Tilshunoslik nazariyasi

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriq:

1. 
   Til va nutq haqida F.de Sossyur nazariyasining mohiyati nimadan iborat?
   
2. 
   Til va nutqning asosiy birliklari. Ularning o’zaro munosabati qanday?
   
3. 
   Til va nutq hodisalarining qarama-qarshi xususiyatlari nima?
   
4. 
   Til nima?
   
5. 
   Til va nutqning farqlanishini misollar bilan tushuntiring.
   
6. 
   Til va nutq hodisalarini ilk bor farqlab yondashish tilshunoslikda qachon va qaysi olimlar ta’limotida shakllangan?
   
7. 
   Til va nutq munosabatiga dialektikaning qaysi kategoriyalari asosida yondashiladi?
   
8. 
   Tiliy va nutqiy birliklarni sanang. Ular orasida qanday farqlar bor?
   
9. 
   Tiliy va nutqiy birliklarni o‘zaro farqlab o‘rganishning ahamiyati nimada?
   
10. 
    Tilshunoslikning qaysi yo‘nalishi til hodisalariga til va nutq farqlanishi asosida yondashadi?
    

Asosiy adabiyot:
1.Азизов О. Тилшуносликка кириш. Тошкент, 1996.
2.Баскаков Н.А., Содиқов А.С., Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик, Тошкент, 1979.
3. Усмонов С. Умумий тилшунослик. Тошкент, 1972.

11. 
    Yordamchi adabiyot:
    

1. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, 1993.
2. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент, 1995.
4-MAVZU. TILNING IJTIMOIY TABIATI


REJA:

1.Tilning ijtimoiy mohiyati.

2. Til shakllanish va rivojining ijtimoiy shartlanganligi.
3. Kishilarning tarixiy birliklari shakli va til.
4. Adabiy til va adabiy me`yor shakllanishining ijtimoiy shartlanganligi.

Mavzu bo’yicha tayanch atamalar: strukturalizm, til, jamiyat, tilning ijtimoiyligi, tilda o’zgarish, nutqiy faoliyat darajalari, urug’, qabila, qabila ittifoqi, xalq, dialekt, tiliy me`yor, nazariy yo’nalishlar, vazifaviy uslublar, til tizimi va qurilishi, tilning ijtimoiy tabaqalanishi, sotsiolingvistika, tipologiya mezonlari, tipologik tasnif.

Tilning ijtimoiy mohiyati. XX asrning 30-yillarida maydonga kelgan strukturalizm tilni asosan bir tomonlama o’rganishni, tilning tuzilishi va uni tashkil etuvchi birliklar orasidagi munosabatlarni o’rganishni tilga oid boshqa masalalardan ustun qilib qo’ydi. Natijada til birliklariga xos bo’lgan shakl va ma`no birligini rad etib, faqat shaklni o’rganishga zo’r berildi. Ko’p o’tmay bu oqim inqirozga uchrab, qo’yilgan maqsadlarni uzil-kesil hal qila olmadi. Tilning yashashi va rivojlanishi bu tilda gaplashuvchi jamiyat bilan uzviy bog’liq ekani ravshan bo’lib qoldi. Natijada tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan bo’lmish til va jamiyat masalasini yana kun tartibiga qo’ydi.

Til jamiyatning aloqa – aralashuv quroli sifatida jamiyat bilan uzviy aloqadadir. Chunki jamiyatda ro’y bergan har bir o’zgarish shu jamiyatning tilida o’zining ma`lum izini qoldiradi. Shuning uchun ham jamiyat tarixining muayyan jihatlarini yoritishda tarixiy hujjatlar, yozma yodgorliklar ojizlik qilib qolgan joyda lingvistik materiallar yordamga kelishi mumkin. Til ijtimoiy xarakterga ega, Chunki u jamiyat taraqqiyoti, mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladi. Til faqat jamiyatda, odamlar orasida mavjud bo’ladigan ijtimoiy quroldir. Tilning taqdiri, uning yashashi, rivojlanishi faqat shu tilda gaplashuvchi jamiyatga bog’liq. Til jamiyat bilan paydo bo’lganidek, jamiyat bilan birga o’ladi.
Tilning ijtimoiyligi jamiyatda bajaradigan vazifasi va roli bizning ehtiyojimizni qanday bajarishi bilan belgilanadi. V.Gumbol’dt va Gegel’ asarlarida til kishilarning jamiyatdagi ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilishi haqida fikrlar bildirilgan.
Til va jamiyat muammosiga bo’lgan turlicha qarashlar E.Sepir, B.Uorf, G.O.Vinokur, B.A.Larin, N.Ya.Marr, E.D.Polivanov, L.V.Shcherba, L.P.Yakubinskiy asarlarida ham uchraydi. Ularning ko’pchiligida tilning asosiy vazifasi aloqa quroli ekanligi alohida ta`kidlanadi.
Til shakllanishi va rivojining ijtimoiy shartlanganligi – jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o’zgarishda bo’lgani kabi, uning tili tinimsiz harakatda, o’zgarishda, rivojlanishda ekanligidadir. Shuning uchun ham tilshunoslik tarixida tilni o’rganishga, uning tarixiy taraqqiyotiga turlicha munosabatda bo’ldilar. Tilning ijtimoiy shartlanganligi asosida uning ijtimoiy vazifa bajarishi aniqlanadi.
Til jamiyatda nutqiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Nutqiy faoliyat kishilarning bir-biri bilan aloqasi uchun xizmat qiladi. Nutqiy faoliyat quyidagi darajalar bilan belgilanadi: