Tilshunoslik nazariyasi

Mavzu bo’yicha tayanch atamalar: F. de Sossyur, til va nutq dixotomiyasi, til, so’zlash qobiliyati, nutq, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, til birliklari: fonema, morfema, leksema, konstruktsiya, nutq birliklari: tovush, fon, bo’g’in, affiks, morf, so’z, so’z shakli, so’z birikmasi, gap, mikromatn, til va nutqda qarama-qarshi xususiyatlar.


Til va nutq haqida F.de Sossyur nazariyasining mohiyati. Fanlarning taraqqiyoti har bir davrning ilg’or falsafiy fikri, davr uchun etakchi bo’lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog’liq. XX asr boshlarida ilmiy-falsafiy ta`limotga F.Gegel’ dialektik usulining keng kirib borishi, Darvin evolyutsion ta`limotining, A. eynshteyn nisbiylik nazariyasining shakllanishi va rivoji tilshunoslikka ham katta ta`sir ko’rsatdi.
Tilning turli qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni yaxlit bir butunlik, bir tizim sifatida o’rganuvchi tilshunoslik XX asrning 20-yillarida shakllandi. F.de Sossyur asos solgan sistem tilshunoslik nomi bilan mashhur bo’ldi. Dialektik usul bilan qurollangan sistem tilshunoslikning asosini til va nutq oppozitsiyasi tashkil etadi.
Til va nutq hodisalarini o’zaro farqlab o’rganish dastlab arab tilshunosligi (VIII-IX asr)ning til o’rganish usullarida (1:160-162), keyinchalik V.Gumbol’dtning tildagi harakat, jarayon, kuch (energeo) va mahsulot (ergon) (2:10-16), A. Shteyntalning «tildagi barqarorlik, mohiyat va harakatdagi kuchlar» (3:5-14), Boduen de Kurtinening «tildagi barqarorlik va o’zgaruvchanlik» (4:12-16) haqidagi fikrlarida uchratamiz. Lekin til va nutq birliklarining mohiyatini ochish va ularga alohida mazmun berilishi F. de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta`limot bilan bog’liqdir.
Idealistik dialektika metodologiyasiga tayanadigan Sossyur ta`limotini materialistik asosda rivojlantirib, unga dialektik materializmga xos mazmun berishda A.I. Smirnitskiy, V. Z.Panfilov, A. S. Mel’nichuk, V. M. Solntsevlarning xizmatlari katta bo’ldi.
Til va nutqning asosiy birliklari, o’zaro munosabati. Sistem tilshunoslikdagi til va nutq oppozitsiyasidan kelib chiqib, nutq faoliyati quyidagi uch tarkibiy qismdan iborat, deb ko’rsatiladi: a) til; b) so’zlash qobiliyati (tildan foydalanish malakasi va ko’nikmasi); v) nutq (5:12).
Til inson ongidagi psixofizik hodisa bo’lib, o’ziga umumiylik, mohiyat, imkoniyat kabi sifatlarni mujassamlashtirgan. U o’zining bu sifatlarini aniq shakllarda xususiy xodisa va voqeliklar sifatida, rang-barang miqdoriy ko’rinishlarda gavdalantiradi. SHu jihatdan til va nutqning o’ziga xos nisbiy mustaqil birliklari mavjud: fonema, morfema, leksema, qurilma kabilar til birliklari hisoblansa; tovush, fon, bo’g’in, affiks, morf, so’z, so’z shakli, so’z birikmasi, gap, matn nutq birliklari sanaladi.
Til birliklari hamisha ikki (tashqi va ichki) tomonning bir butunligidan iboratdir. Tashqi tomonda uning moddiy jihati namoyon bo’ladi. Masalan, fonemalarning talaffuz xususiyatlari, morfemalardagi fonemalar tizimi kabi. Ichki tomonda til birligining vazifasi, ma`nosi va qiymati namoyon bo’ladi. Masalan, fonemalarning ma`no farqlashi, morfemalarning mazmuni va vazifasi.
Ma`lum bir jamiyatga mansub shaxsning shu jamiyatga mansub tildan ogohligi, uning imkoniyatlaridan foydalana olish ko’nikmasi va darajasi so’zlash qobilyati hisoblanadi.
Tilning alohida shaxs tomonidan ma`lum bir xabarni berish (kommunikatsiya) maqsadida qo’llanilishi, ishga solinishi nutq deb ataladi.
Til - til qobilyati - nutq zanjirida faqat nutqgina tashqi shaklda namoyon bo’ladi va bizning sezgilarimiz tomonidan qayd etiladi. Til yashirin ichki ideal hodisa sifatida anglashiladi.
F. de Sossyur til va nutq munosabatini shatranj o’yini qoidalari misolida izohlab bergan. Til va shatranj birliklari orasida umumiy o’xshashliklar mavjud.
Til bilan nutqning o’zaro munosabatini yaxshi anglamoq uchun tilning qanday qurilma ekanligini yaxshi anglamoq lozim.
Til birliklari tashkil etuvchilik printsipi asosida o’zaro bog’langandir. SHu jihatdan til birliklarini ikki guruhga ajratish mumkin: a) tashkil etuvchi: bunga eng kichik til birliklari kiradi; b) hosila: bunga til birliklaridan vujudga keluvchi natija kiradi.
O’zaro birikib, o’zidan yirik tuzilishdagi bir butunlikni hosil etuvchi birliklar tashkil etuvchilar deyiladi.
Masalan, AVSD kvadrat o’ziga xos katta bir hosila butunlik bo’lib, u quyidagi tashkil etuvchilardan iborat:

