Tilshunoslik nazariyasi

Mavzu: So`zturkumlaritasnifi. So`zningserqirraligivatasniflarningxilma-xilligi

Reja:
1.Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi.

2.Leksemalarning ma'noviy tasnifi.

3.Leksemalarning morfologik tasnifi.

4.Leksemalarning sintaktik tasnifi.

5.Umumiy o`rta ta’lim maktablarida so`z turkumlari

va ularning tasnifi.

Mavzu bo`yicha tayanch tushunchalar:

Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma’noli so`zlar, bo`sh ishora ma’noli so`zlar, yordamchi ma’noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z - gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi.

Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi:

1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli.

2.Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch

fonemali...

3.Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra.

4.Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama.

5.Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik.

6.Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy.

7.Shakl va ma’no munosabatiga ko`ra: ma’nodosh, shakldosh, qarama-

qarshi ma’noli so`zlar va paronimlar.

8.Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv.

9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim,

toponim, zoonim...

10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv.

11.Lug'at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam,

chegaralangan va chegaralanmagan qatlam.

12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv

bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar.

13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma’nosiga ko`ra: narsa, buyum,

shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma’nosini bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma’nosini ifodalovchi so`zlar va h.k. Demak, so`zlarga berilgan xilma-xil tasnifning mavjudligi ularning serqirraligidan dalolat beradi. Har xil tasnifning har biri o`z o`rnida ahamiyatlidir. So`z va uni tasniflash asoslari tilshunos I.Madrahimov tomonidan o`rganilib, uning ma’noviy, sintaktik, morfologik guruhlanishi asoslab berilgan.

So`zlar ma’noviy belgisiga ko`ra quyidagicha turkumlanadi:

1.Mustaqil ma’noli so`zlar:

a) mavjudotlarni atovchi so`zlar - otlar;

b) belgi - xususiyatni atovchi so`zlar – sifatlar;

d) harakat - holat ifodalovchi so`zlar – fe’llar;

e) miqdorni ifodalovchi so`zlar – sonlar;

f) o`rin - payt, tarz - tusni ifodalovchi so`zlar- ravishlar;

g) taqlidni ifodalovchi so`zlar-taqlidiy so`zlar.

2.Bo`sh-ishora ma’noli so`zlar-olmoshlar.

3.Yordamchi ma’noli so`zlar: ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, ko`makchi fe’llar. So`zlarning mustaqil va yordamchi tiplarga ajralishi ularning mustaqil holda ma’no ifodalay olish qobiliyatiga ko`ra belgilanadi.

O`zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo`rma-zo`rakilik bilan cheklantirilib, "ot, sifat, son o`rnida qo`llanuvchi so`zlar "sifatida tor doirada tushinilgan edi. Bu o`rinda olmoshning nafaqat ot, sifat, son o`rnida, balki fe’l, ravish, taqlidiy so`z, undov gap, hattoki matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmoshlar sinfiga:

- men, sen, biz, siz, ular kabi shaxsga;

- kim, nima, ana, mana, bu kabi predmetga ishora qiluvchi leksemalar;

- qanday, bunday, shunday kabi belgiga;

- buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga;

-shunday bo`lmoq, shunday qilmoq kabi harakat-holatga ishora etuvchi leksemalar ham kiradi. Ishora so`zlarning ma’nosi matn ichida oydinlashadi.

Leksemalar morfologik tasnifga ko`ra ikki tipga ajratiladi:

1.O`zgaruvchi leksemalar.

2.O`zgarmas leksemalar.

O`zgaruvchi so`zlar morfologik kategoriyalar (son, egalik, kelishik, nisbat, qiyoslash, subyektiv munosabatlar, kesimlik, o`zgalovchi)ning qo`shimchalarini qabul qila oladi. O`zgarmas so`zlar bunday qo`shimchalarni qabul qila olmaydi. Leksemalarning morfologik imkoniyatiga ko`ra tasnifini quyidagicha beramiz: