‘chish uchun otga minish, otga yuklanishni) atagan. Hozir esa umuman "bir joyga borish uchun hozirlanish" ma’nosiga ko‘chgan. Bu holatda avvalgi konkret ma’no o‘rnini abstrakt ma’no egallagan. Atoqli otni turdosh otga (yoki boshqa bir turkumga) aylanishi ham leksik ma’no hajmining kengayishi hisoblanadi. Bunday holat hozirgi o‘zbek tili uchun tipik emas. Masalan, Don-Juan - ispan legendasining qahramoni, "donjuan"- ishqiy sarguzashtlar shaydosi. Yoki Rentgen - olim, rentgen – apparat kab. 2. Leksik ma’no hajmining torayishida keng doiradagi voqelikni atovchi so‘z tor doiradagi voqelikni atash uchun xizmat qiladi. Masalan, turdosh otning (yoki boshqa biror turkumga xos so‘zning) atoqli otga aylanishi ham leksik ma’noning torayishi sanaladi. Po‘lat (atoqli), po‘lat (turdosh ot), O‘tkir (atoqli ot), o‘tkir (turdosh), ergash (fel), Ergash (atoqli ot).
Ma’lumki, leksik ma’no bir necha tomondan baholanadi. Avvalo, etimologik leksik ma’no va etimologik bo‘lmagan leksik ma’no farqlanadi. 17
Etimologik leksik ma’no o‘z-o‘zidan etimologiyada o‘rganiladi. Etimologik bo‘lmagan leksik ma’no ikki turga bo‘linadi : a) eski leksik ma’no; b) hozirgi leksik ma’no. Tarixiy leksikologiyada eski leksik ma’no tadqiq etiladi. Hozirgi leksik ma’no esa tasviriy leksikologiyada o‘rganiladi. Til taraqqiyotining o‘rganilayotgan bosqichida mavjud bo‘lgan leksik ma’noga shu davrning o‘ziga qarata hozirgi leksik ma’no deyiladi. So‘zning hozirgi leksik ma’nolari quyidagicha tasnif etiladi: 1) bosh ma’no va yasama ma’no; 2) to‘g‘ri ma’no va ko‘chma ma’no; 3) nominativ mano va figural (majoziy) mano; 4) erkin ma’no va bog‘liq ma’no. So‘zning leksik ma’nolari sistemasida, avvalo, bosh ma’no va yasama ma’no farqlanadi. Bosh ma’no boshqa bir leksik ma’noning taraqqiy etib chiqishi uchun asos bo‘lgan ma’nolardir. Bosh ma’noning taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan ma’no yasama ma’no hisoblanadi. Masalan, "ochiq" so‘zining bosh ma’nosi - berklanmagan ( yopiq so‘zining antonimi): ochiq eshik kabi. Quyidagi ma’nolar shu bosh ma’nodan taraqqiy etib chiqqan yasama ma’nolardir: 1) "tushunarli", "aniq", "yashirmay ochiq gapirmoq", "qo‘li ochiq" kabi. 2) "Unli tovush bilan tugallanuvchi": ochiq bo‘g‘in. So‘zning bosh ma’nosi, odatda, to‘g‘ri ma’no sanaladi. Masalan, tosh so‘zining to‘g‘ri ma’nosi "qattiq tog‘ jismi" (kamen). Bu shu so‘zning to‘g‘ri ma’nosidir. Tosh so‘zining bag’ri tosh, tosh ko’ngil kabi bog‘lanishidagi "qattiq" ma’nosi oldingi bosh ma’nosiga nisbatan yasama, shu bilan birga ko‘chma ma’nodir. Har qanday yasama ma’no ko‘chma ma’no hisoblanadi. Ma’noni ko‘chirish asosida yotgan obraz so‘nishi, unitilishi mumkin. 18
Shunga qaramay, bunday ma’no ko‘chma ma’no deb atalaveradi. Leksik ma’nolar nomlovchi (nominativ) ma’no va majoziy (figural) ma’no deb ham ikki guruhga ajratiladi. Ma’lum bir predmet, belgi, harakatning atamasi bo‘lgan leksik ma’noga nominativ ma’no deymiz. Masalan, gul so‘zining nominativ ma’nosi o‘simlik turlaridan birini atashdir. Shu so‘z davraning guli birikmasida "sara", "noyob", "chiroyli" ma’nosini anglatadi. Bu shu so‘zning figural ma’nosi hisoblanadi. Nominativ ma’no bevosita bog‘lanadi. Figural ma’no esa, voqelik bilan shu so‘zning nominativ ma’nosi orqali bog‘lanadi. Figural ma’no obrazlilik, majoz hosil qilish uchun ishlatiladi. Ba’zan figural ma’no xuddi nominativ ma’nodek gavdalanadi. Bu ma’noni boshqacha atab bo‘lmaydi, topilgan izohlar ham biror so‘zning figural ma’nosi bo‘ladi. Masalan, tuz so‘zining “gapning tuzi” kabi bog‘lanishidagi ma’nosini qaymoq, mag‘iz so‘zlarining figural ma’nosi orqaligina izohlash mumkin (gapning qaymog‘i, gapning mag‘zi kabi). So‘zning bosh ma’nosi nominativ ma’no bo‘ladi. Har bir so‘z bir bosh ma’noga ega. Ammo nominativ ma’no bittadan ortiq bo‘lishi ham mumkin. Chunki nominativ ma’no uchun voqelik bilan bevosita bog‘lanishning mavjud bo‘lishi va shu ma’noning voqelikning atamasi bo‘lishi shart qilib qo‘yiladi. Shuning uchun yasama ma’no ham nominativ ma’no bo‘la oladi. Masalan, til so‘zining bosh, to‘g‘ri nominativ ma’nosi -"og‘izda joylashgan va tam, maza bilishga xizmat qiladigan organ". Shunga nisbatan "til-nutq organi" ma’nosi yasama ma’nodir. Voqelik bilan bog‘lanishiga, voqelikni atashiga ko‘ra esa bu ma’no nominativ ma’no (yasama nominativ ma’no) hisoblanadi. Shu so‘zning yana til-"nutq", til - "aloqa- fikrlashuv quroli"; til - "puflab gapiradigan asboblarning havo oqimiga to‘siqlik vazifasini bajaruvchi ma’lum bir qismi" kabi leksik ma’nolari ham 19
nominativ ma’nolardir. Chunki bu ma’nolar o‘zi anglatadigan voqelikning atamasi bo‘lib xizmat qiladi. Shu so‘zning quyidagi leksik ma’nolari esa figural ma’no hisoblanadi. Masalan, til - "nozik tomon", "sir": dehqonchilikning tilini bilmoq, mashinaning tilini bilmoq, "yozish uslubi, stili" asar tili, til -"ifodalanayotgan tuyg‘u, kechinma"- ko‘yning tili. Leksik ma’no yana erkin ma’no va bog‘lik ma’no deb ham ajratiladi. Juda tor kontekstda ma’lum bir semantik guruhni tashkil etuvchi sanoqli so‘zlar bilangina bog‘lanishda reallashuvchi ko‘chma ma’noga bog‘li ma’no deyiladi. Qolgan holatlarda anglashiluvchi leksik man’oga erkin ma’no deyiladi. Masalan, "chekmoq" fe’lining "g‘am chekmoq" , "dard chekmoq", "azob chekmoq" kabi bog‘lanishlardagi ma’nosi tor kontekst doirasidagina reallashuvchi ko‘chma ma’no hisoblanadi. Bu so‘zning chilim chekmoq, sigaret chekmoq kabi biriktirishlardagi ma’nosi erkin ma’nodir. Kontekst har qancha tor bo‘lishidan qatiy nazar, agar so‘z to‘g‘ri ma’noda qo‘llanilsa, uni bog‘li ma’no deb bo‘lmaydi. Masalan, tin - "xavo" so‘zi juda tor kontekstli: birgina tin olmoq (nafas olmoq, nafas rostlamoq) birikmasida o‘zining to‘g‘ri manosida qo‘llaniladi. Shu sababli buni bog‘li ma’no deb bo‘lmaydi. So‘zning semantik strukturasida, leksik ma’nodan tashqari, stilistik bo‘yoq ham hisobga olinadi. Masalan, ona, onajon so‘zlari leksik ma’no anglatishi jihatidan bir xil. Ammo bu so‘zlar o‘zaro stilistik bo‘yog‘i nuqtai nazaridan farqlanib turadi. Bulardan ona so‘zining semantik strukturasi stilistik bo‘yoq jihatidan betaraf, predmetga shaxsning munosabati ifodalanmagan. Ammo onajon so‘zida bunday munosabat aniq sezilib turadi, ya’ni unda predmet atalibgina qolmay, unga munosabat ham bildirilgan. So‘zning semantik strukturasida asosiy hodisa uning leksik ma’nosidir. 20
Stilistik bo‘yoq shu leksik ma’noga suyanadi. Stilistik bo‘yoq bir so‘zning leksik ma’nosiga nisbatan har xil bo‘lishi mumkin. Shu sababli bir so‘zning leksik ma’nolari xatto turli nutq ko‘rinishiga xoslangan bo‘lishi ham mumkin. Stilistik bo‘yoq asosan ikki xil ifodalanadi: 1. Morfema yordamida; 2. So‘z negizining o‘zi bilan. Bulardan tashqari, kontekst yordamida ham ifodalanishi mumkin. Birinchi va ikkinchi usul bilan ifodalanish leksik ma’noga bog‘liq, uchinchi usul bilan ifodalanish esa asosan leksik qo‘llashga bog‘liq. Stilistik bo‘yoqning morfema bilan ifodalanishiga morfologik ifodalanish deyiladi. Masalan, -cha (uycha),...gina(qizgina),.,.jon (otajon),...chak, ...choq (kelinchak, qo‘zichoq). Bu morfemalar asosan erkalash ma’nosini ifodalash uchun ishlatiladi. Stilistik bo‘yoq so‘z negizining o‘zi bilan ifodalansa, leksik ifodalanish deyiladi. Bunda stilistik bo‘yoq ko‘pincha so‘zlarning o‘zaro semantik munosabatidan kelib chiqadi. Masalan, yuz, bet, aft, bagira, chexra so‘zlari o‘zaro ma’lum semantik munosabatda bo‘lib, asosan bir ma’noni anglatadi. Ammo bu so‘zlar stilistik bo‘yog‘iga ko‘ra farqlanadi. Shu nuqtai nazardan eng betaraf so‘z "yuz" so‘zidir. Ikkinchi o‘rinda "bet" so‘zi turadi, bu so‘zda stilistik bo‘yoq aniq sezilib turadi. Aft, bashara so‘zlarida esa stilistik bo‘yoq yanada kuchliroq ifodalangan bo‘lib, o‘zi anglatayotgan predmetga salbiy munosabat yanada yaqqol seziladi. Stilistik bo‘yoq har biri o‘z doirasida neytral bo‘lgan so‘zlarni o‘zaro ma’no munosabatiga kiritish orqali ham tuziladi. Bunday ifodalanishga kontekstual ifodalanish deyiladi. Masalan, bosh so‘zi kishi organizimiga nisbatan ishlatiladi, kalla so‘zi esa odatda hayvon organizmga nisbatan ishlatiladi. Bularning har biri o‘z ishlatilish doirasida stilistik nuqtai nazaridan betarafdir. Masalan, boshini ko’tardi, kalla solib sho’rva qildi. Ammo "kalla" so‘zi 21
hayvonlardan odamga ko‘chirilishi natijasida bosh so‘zi bilan o‘zaro ma’lum semantik munosabat hosil qilib, stilistik bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Odatda bosh so‘zi aql bilan bog‘lansa, kalla so‘zi shuning aksini anglatish uchun ishlatiladi. Kontekstual ifodalanishda stilistik bo‘yoq nutq vaziyatida reallashadi. Masalan, olim so‘zi haqiqatda olim kishiga nisbatan aytilsa, stilistik bo‘yoq betaraf bo‘ladi. Taqlidchiga qarata mazax tariqasida aytilsa, stilistik bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Masalan, Olimimiz nima der ekan. So‘zning semantik strukturasiga bog‘liq holda so‘zning qo‘llanishi ham ta’kidlanadi. So‘zning qo‘llanishi ma’lum darajada leksik ma’noning taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Shunga ko‘ra so‘zning qo‘llanishini "leksik qo‘llash"deb atash mumkin. Leksik ma’no bilan leksik qo‘llash bir-biridan farq qiladi. 1) Leksik ma’no til birligidir, ya’ni shu tilda gapiruvchilar tomonidan tanilgan, qabul qilingan bo‘ladi. Leksik qo‘llash esa, individual nutq hodisasidir, ya’ni shu tilda gapiruvchilar orasida umumlashmagan, faqat ayrim kishining nutqigagina xos bo‘ladi. 2) Leksik ma’no lug‘at tarkibiga kiradi, u lug‘atda beriladi. Leksik qo‘llash esa lug‘atda berilmaydi. Lekin lug‘atga kirishi mumkin bo‘lgan imkoniyat (potensial)dir. 3) Leksik qo‘llash shu so‘zga xos leksik ma’nolardan birining ayrim kishi nutqida yangicha berilishi, yangicha baholanishidir. Leksik qo‘llash shu tilda gapiruvchi shaxslar tomonidan tanilsa, ko‘pchilik nutqida ishlatilsa, shundagina leksik ma’noga aylanadi. 4) Leksik ma’no kontekstda reallashadi: kontekst ko‘p ma’noli so‘zning bir leksik ma’nosini reallashtiradi. Leksik ma’no har galgi konkret bog‘lanishlar tufayli yuzaga kelmaydi, balki shu konteksgacha shakllangan bo‘ladi, kontekstning shu ma’noni yuzaga chiqarib beradi, xolos.
22
Leksik qo‘llash esa kontekstning o‘zida sodir bo‘ladi. Uni individual, konkret
bir muallif tuzgan matn yuzaga keltiradi, leksik qo‘llash shu kontekstning o‘zi tufayli tug‘iladi va shu kontekst doirasidagina mavjud bo‘ladi. Masalan, A.Qahhorning "Sinchalak" asaridan keltirilgan parchaga nazar solsak quyidagi holatni ko‘rishimiz mumkin. —...Qalandarov yaxshi tashkilotchi deymiz, lekin bu chiroyli guldasta qanaqa gullardan bog‘langanini bilmaymiz. (55-bet) Bu matnda guldasta so‘zi orqali tilga olinayotgan qahramonning tashkilotchilik mahorati tavsiflangan. Leksik qo‘llash nutqning deyarli barcha ko‘rinishlarida uchraydi. Shunday bo‘lishiga qaramay, leksik qo‘llash asosan badiiy nutqqa xos deb qaraladi. So‘zning semantik strukturasiga shu so‘zning tildagi boshqa so‘zlar bilan bo‘lgan ma’no munosabatlariga zid kelmaydigan leksik qo‘llashlargina ijobiy bo‘ladi. Shunday talabga javob beradigan leksik qo‘llash shu so‘zning leksik ma’nosida mavjud imkoniyatlarni davom ettiradi va bora-bora leksik qo‘llashdan leksik m’anoga aylanishi ham mumkin. 23
2. So‘z ma’nolarining ko‘chish usullari 2.1. Metafora asosida nom ko’chishi Nom ko‘chishi asosida yangi ma’no hosil bo‘lishi barcha mutaxassislar tomonidan e’tirof etilsa-da, lekin nom ko‘chishiga olib keluvchi hodisalar, ularning turi masalasidagi qarashlar turlicha. Ba’zi ishlarda nom ko‘chishiga olib keladigan hodisaning ikki turi ko‘rsatilsa, ayrim ishlarda bunday hodisalarning undan ko‘p turlari ko‘rsatiladi. Lingvistik adabiyotlarning ko‘pchiligida esa (ayniqsa, keyingi vaqtlarda nashr etilgan adabiyotlarda) nom ko‘chishiga olib keluvchi hodisaning to‘rt turi keltiradi: 1) metafora, 2) metonimiya, 3) sinekdoxa, 4) vazifadoshlik. Ma’lumki, so‘zlar asl-real ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’noni ham anglatadi. So‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llanganda predmet-hodisalarni atabgina qolmay, o‘sha predmet va hodisalarni tasvirlash vazifasini ham bajaradi. Ko‘chma ma’no tildagi so‘zlarning to‘g‘ri ma’nosi negizida vujudga keladi. Ko‘chma ma’noli so‘zlar ilmiy va rasmiy uslubdan tashqari barcha uslublarda qo‘llaniladi. So‘zlarning ko‘chma ma’nosi faqat kontekstda reallashadi. Badiiy nutqda hatto o‘zining to‘g‘ri ma’nosi bilan qo‘llangan so‘z lug‘atdagi ayni shu so‘z bilan teng kela olmaydi. Chunki u estetik butunlik bo‘lgan yaxlit badiiy asar matni tarkibida boshqa so‘zlar bilan faqat semantik - grammatik jihatdangina emas, balki hissiy-estetik jihatdan ham munosabatga kirishadi. Tildagi nominativ birliklarning ma’no tuzilishini o‘rganishda tilshunoslikda semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e’tibor qilinadi. V.N.Teliya ta’rificha, "konnotatsiya til birliklari semantikasiga uzual yoki okkazional ravishda kiradigan, nutq sub’ektining borliqni
24
jumlada ifodalashida uning ayni shu borliqqa bo‘lgan hissiy baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu axborotga ko‘ra ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyatdir" 1 . Konnotatsiya semantikaning ekspressiv qiymatga ega bo‘lgan uzvi sifatida nomlash jarayonlaridagi borliqni baholagan holda idrok etish va aks ettirish mahsuli hisoblanadi. M.A.Mamadalieva ham konnotatsiyaning asosiy vazifasi so‘zlovchining ifodalanayotgan predmetga sub’yektiv munosabatini aks ettirish asosida ta’sir etish, ta’sirchanlikni ta’minlash ekanligini alohida ta’kidlaydi 2 . Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, leksema va tushuncha o‘zaro dialektik munosabatda bo‘lsa ham, lekin har bir yangi tushuncha alohida so‘z bilan ifodalana olmaydi. Agar har bir tushunchaga yangi so‘z deb baho berganimizda edi, til o‘zining kommunikativ vazifasini hiralashtirgan, yo‘qotish darajasiga olib kelgan bo‘lar edi. Tilning muhim xususiyati shuki, u hotirada saqlash mumkin bo‘lgan sanoqli birliklar bilan cheksiz tushunchalarni ifodalash imkoniyatiga ega. Shuning uchun ham yangi paydo bo‘lgan tushunchalar, asosan, u yoki bu tilning amal qiladigan modellari asosda mavjud birliklar yordamida ifodalanadi. So‘zni ko‘chma ma’noda qo‘llash ham yangi tushunchani tilda mavjud birliklar yordamida ifodalashning bir yo‘lidir. Insoniyatning olamni bilishida o‘xshatishning o‘rni beqiyosdir. Yangi kuzatilayotgan narsa va hodisa doimo oldin o‘zlashtirgan narsa va hodisaga qiyoslanadi, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik oldingi nomning yangi narsa va hodisa uchun ishlatilishiga sabab bo‘ladi. Tilda ilgari mavjud bo‘lgan nomning muayyan o‘xshashlik asosida yangi ma’no uchun qo‘llanishi oddiy nominatsiya vazifasinigina bajarmaydi, balki tinglovchiga ta’sir
1 Теля В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. –М., Наука, 1986 г. С.-5. 2 Мамадалиева М.А. Ўзбек тилида номинатив бьирликларнинг коннотатив аспекти. Филол. фан. ном. диссер. автореферати. -Т., 1998. б-10.
25
etish vazifasini ham bajaradi, hamda tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. Ana shunday ko‘chim – METAFORADIR. Metafora nominatsiya jarayonida muhim o‘rin tutishiga qaramay, shu kunga qadar ko‘proq badiiy vosita sifatida adabiyoshunoslarning diqqatini jalb qilib keldi. Lekin har qanday badiiy vosita, ifoda lingvistik vosita yordamida amalga oshiriladi. Shunday ekan, badiiy nutq tarkibidagi ko‘chimlar muayyan lingvistik qonuniyatlar asosida maydonga keladi. Shuning uchun ham ular adabiyotshunoslikninggina emas, tilshunoslikning ham tekshirish ob’ekti sanaladi. Metaforaning o‘rganilish tarixi juda uzoq davrlarga borib taqaladi. Aristotel zamonidan buyon u ritorika, psixologiya, falsafa, stilistika, adabiyotshunoslik, tarjimashunoslik va xatto kibernetika kabi fan namoyondalari tomonidan tahlil qilib kelindi. Lekin bu bilan masalaning lingvistik aspekti yetarlicha o‘rganilgan deb bo‘lmaydi. Har qanday badiiy vositalar lisoniy vositalar yordamida moddiylashadi. Shuning uchun ham metaforani lingvistik nuqtai nazardan o‘rganish zarurdir. 1
moddiy hodisadir. Har qanday tilga hos hodisa lisoniy va nutqiy jixatlarga ega bo‘ladi. Nutqiy jihat kuzatish uchun qulay (o‘ng‘ay) va bevositadir. Ammo shu bilan birga, u o‘zgaruvchan va hisobsiz hamdir. Uning ortida- asosida nisbatan turg‘un va chegaralangan lisoniy hodisa yotadi. Tilshunoslik fanining tarixiga nazar tashlasak, unda til hodisalarining birinchi jihatini o‘rganish an’anasi kuchliroq ekanini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan metforaning o‘rganilishida ham. Uning ikkinchi jixati-lisoniy asosini o‘rganish zaruriyati anchadan beri mavjud va dolzarbdir. Har qanday hodisa-u hoh ob’ektiv, hoh sub’ektiv bo‘lsin, tashqi kuzatish
1
287-506 26
imkoni bo‘lgan jihati ortida uning mohiyati yotadi va u ko‘zdan yashirindir 1 . Aristotelning "Poetika" asarida metafora (to‘g‘rirog‘i epifora) tushunchasiga ta’rif berilgandan buyon bu hodisaga qiziqish ortsa ortdiki, sira susaygan emas. O‘tgan davrlar mobaynida metaforaga ko‘plab ta’riflar berilgan bo‘lib, shu soha bilan shug‘ullanganlarning hammasi Arastu ta’rifini yodga olib o‘tadilar. Aristotelning o‘zi ham bu haqda quyidagi fikrlarni e’tirof etgan: "Ko‘chma so‘z (metafora) narsaga xos bo‘lmagan, jinsdan turga, yoki turdan jinsga, yohud turdan turga ko‘chirilgan yoinki o‘xshatilgan so‘zdir 1. Jinsdan turga ko‘chirilgan so‘zlarga "Ana mening kemam turibdi" jumlasi misol bo‘la oladi Bu yerda umuman "turibdi" so‘zi "langarda turibdi" xususiy ma’nosini anglatadi. 2. Turdan jinsga ko‘chirilgan so‘zlar "Minglab shavkatli ishlarni qildi
xolati bo‘lgan uchun, bu o‘rinda, ko‘plab ma’nosini anglatadi. 3..Turdan turga ko‘chirilgan so‘zlar masalan, "Mis bilan jonni
ma’nosini anglatadi. 4.O‘xshatilgan so‘z bu yerda men ikkinchi so‘z birinchisiga qanchalik aloqasi bo‘lsa, to‘rtinchi so‘z uchinchisiga shunchalik aloqador bo‘lgan holni nazarda tutaman. Shuning uchun (shoir) ikkinchi so‘z o‘rniga to‘rtinchisini yoki to‘rtinchi so‘z o‘rniga ikkinchisini aytish mumkin. Goho bunga almashtirilgan so‘zga aloqador bo‘lgan so‘z ham qo‘shiladi. Masalan, kosa Dionisga qanchalik aloqador bo‘lsa, qalqon Aresga shunchalik aloqador. Shuning uchun kosani "Dionis qalqoni" qalqonni esa "Ares kosasi" deyish
1 Солнцев К.М.Язқк как системно- структурное образование. М., -Наука,1941-191с. 27
ham mumkin" 1
Arastu "metaforaga g‘alati nomning yo jinsdan turga, yo turdan jinsga, yo turdan turga, yo o‘xshashlik asosida ko‘chirishdir" deb ta’rif beradi. Yana u "men ko‘p qo‘llanadigan hamma so‘zlardan boshqasini noyob so‘zlar, metafora, cho‘zilgan boshqa so‘zlarni "g‘alati" deb atayman deydi. Ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, metafora "g‘alati" nomlarning bir turi
Aristotelning ta’rifi butun yutuq va kamchiliklari bilan tilshunoslik tarixida muhim o‘rin tutadi. Metafora asosida o‘xshashlikning mavjudligini shu soha bilan shug‘ullanganlarning barchasi e’tirof etadi. Lekin o‘xshatishning metaforadagi o‘rni masalasida turli fikrlar bildiriladi. "Metafora qisqargan o‘xshatishdir". (A.Potebnya) ya’ni o‘xshatishga xos bo‘lgan "kabi", "xuddi", "aynan" "o‘xshamoq" kabi so‘zlar tushirilsa, metafora yuzaga keladi. Masalan: U gul kabi go‘zal va nafis edi // U go‘zal va nafis gul edi. Polyak olimi Ya.Kasyan ham yuqoridagi i fikrni rivojlantirishga harakat qiladi. Agar kelib chiqishini tekshiradigan bo‘lsak, shaksiz, aniqlash mumkin bo‘ladiki, u yoki bu metafora u yoki bu o‘xshatishdan rivojlangan bo‘ladi. Biroq shunday asosda xuddi qarama-qarshi xulosa ham chiqarish mumkin -ko‘plab o‘xshatishlar metaforadan kelib chiqkan. 2 Shuning uchun ayrim olimlar metafora va o‘xshatish orasidagi farqqa alohida e’tibor berganlar. Masalan, Veselovskiy, Ch.Kukin, M. Shteynlar fikricha,
1
2 Кассир Э. Сила метафоры.// Теория метафоры. 1990. с.33. 28
o‘xshatishda o‘xshatilayotgan narsalar ajratib tasavvur qilinsa, metaforada ular bir butundek tushuniladi. 1
ko‘zlar-olov, insonlar-vaxshiy sherlar deyilganda, hech kim haqiqatan ham ko‘zni olov, odamni sher deb o‘ylamaydi, bunday fikrni rad etadi, inkor qiladi. O‘xshatishda esa o‘xshashlik o‘z mavqeini saqlab qoladi. 2
Metafora va o‘xshatish orasidagi munosabatga qarash ikki xil: 1. Metafora - qisqargan o‘xshatish, ya’ni ular orasida farq tashqi shakllanishidadir.
farq qiladi. Umuman, metaforaga berilgan ta’riflarda uni yondash hodisalar bilan qo‘shib yuborilgan holatlar ko‘p uchraydi. Masalan, E. Kassirer metaforaga quyidagicha ta’rif beradi: "Metafora bir tasavvur nomini unga mutanosib qandaydir belgiga ega bo‘lgan yoki u bilan qandaydir bilvosita "analogiya"larni nazarda tutuvchi boshqa soha- boshqa tasavvurga ko‘chirish deb tasavvur qilish mumkin". Ta’rifdan ma’lumki, Kassirer metafora asosida o‘xshashliknigina ko‘rmaydi, balki umuman har qanday "analogiya"larni nazarda tutadi. Natijada metafora metafora tushunchasi ostiga metonimiya va sinekdoxa ham kiritiladi. Chunki nomi ko‘chayotgan va nomni qabul qilayotgan predmetlararo belgining tabiati izohlanmaydi: (o‘xshashlikmi, bog‘liqlikmi, butun qismlikmi...) shuning uchun nom ko‘chishning bir necha xil belgiga asoslanganligi bilan farqlanuvchi turlari chatishib ketgan. XX asrga kelib,ayniqsa, keyingi paytlarda kognitiv tilshunoslikning shakllanishi bilan metaforaga qarash butunlay o’zgardi, uning ko’lami
1 Глюменс К.М. Образное употребление названий животных в сравнениях и метафорах// Труды СамГУ. Вып.214 ВФ.IV –Самарқанд, 1971/с109-111/ 2 Вежбицкая А.Сравнение-градация-метафора.// Теория метафоры. М.1990.с.145. 29
kengaydi.Agar an’anaviy tushunishda “metafora” termini ostida bir so’zning boshqasi bilan almashtirilishi nazarda tutilgan bo’lsa, bugun aksariyat tadqiqotchilar metafora tom ma’noda fundamental bilish faolyatining namoyon bo’lishi ekanligini e’tirof etadilar.Ko’rinib turganiday, metafora ko’p qirrali va benohoya murakkab hodisa bo’lganligi uchun ham uning talqinlarida farqli jihatlar ancha – muncha. Metafora mohiyatidagi ikkiyoqlamalikka ko’ra bu hodisaning ikki asosiy turi farqlanadi, ya’ni lisoniy metafora va poetik(badiiy) metafora 1 .
metaforaning til vositasi va poetik figura sifatidagi ikki yoqlama mohiyati dastlab Sitsiron tomonidan obrazli tarzda mana bunday ochilgan: “ Xuddi kiyim dastlab sovuqdan himoyalanish uchun kashf qilinib,keyinchalik tananing bezagi va shaxsning farqlovchi belgisi sifatida ham qo’llanadigan bo’lib qolgani kabi, metaforik ifodalar ham tilda so’zlarning yetishmasligini to’ldirish uchun yaratilib, keyin ko’proq huzurlanish uchun qo’llanadigan bo’lib qolgan”N.Mahmudov bu fikr haqiqatni yetarli darajada aks ettirmasligini ta’kidlagani holda,metafora go’yo nominativ maqsad bilan denotatni ifodalash uchun yaratiladi, keyin muayyan konnotativ ma’noni ifodalash uchun jalb qilinadi, ya’ni oldin lisoniy metafora yuzaga keladi, badiiy metafora esa undan keyin yuzaga kelishini ta’kidlaydi.Shuningek, badiiy metaforalar lisoniy metaforalarsiz ham maydonga kelishi, keyinchalik lisoniy metafora maqomini olishi ham mumkin deb hisoblaydi va ko’pchilik tadqiqotchilar keyingi holatni asosiy deb sanashini aytib o’radi 2
Ma’lumki, metaforani baholash, ta’riflash ikki xil bo‘ladi: 1. Subektiv baho;
1
Маҳмудов Н., Одилов Ё. Сўз маъно тараққиётида зиддият. T.:, Академнашр, 2014,9-bet. 2
Маҳмудов Н., Одилов Ё. Ўша асар. 10 – бет. 30
2. Obektiv baho. Sub’yektiv ta’rif nomidan ko‘rinib turibdiki, sub’ektga, shaxsga bog‘lanadi. Baholanayotgan narsa baholovchi nazaridan ko‘riladi. Ya’ni bu o‘rinda sub’ekt (baholovchi)ning dunyoqarashi, ob’ekt (baholanuvchi)ga shaxsiy munosabati, baholashdan kutilayotgan niyati baholash jarayonini boshqaradi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu xil baholash natijasini ratsional deyish qiyin. Lekin amalda sub’ektimizning butunlay holi bo‘lishi deyarli mumkin emas. Shuning uchun mutloq obyektiv ta’rif mavjud bo‘lolmaydi. Ob’yektivlik ham nisbiydir. Ta’riflashda subyektivlikka asoslanish ikki jihatdan talabga javob bermaydi: 1. Subektiv bahoda narsaning asl xususiyatlaridan ko‘ra unga sub’yekt tomonidan bog’langan xususiyatlar ustunlik qiladi. 2.
Natijada bitta ob’yektga bir necha sub’yekt tomonidan bir necha xil baho beriladi. Shuning uchun baholashda baholovchi (sub’yekt) emas, baholanuvchi (ob’yekt) xususiyatlariga suyanish zarur. Baholashda bu yo‘ldan borish ob’yektivlikdir. Obyektivlik narsani o‘zi qanday bo‘lsa shundayligicha, sub’yektning unga qarashlaridan holi aks ettiradi. Obyektivlik substansiallik tamoyili bilan bog‘liq. Substansiallik shuni nazarda tutadiki, narsa haqiqiy narsadir, u o‘z- o‘zicha mavjud, unda nimaiki mavjud bo‘lsa, uning o‘z mohiyatiga ko‘ra, mutloq boshqa narsalar ta’sirisiz mavjuddir. Ya’ni narsa (obyekt) baholovchisi baholagunga qadar ham, undan keyin ham o‘z-o‘zicha mavjud. Baholovchi uni baholaydi, xolos. Baholovchining bahosi obyekt uchun ahamiyatsiz, uning ontologik tabiatini o‘zgartira olmaydi. Unda yuzaga keladigan o‘zgarish mutlaqo baholovchining emas, uning o‘z mohiyati harakati natijasidir. Shunga alohida e’tibor berish lozimki, narsaning ayrim xususiyatlarini (aslini olganda hammasini) faqat shu narsaning boshqa narsalar bilan munosabatida kuzata olamiz. 31
Kuzatuvchi nuqtai nazaridan bu xususiyat unda aynan shu munosabatda yuzaga kelgandek. Aslida esa bu xususiyat unda azaliy mavjud, faqat ana shu munosabatlarda yuzaga chiqadi, xolos. Soddagina misol, yelim yopishtirish xususiyatiga ega.
Ammo uning
bu xususiyati yopishtiriladigan narsalar mavjud bo‘lsagina yuzaga chiqadi. Ular mavjud bo‘lmasa, yopishtirish xususiyati ham noaniq, go‘yoki mavjud emas. Aslida bu xususiyat unda doimiy mavjud edi. Qulay sharoit tug‘ilishi bilan u yuzaga chiqadi. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, til birligiga ob’yektiv baho berishning asosiy sharti uni substansial tushunishdir. Substansial tushunilgan til birligi o‘zining butun xususiyatlariga ega bo‘lgan materiya (borliq) sifatida talqin etiladi. Uning bu xususiyatlari boshqa til birliklari bilan munosabatida ochiladi, lekin mutloq bu munosabatlarda yuzaga kelmaydi
1
Yuqoridagi fikrlardan qisqacha xulosa qilish mumkin: 1. Ob’ektivlik (har bir narsa uni o‘rgana boshlagunimizgacha ham, keyin ham o‘z holicha mavjud) 2.
Substansiallik (har qanday o‘rganish ob’ekti, jumladan, til birligi o‘z sifatlarining jam’ul jami bo‘lishi, borliq-materiya) 3. Til birliklariga baho berishda hodisani mohiyatdan, xususiylikni umumiylikdan farqlash. Lisoniy imkoniyatlar nutqiy hodisalar uchun sabab, mohiyat, umumiylik vazifasini o‘taydi. Sababsiz natija, mohiyatsiz hodisa, umumiyliksiz xususiylik bo‘lmaganidek, lisoniy asossiz nutqiy hodisa ham bo‘lmaydi. Metaforaga lisoniy nuqtai nazardan yondashish zaruriyatini, shungacha mavjud bo‘lgan nazariyalarni tekshirib chiqkan, D.Bikerton nihoyatda
1
Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини хусусида. Филология фанлари номзодлиги учун ёзилган диссер. Автореферати. Самарқанд. 1993. 30-бет. 32
dolzarb deb baholaydi. "...nolingvistik qarashlar masala mohiyatini ochishdan ko‘ra ko‘proq qorong‘ilashtiradi va ta’kidlash mumkinki, ularning mag‘lubiyati ham aynan ularning nolingvistikligi bilan belgilanadi". 1
Metaforani yuzaga chiqaruvchi lisoniy qonuniyatlar quyidagichadir. Leksemaning ma’noviy tuzilishidagi ayrim sememalarni tushirib, tushirilgan semalar hisobidan boshqalarini bo‘rttirish imkoniyati. So‘zning ma’noviy tuzilishi deganda, so‘zning ma’no qurilishida ikki tipdagi semalarning ma’lum tartibda joylashish nazarda tutiladi: 1) atash (nomlash, denotativ, nominativ) semalari; 2) ifoda (konnatatsiya, uslubiy bo‘yoq, xoslanish) semalari. So‘zning ma’noviy qurilishida ifoda semalarining bo‘rttirilishiga ko‘ra ham so‘zlarikkiga ajraladi: a) ichki ifodali (ingrend konnotatsiyali) so‘zlar; b) mo‘’tadil ifodali so‘zlar. Ichki ifodali so‘zlarda uslubiy bo‘yoq so‘zning ma’noviy tuzilishida bo‘ladi. Mo‘’tadil ifodali so‘zlarda uslubiy bo‘yoq mo‘’tadil befarq bo‘ladi va nutqda ko‘chma okkozional qo‘llanishda hosil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ichki ifodali so‘zdan nominativ semalar ajratilsa, ichki lisoniy uslubiy bo‘yoq qoladi. Masalan, "tashrif buyurmoq" yuqori uslub, "Qiblagoh" – ota, ko‘tarinki, badiiy uslub, yuksak xurmat So‘zlarning ma’noviy tuzilishi shuni ko‘rsatadiki, leksemaning ma’noviy tarkibi atash va ifodalash semalari bilan cheklanmaydi. Leksemalarda, ayniqsa, jamiyat a’zolari orasida keng qo‘llanadigan, muhim ahamiyat kasb etadigan narsa, buyum, belgi, harakat, holatlarni ifodalovchi leksemalarda atash va ifoda semalaridan tashqari qo‘shimcha yoki ijtimoiy
1 Бикертон Д. Ўша асар. 284-286-бетлар 33
shartlangan semalar ham mavjud. Bu semalar ma’lum bir narsa-buyum, belgi-xususiyat, harakat-holat shu jamiyat a’zolari orasida qanday yondash (assotsiativ) qo‘shimcha ma’lumotlarga aloqadorligi bilan bog‘lanadi. Chunonchi, o‘zbek tilida "qo‘y" - mo‘’tadil ifodali so‘z bo‘lib, uy hayvonlarining bir turini atab, nomlab keladi. Lekin shu bilan birga, bu so‘zda yuvoshlik, go‘llik semalari ham mavjudki, bular qo‘shimcha ijtimoiy shartlangan semalar sifatida qaralishi lozim. Yoki sariq rang -o‘zbeklarda xastalik, zaiflik, ayriliq belgisi. Metaforik ma’no denotativ ma’no semalari va qo‘shimcha ma’no semalari asosida yaratiladi. Qo‘shimcha ma’no hosil qilish qonuniyati va usuli birdan amal qiladi 1 . Ma’lumki, so‘zning ma’nosi nutqiy hosilalar - so‘z, so‘z birikmalari, gaplar tarkibida voqelanadi. Shunga ko‘ra, to‘g‘ri (uzual) qo‘llanishda leksemaning bizning ongimizdagi ma’noviy qurilishi nutqiy voqelanishdagi ma’nosiga semalar jihatidan munosib bo‘ladi. Masalan, oltin - nodir ma’dan, oltin - soat, oltin - uzuk. 1-misolda oltin va ma’dan giponimik (tur-jins) material-buyum munosabatlari bilan bog‘langan: 2-3-misollarda so‘zlarning o‘zaro aloqaga kirishuvi o‘zbek tili uchun me’yoriy sintagmatik holatdir. Chunki so‘z birikmalarida so‘zlarning me’yoriy sintagmatik munosabatlarga kirishi uchun har ikkala bog‘lanadigan so‘z orasida o‘xshash va bir-birini talab etuvchi semalar bo‘lishi shart va zarur. Masalan, shirin qovun, shirin tatiladigan ma’lum bir predmetda mujassam bo‘lishni talab qilganidek, qovun ham ta’m-maza aniqlovchilari bilan aniqlanishni talab qiladi va bunday birikish me’yoriydir. Bunday birikishda har ikkala so‘z nutqiy ma’nolari lisoniy denotativ va konnatativ ma’nolarga juda yaqin turadi. Agar o‘zaro birikkan so‘zlar tarkibida bir-birini rad etuvchi semalar bo‘lsa, so‘zlardan har ikkalasi ham
1
Қобулжонова Г.К. Метафоранинг системавий лингвистик талқини. Филол.фан.диссер...автореферати -Т., 2000, 15-бет 34
lisoniy ma’no tarkibidagi semalarni chetlashtiradi va chetlashgan semalarning o‘rni kuchli konnatatsiya bilan to‘ldiriladi: oltin bosh, oltin qo‘l. Bunday birikkan so‘z birikmasida buyumning denotativ ma’nodagi materiali bilan aniqlovchi atab kelgan material mos kelmaydi. "Qo‘l" aniqlanmishi ma’dandan kelib chiquvchi - yumshoq, sarg‘ish atributlarini chetlashtiradi. Oltin so‘zidan ma’dan va uning belgilari kabi denotativ semalar chetlashtirilgach, kamyoblik denotativ semasi va qadrli- qimmatlilik kabi semalar kuchaytiriladi. Yuqoridagilarni jamlab aytish mumkinki, metaforani yuzaga kelishi quyidagi unsurlarni talab qiladi: 1. Ob’yektiv yoki sub’yektiv borliqdagi narsalar orasida (keng ma’noda) o‘xshashlik. 2. Shu o‘xshashlikning lisoniy aksi bo‘lgan mutanosib semalar. 3. Narsalardan birining nomi ayni nutqiy sharoit uchun yo‘qligi. Ana shu unsurlar ta’minlanganda, nomning metaforik ko‘chishi yuzaga keladi. "Metafora - ob’ektiv (yoki sub’ektiv) borliqdagi o‘xshashlikning lisoniy aksi bo‘lishi mutanosib semalar asosida bir narsa nomining ikkinchi bir narsa nomi o‘rnida qo‘llanishidir." 1
Metaforani nom ko‘chishning boshqa usullaridan farqlovchi ob’ektiv yoki sub’ektiv o‘xshashlikka asoslanish belgisi murakkab hodisa bo‘lib, ikki omil bilan belgilanadi. 1.Metaforada ko‘chishning ko‘chish bazasi doim ham to‘la, aniq bo‘lavermaydi. Masalan, oltin bosh, ko‘chayotgan so‘z oltin aynan qaysi so‘z o‘rnida kelayapti - noaniq. Balki "qimmatli", "aqlli”, "dono" va hokazo. Ammo bu noaniq. Sanab o‘tilgan so‘zlarning har birida oltin bilan mutanosib sema bor. 2. O‘xshatish sub’ektiv hosil qilinganda esa, hosil qiluvchidan boshqa
1
Т., 2000,9-bet. 35
shaxs uchun o‘xshashlikni tiklash qiyin kechadi, hatto umuman mumkin bo‘lmaydi. Masalan, kimdir sevgan odamini "chumchuqcham" desa, chumchuqni yoqtirmaydiganlar bu metafora asosini topa olmaydilar. Bunday atashda mehr yoki mazah yotganligini farqlay olmaydilar. Demak, metafora asosida turuvchi o‘xshashlik metafora tabiatiga ta’sir o‘tkazadi. Shunga ko‘ra metafora - o‘xshatish ochiq bo‘lganda tushunarli, o‘xshatish hosil qilinganda tushunarsiz, o‘xshatish yo‘qolganda sezilarsiz bo‘ladi. O‘xshashlikning yo‘qolishi metaforik qo‘llanuvchi so‘zlarni oddiy nomlarga aylantirib qo‘yadi. A. Avelichevning fikricha, metafora so‘zlovchining quyidagi ehtiyojlaridan kelib chiqadi... birinchidan, bir narsani nomlash, ikkinchidan, nomlanganda ham nomning "gapiradigan bo‘lish zaruriyati" 1
Bu yerda nomlash atamasi ostida bir-biridan mohiyatan farq qiluvchi ikki xil hodisa nazarda tutiladi. 1. Nomsiz narsani nomlash; 2. Nomli narsaga qayta nom berish (ikkilamchi) Nomsiz narsani nomlash zaruriyatini tushuntirib o‘tirishga hojat yo‘q, chunki nom inson bilimi faoliyatining eng zaruriy uzvidir. Ammo ikkilamchi nomlash zaruriyati nimadan kelib chiqadi? Bu zaruriyat mavjud bo‘lgan nom so‘zlovchi nuqtai nazaridan ayni nutqiy sharoitni ta’minlay olmay qolganda yuzaga keladi. Ikkilamchi nomlash quyidagi jihatlari bilan ahamiyatlidir. Birinchidan, nutqni qisqa va lo‘nda qiladi. Masalan, Saida - sinchalak. Ikkinchidan, nutqni aniqlashtiradi: Saida - betinim, shaddod, nozik qiz. Ayrim tilshunoslar so‘zning ko‘chma ma’nosi ikkilamchi nominatsiya
1 Авеличев А.К.Заметки о метафора. Вест. -Москва. Ун-та.Сер.10. Филология. 1973-N1-с. 25-28. 36
natijasidir deb hisoblaydilar 1 . Agar muayyan so‘zda ayni jarayon (ikkilamchi)da qatnashish imkoniyati bo‘lmasa, u bu jarayonda qatnasha olmaydi. Bunday imkoniyat esa so‘z sememasi (ma’nosi)ning tarkibiy qismlari - semalarining nisbiy mustaqillikka erisha olish qobiliyatidir. Ya’ni ikkilamchi nominatsiya uchun zaruriy semalar yorqinlashadi, mustaqillashadi va mutanosib semaga ega bo‘lgan boshqa bir so‘z bilan sintagmatik aloqaga kirishadi.. Natijada ikkilamchi nominatsiya yuzaga keladi. Masalan, oyok so‘zi quyidagi semalarga ajraladi: 1) insonga xos a’zo; 2) eng quyi; 3) tayanch. Masalan, stolning oyog‘i birikmasini oladigan bo‘lsak, unda 1-3- semalar xiralashgan va 2-sema yorqinlashib, nisbatan mustaqillikka erishgan va ikkilamchi nominatsiyani ta’minlagan. Demak, so‘z - ko‘chma ma’nosi ikkilamchi nominotsiya natijasi emas, so‘zning ko‘chma ma’noga ega bo‘lish imkoni ikkilamchi nominatsiya asosidir. Metaforaga bag‘ishlangan keyngi yilga tadqiqotlarda grammatika sohasida ham metaforani kuzatish imkoni mavjudligi kuzatilmoqda. So‘zlarnnig metaforik birikmasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, so‘zlarning bu hil birikishini ta’minlash nafaqat semantik, balki grammatik metaforani talab qilishi ayon bo‘ladi. Masalan, Talabalik -oltin davrim gapida metaforik birikkan so‘z birikmasi "oltin davrim". Oltin so‘zining na semantik va na grammatik jihatdan davr bilan me’yoriy matnda bog‘lana olmasligi aniq. Bu hil birikishni M.Teliya lug‘aviy-grammatik metafora orqali yuzaga chiqadi deb hisoblaydi. Ye.I.Shendel’s M.Teliyaning fikriga qo‘shilgan holda, sof
1 Телия В.Н.Типы языкових значений. -М., ”Наука” 1981.с.11. 37
grammatik metaforalarini qayd etadi. Grammatik morfemelarning xos bo‘lmagan sintaktik qurshovda kelishidan ham grammatik metafora hosil bo‘lishini e’tirof etadi. Masalan, Kecha yonginasidan o‘tayapmanu, bir qayrilib boqmadi-ya... hozirgi zamon qo‘shimchasining o‘tgan zamonni talab etuvchi matnda kelishib grammatik metaforani beradi. Metafora nima uchun tilda mavjud? Bu savolga ikki jihatni nazarda tutgan hoda javob berishi mumkin: 1. Nutqni bezash uchun ishlatilishi; 2. Noekspressiv metforaning ham mavjudligi, keng tarqalganligi. Metaforani shunchaki, ekspressiv vosita sifatida baholash masala mohiyatini ochib bera olmaydi. Metaforani qatnashish qatnashmasligiga jumlalarni ikki guruxga ajratish mumkin. 1. Metaforik jumlalar; 2. Nometaforik jumlalar; Metaforik va nometaforik jumlalarni farqlash bir qarashda u qadar qiyin ko‘rinmasada, aslida u har qanday metaforik nazariyani asosiy muammolardan hisoblanadi. Hozirgi zamon tili nuqtai nazaridan yondaoshganda metaforik va nometaforik jumlalarni mavjudligi e’tirozga o‘rin qoldirmaydi. Bu ikki holatni farqlash ularning mavjudligini isbotlash kabi murakkab muammo deya e’tirof etiladi. 1
R.Serl bu mezonni belgilash asosini gap va jumlani farqlashda ko‘radi. Metaforaning yuzaga kelishini lisoniy birlik bo‘lmish jumla orasidagi ma’noviy nisbat belgilaydi. U ma’noviy jihatdan mos tushganda nometaforik, ma’noviy jihatdan mos tushmasa metaforik jumla yuzaga keladi. Gap va jumlaning ma’noviy mutanosibligi nafaqat metaforik, balki
1
Шендельс Е.И. Грамматическая метафора. // Филология. Наука. 1942, №3. -с-48-57 38
boshqa xil jumlalarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Jumlaning aynan metaforikligini belgilash lisoniy jihatdan semantik, nutqiy jihatdan obe’ktiv (sub’ektiv) mutanosiblikka asoslanadi. Boshqa xil holatlar aksincha asoslarni nazarda tutadi. Masalan, kinoya-ziddiyatni (xona sovuq), bilvosita jarayon-muayyan muloqot odatini (derazani ochib qo‘ying). Baxs qizib bormoqda (metaforik ibora). Har qanday metaforik jumla (MET) mutanosib, nometaforik jumlani parafraza bilan almashtirishi mumkin. Metaforaning qanday stilistik xususiyatlarga egaligi ayni mana shunday almashtirishlarda ochiladi. Masalan, bir METga bir nechta PAR (kontekst va konsituatsiyadan kelib chiqib) mos kelishi mumkin. Biz bu yerda 1/1 nisbatni aniqlaymiz. MET-Vali-sholg‘om-PAR-keng, dumaloq yuzli yigit. MET-Saida-sinchalak-PAR-Saida-nozik, betinim, shoddod qiz. Bundan ko‘rinib turibdiki, METga qisqalik xos. Odatda metaforaning uslubiy ustunligi aynan shu qisqalikni nazarda tutadi. Arastu ham ko‘chma ma’nodagi so‘zlar... nutqni siyqa va tuban bo‘lishdan saqlaydi deb uqtirgan. Biroq nutqqa aniqlik berishni ko‘p qo‘llanadigan so‘zlar vazifasi deb hisoblaydi. Uningcha, eng tushunarlisi hamma ishlatadigan so‘zlardan tuzilgan nutqdir. N.D.Arutyunova esa shaxsning aniq va yorqin tavsifini aynan metafora beradi deb hisoblaydi. Masalan, Sabakevichni "ayiq" deb atash ("o‘lik jonlar") uning jismoniygina emas, ruhiy belgilarini ham yorqinlashtiradi. Qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, metafora, shuningdek, muallifning bahosini ham qamrab oladi. Masalan, yuqorida keltirgan "sholg‘om" so‘zi
ochadigina emas, yaratadi ham. Xulosa qilib aytganda, metaforaning uslubiy jihatdan aniqlikni yoki
39
noaniqlikni ifodalashini chegaralash mumkin emas. Chunki metafora qaysi bir jihatdan aniq, qaysidir jihatdan noaniq bo‘ladi. Metaforaning bu xususiyati aslo uning uslubiy qiymatini pasaytirmaydi. So‘zlovchiga doimo nutq akti uchun zarur bo‘lgan jihatlarni aniqlashtirish imkonini beradi. Ya’ni metafora qaysi jihatdan aniq bo‘lsa, shu jihat, demak, kontekstual muhim emas.
Download 0.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|