1. 
   AV, AD, VS, SD to’g’ri chiziqlar;
   
2. 
   AV va SD, VS va AD to’g’ri chiziqlarining o’zaro tengligi va parallelligi;
   
3. 
   AV va AD, VS va SD to’g’ri chiziqlarining o’zaro tengligi va perpendikulyarligi;
   
4. 
   Shu chiziqlar asosida vujudga kelgan to’rtta 90⁰li burchak.
   

Tashkil etuvchilar bilan ular tomonidan yangi tashkil etilgan butunlik orasida ierarxik (pog’onali) butun bilan bo’lak bog’lanishi mavjud. AVSD kvadrati tashkil etuvchilari ro’yxatidagi kabi ierarxik munosabat til birliklarining sathma-sath qatlamlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, o’zbek tilidagi fonemalar ma`lum bir butunlik – fonologik sathni tashkil etadi. Bu sath esa unli va undoshlardan iborat ikki qismdan tuzilgan. Unlilar tizimi lablangan va lablanmagan unlilardan iborat.

Tilshunoslikda bo’linmas, eng kichik deb tushuniladigan fonema va morfema yana ham kichikroq tashkil etuvchilarga ajratiladi. Fonemada farqlovchi belgilar, morfemada mazmun REJA:si (semema) va ifoda REJA:si (nomema, sonema) farqlanadi. Sememada semalar ajratiladi.
Eng kichik til birligi hisoblangan fonemalar inson nutq a`zolari yordamida hosil qilingan tovush tiplarining andozalari bo’lib, ular psixik-akustik obrazlar sifatida bizning xotiramizda saqlanadi. So’zlovchi psixik-akustik obrazlar asosida nutq a`zolarini harakatga keltirib, fonemalarning nutqiy ko’rinishlarini hosil qiladi. Masalan, a fonemasining talaffuzda o’zgarishi natijasida mazmun ham o’zgaradi: ota-ata, ona-ana, qora-qara kabilar.
Tilning eng kichik birliklari – fonemalar asosida vujudga kelgan leksema va morfemada ham ushbu holatni kuzatish mumkin.
Tilda fonema, morfema, leksema va qurilma kabi tashkil etuvchi birliklar mavjud bo’lib, ulardan har biri o’ziga xos qator belgilarga egadir.
Til bilan nutq bir-birini shartlaydigan, biri ikkinchisini vujudga keltiradigan, birisiz ikkinchisi to’g’risida gapirib bo’lmaydigan voqelikdir.
Til qobiliyati shaxsning aqliy faoliyat turi bo’lib, u til, til qo’llashda esa til-nutq tizimi bilan ish ko’radi.
Til va nutq hodisalarining qarama-qarshi xususiyatlari. Til va nutqning quyidagi qarama-qarshi xususiyatlari mavjud:
1. Til turli xil birliklar orasidagi barqaror munosabatning majmui bo’lsa, nutq shu majmuaga oid birliklardan foydalanib, ayrim kommunikativ maqsadlar uchun hosil qilingan qurilmalar va ularning funktsional realizatsiyasidir. Masalan: Azizim! Baxtni birovlarning ostonasidan qidirmang! (A.Qahhor). Bunda quyidagi til birliklari mavjud: aziz, baxt, birov, ostona, qidir leksemalari; -im, -ni, -lar, -ning, -si, -dan, -ma, -ng affiksal morfemalar; ot+fe’l, ot+ot shaklidagi so’z birikmalari; to’ldiruvchi +hol+kesim qurilishidagi gap.
2. Til birliklari paradigmatik, nutq birliklari sintagmatik bog’lanishda yashaydi.
Ikki va undan ortiq til birligining bir paradigma qatorida birlashishi uchun ular orasida substantsiya va ma`no tomonidan ma`lum o’xshashlik, farq, ayni paytda, ziddiyat bo’lishi shart. Masalan, otlarning egalik affikslari orasidagi paradigmatik bog’lanish.
Sintagma kamida ikki birlikdan tashkil topadi.
3. Til tizimi fonema, leksema, morfema, so’z birikmasi va gap kabi til birliklariga oid bo’lgan kichik tizimlarning o’zaro tashkil etuvchilik asosidagi bog’lanishidan vujudga keladi.
Nutq tizimi esa turli tipdagi kichik til tizimlaridan tanlab olingan birliklar yordamida hosil qilinadigan, shaxsiy kommunikativ maqsad uchun xizmat qilib, o’zining fizik, moddiy ko’lamiga ega bo’lgan hosilalar bilan ish ko’radi.
4. Umumiylik va mohiyatni til birliklari invariantlarda, nisbatan o’zgarmas barqarorlikda, nutq birliklari esa variantlarda, xususiy ko’rinishlarda aks ettiradi.
5. Til imkoniyat bo’lib, nutq shu imkoniyatning ma`lum darajada yuzaga chiqarilishidir. Natijada bir til materiali asosida turli xil uslublar shakllanadi.
6. Til birliklariga avvaldan barqarorlik, doimiy va majburiylik xususiyati, nutq birliklariga esa vaqtinchalik va erkinlik xususiyati xosdir.
Xullas, til uchun umumiylik, imkoniyat, tayyorlik, majburiylik, chegaralanganlik xos bo’lsa, nutq uchun xususiylik, voqelik, hosilalik, ixtiyoriylik, chegaralanmaganlik xosdir.